Հայ սրբության խորհուրդը

Մեր սրբե­րի դի­մա­գի­ծը փո­խե­լով՝ մե­ծա­մաս­նա­կան հա­յը եղ­ծում է նրանց «Եր­ջա­նիկ ու փա­ռա­վոր­յալ են սրբե­րի դա­սե­րը Եվ ընտր­յալ­ներ են հռչակ­ված, խնկված որ բա­րե­բան­ված…» (Նա­րե­կա­ցի)

Պարզ ող­ջա­խո­հութ­յունն ան­գամ ա­սում է, որ վե­րա­ցա­կան՝ ազ­գից ու ազ­գի հայ­րե նի­քից դուրս սուրբ չի լի­նում, սուր­բը ծն­­վում է ո­րո­շա­կի ազ­գից ու հայ­րե­նի­քից, մարմ­նա­վո­րում է տվյալ ազ­գի ու ազ­գի հայ­րե­նի­քի լա­վա­գույն ո­րակ­նե­րը եւ, այդ­պի­սին լի­նե­լով, օ­րի­նակ ծա­ռա­յում թե՛ ապ­րող­նե­րի եւ թե՛ գա­լիք սե­րունդ­նե­րի հա­մար: Ազ­գի սրբե­րի դասն է միջ­նոր­դը ազ­գի ու ազ­գի Աստ­ված­նե­րի, նախ­նի­նե­րի, սր­բ­ութ­յուն­նե­րի… Սրբի՝ որ­պես մար­մին մահն ան­գամ ազ­գի հա­մար օ­րի­նա­կե­լի ու կե­նու­ցիչ է: Ա­վե­լի ստույգ՝ սուրբն է, որ իր մահ­վամբ ո­գիա­նում-բա­ցար­ձակ կյան­քով է սկսում ապ­րել ու այդ­պես սնում, հսկում ու հո­վա­նա­վո­րում իր ազ­գի կյան­քը: Ազ­գը պահ­պա­նե՞ց­ իր սրբե­րի դա­սը ու ա­ռաջ­նոր­դ­­վե՞ց ն­րա­նով՝ կապ­րի ու կհա­րա­տե­ւի, չպահ­­պա­նե՞ց­ ու չա­ռաջ­նորդ­վե՞ց՝ ան­հետ կկոր­չի: Մի ազ­գի հա­մար մեկ այլ ազ­­գի սուր­բը (սրբե­րի դա­սը) եր­բեք սուրբ չի կա­րող դառ­նալ, քան­զի սա այլ ազ­գա­յին հո­գե­տիպ է մարմ­նա­վո­րում, այլ հայ­րե­նի­քի ծնունդ է ու այլ ա­ռա­քե­լութ­յուն է ի­րա­կա­նաց­նում: Ազ­գի հա­մար ա­ռա­վե­լեւս սուրբ չի կա­րող հա­մար­վել նաեւ խառ­նա­ծին (ծա­գում չու­նե­ցող) ու ան­հայ­րե­նիք մե­կը, ում «ձայն բազ­մաց»-ը թե­կու­զեւ սուրբ հռչա­կի (զո­րօ­րի­նակ՝ այ­սօր­վա հռչակ­ված­նե­րի՝ Գրի­­գո­րի­սի, Գե­ւոր­գի, Սարգ­սի, Գա­յա­նեա­կան­նե­րի…): Այս­պի­սի­նին ե­թե նույ­նիսկ ինչ-որ ուժ փոր­ձում է մտցնել ազ­գի մեջ, միեւ­նույնն է, նա ազ­գի հետ չի հա­րա­զա­տա­նում, եւ ազ­գը նրա մա­սին հե­տա­գա­յում գրե­թե չի էլ հի­շում, նրա­նով չի ապ­րում:

Հայն ի վե­րուստ սրբութ­յան իր կա­տար­յալ ի­մաս­տա­վո­րումն է ու­նե­ցել, սրբութ­յան բարձր ճա­շա­կով է օժտ­ված ե­ղել ու սրբա­պաշտ է ե­ղել: Հա­յի՝ ի վե­րուստ ու­նե­ցած սր­­­բութ­յան պատ­կե­րա­ցու­մը, նույնն է թե՝ հայ սրբի նկա­րա­գիրն է, օ­րի­նակ, ար­տա­հայտ­ված Նա­րե­կա­ցու «Մատ­յան»-ի հե­տեւ­յալ հատ­վա­ծում՝

(Սրբե­րը,- ք. Մ.) ան­կեղ­ծութ­յուն են ամ­բող­­ջո­վին եւ լու­սա­վոր ար­դա­րութ­յուն՝
Եվ որ­քան հնա­րա­վոր է աստ­ծո մար­դուն աստ­ծուն նմա­նեց­նել,
Պար­զե­րես են նրանք եւ վար­քով, բարձր ու ան­խո­նար­հե­լի,
Նրանց կյանքն զգաստ է եւ ա­նըստգ­յուտ,
Աստ­ված­պաշ­տութ­յունն ա­մուր, ան­հեղ­լի,
Ըն­թացքն ա­րիա­կան եւ ան­կա­սե­լի,
Ճշմար­տութ­յու­նը միա­տարր եւ անցն­դե­լի,
Դի­մագ­րա­վութ­յու­նը զո­րեղ եւ ան­հաղ­թե­լի,
Տե­սո­ղութ­յու­նը պայ­ծառ եւ ա­նապ­շե­լի   Ի­մաս­տա­սի­րութ­յու­նը երկ­նա­յին եւ ան­կո­խե­լի,
Պատ­կե­րը մա­քուր եւ ա­նա­ղար­տե­լի:
Նրանց ա­նուն­նե­րը հի­շա­տա­կել եւ ա­ղոթ­քը հայ­ցել՝
Աստ­ված ինքն էր, որ մեզ սո­վո­րեց­րեց:

Բայց տե­սե՜ք, թե ինչ­պես է այ­սօր­վա՝ մե­ծա­մաս­նա­կան հա­յը իր սրբութ­յան ճա­շա­կը այ­լա­սե­րել, ու՞մ­ է նա իր սուր­բը (սրբե­րը) հա­մա­րում՝ Հա­յոց թա­գա­վո­րութ­յու­նը վե­րաց­նող­նե­րին, Հա­յաս­տան աշ­խար­հը թա­լա­նող­նե­րին ու ա­վե­րող­նե­րին, 301-ից ի վեր հա­յի գլխին հա ե­ղեռն բե­րող­նե­րին ու հա­յին իր հայ­րե­նի­քից ցի­րու­ցան ա­նող­նե­րին, հա­յին իր հայ­րե­նա­կան հա­վատ­քից ու կեն­սա­ձեւ բա­րո­յա­կա­նութ­յու­նից կտրող­նե­րին ու ու­ծաց­նող­նե­րին, նրան իր հո­գե­ւոր ու նյու­թա­կան հարս­տութ­յու­նից զրկող­նե­րին…

Պարզ է՝ սրանք բո­լո­րը այ­լազ­գի­ներ, ա­վե­լի ստույգ՝ ո­րո­շակ ազ­գա­յին ծա­գում չու­նե­ցող­ներ՝ խառ­նա­ծին­ներ, տոհ­մի­կութ­յու­նից զուրկ մար­դիկ են (ինչ­պես ա­վե­տա­րա­նիչ Պո­ղոսն է բնու­թագ­րում իս­կա­կան քրիս­տոն­յա­յին): Սրանց մա­սին ե­կե­ղե­ցին՝ մե­ծա­մաս­նա­կան հա­յի մե­ծա­գույն սուր­բը ա­սում է՝ «սուրբ են եւ վերջ»՝ նրան, որ­պես այդ ե­կե­ղե­ցու հոտ, մնում է դրանց պաշ­տել: «Վե­րին» հրա­մա­նով պաշ­տե­լով՝ մե­ծա­մաս­նա­կան հա­յը հոր­թա­յին հրճվանք է ապ­րում՝ իր հա­մար բնավ հոգ չտա­նե­լով պատ­մութ­յու­նից պար­զե­լու, թե ով­քեր են այդ «սրբե­րը», որ­տե­ղից եւ ին­չու են հայտն­վել Հա­յաս­տա­նում, ին­չե՜ր­ են ա­րել, նրանց ժա­մա­նա­կա­կից ու նրան­ցից մե­ծա­պես տու­ժած հա­յե­րը ի՜նչ­ են նրանց ու նրանց ա­րած­նե­րի մա­­սին ա­սել: Կար­ծես դրանք պա­տմութ­յու­նից դուրս ու ան­կախ են:

Դրան հա­կա­ռակ՝ այ­սօր­վա մե­ծա­մաս­նա­կան հա­յը չի տես­նում իր բուն՝ Հա­յոց սր­­բե­րին (ի­րա­կա՛ն ­Մաշ­տո­ցին…, ի­րա­կա՛ն ­Նա­րե­կա­ցուն…, ի­րա­կա՛ն Նժ­դե­հին…): Նրանց ան­գամ վա­տա­բա­րո (կռա­պաշտ, ա­ղան­դա­վո­րա­կան, ֆա­շիստ…) հա­յեր է ան­վա­նում: Պա­տա­հում է նաեւ, որ մե­րօր­յա՝ իր ազ­գա­յին դեմք-դի­մա­գի­ծը կորց­րած մե­ծա­մաս­նա­կան հա­յը եղ­ծում է իր ազ­գա­յին սրբե­րին՝ Մաշ­տո­ցին, Նա­րե­կա­ցուն, Նժդե­հին…՝ նրանց հա­­մար­յա քրիս­տո­նեա­կան քա­րո­զիչ դարձ­նե­լով: Այլ կերպ ա­սած՝ կրո­նա­կան հո­տի վե­րած­ված մե­րօր­յա մե­ծա­մաս­նա­կան հա­յի հա­մար ոչ սուր­բը, ա­վե­լին՝ ան­գամ սր­բ­ու­թ­­յան ո­խե­րիմ թշնա­մին սուրբ է, իսկ սուր­բը՝ ոչ սուրբ:

Հա­ջոր­դիվ խո­սե­լու եմ հայ մե­ծա­մաս­նա­կա­նի կող­մից մերժ­ված հայ սրբե­րի դա­սի եր­կու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի՝ Միս­տա­կես ու Ար­ձան քրմա­պե­տե­րի մա­սին, ով­քեր ապ­րել ու ան­մա­հա­ցել են 301թ.-ին՝ Հա­յոց մեծ հայ­րե­նա­կա­նին: Քա­նի որ հա­յի ըն­կալ­մամբ սուր­բը «հա­վեր­ժի ճամ­փորդ» լի­նե­լու հետ մեկ­տեղ նաեւ պատ­մութ­յան ծնունդ է, մի քա­նի խոսք 301-ի պատ­մութ­յու­նից:

 301-ի՝դե­ռեւսչհաս­կաց­վածպատ­մութ­յանշուրջ

297թ. Մծբի­նի հա­շ­­տութ­յան պայ­մա­նագ­րով Հա­յաս­տա­նը գրե­թե բա­ցար­ձակ կախ­ման մեջ ըն­կավ Հռո­մից: Վեր­ջինս ի­րա­վունք ստա­ցավ «իր» մար­դուն՝ Տրդա­տին Հա­յաս­տա­նի թա­գա­վոր նշա­նա­կել, Հա­յաս­տա­նում մե­ծա­թիվ զորք (ե­րեք մե­ծա­թիվ զո­րա­կա­յան) պա­հել, երկ­րում իր օ­րենք­նե­րը գե­րա­կա հա­մա­րել եւ այլն: Այդ պայ­մա­նագ­րի արդ­յուն­քում Տրդա­տը թա­գա­վո­րա­կան տիտ­ղո­սով մի ահ­ռե­լի հռո­մեա­կան բա­նա­կով գա­լիս է Հա­յաս­տան: Ա­գա­թան­գե­ղո­սը վկա­յում է, որ Դիոկ­ղե­տիա­նոս կայս­րը Տր­­դա­տին «օգ­նա­կան բա­զում զորք հանձ­նե­լով՝ ու­ղար­կեց նրան սե­փա­կան Հա­յոց աշ­խար­հը»: Նույ­նը կրկնում է Խո­րե­նա­ցին. «Տրդա­տը… այս կող­մերն է ե­կել մեծ զոր­քով»: Ա­վե­լին՝ նա վկա­յում է նաեւ, որ հե­տո Տրդա­տին «հռո­մեա­ցի­նե­րի զոր­քե­րի» նոր «բազ­մութ­յուն» է օ­ժան­դա­կութ­յան հաս­նում (Տրդա­տին, ա­սել է թե նաեւ Հռո­մին, Հա­յաս­տա­նում ընդ­դի­մա­դիր շատ ու­ժեր կա­յին):

Պատ­միչ­նե­րի բե­րած այս՝ Տրդա­տի կող­մից Հա­յաս­տան հռո­մեա­կան հզոր բա­նակ բե­րե­լու փաս­տը ընդգ­ծենք, քա­նի որ ստո­րեւ կտես­նենք, որ այդ բա­նակն է հե­տո վճռո­րոշ դեր կա­տա­րում Հա­յաս­տա­նը «դար­ձի» բե­րե­լու, ա­վե­լի ստույգ՝ Հա­յաս­տա­նին քր­­իս­­­տո­նեութ­յու­նը պար­տադ­րե­լու, այդ պատ­ճա­ռով հայ­րե­նա­կան հա­վատ­քը պաշտ­պա­նե­լու հա­մար հա­յութ­յան մեծ հայ­րե­նա­կան պա­տե­րազ­մի ել­նե­լու, այդ պա­տե­րազ­­մի գլուխ հայ հո­գե­ւոր դա­սի քր­­մութ­յան անց­նե­լու եւ պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում շատ քրմե­րի, մաս­­նա­վո­րա­պես, Միս­տա­կես եւ Ար­­ձան քրմա­պե­տե­րի հե­րո­սա­նալ-սրբա­նա­լու հար­ցում: Որ­պես ե­լա­­կետ կա­րե­ւոր է նաեւ այն փաս­­տը, որ Տրդա­տը Հռո­մից իր հետ Հա­յաս­տան է բե­րում նաեւ իր հո­րը՝ Խոս­րով թա­գա­վո­րին սպա­նող Ա­նա­կի որ­դուն՝ Գրի­գո­րի­սին, ում նա դե­ռեւս Հռո­մում ե­ղած ժա­մա­­նակ իր մոտ որ­պես գրա­գիր ծա­ռա­­յութ­յան էր վերց­րել: Այս նեն­գա­միտն, ի­հար­կե, Տրդա­տի մոտ ծա­ռա­յութ­յան անց­նե­լով, իր ով լի­նե­լու մա­սին ո­չինչ չէր ա­սել. նա ներ­­կա­յա­ցել էր որ­պես թե, ըստ Ա­գա­­թան­գե­ղո­սի, հայ ազն­վա­կա­նու­թ­­յան՝ օ­տար ա­փե­րում դե­գե­րող ներ­­կա­յա­ցու­ցիչ: (Տրդա­տը հե­տո Հա­յաս­տա­նում ե­ղած ժա­մա­նակ է մի­այն իր գոր­ծա­կալ­նե­րից մե­կի մի­­ջո­ցով պար­զում, որ նա այդ­պի­սին չէ, այլ՝ Աբ­րա­հա­մի սե­րունդ­նե­րից մե­կի՝ իր հորն սպա­նող Ա­նա­կի որ­դին է1): Իսկ նա կեղ­ծել էր իս­­կութ­յու­նը, քա­նի որ Տրդա­տից՝ Խոս­­րո­վի որ­դուց (ու նրա աշ­խար­հից) վրեժ հա­նե­լու մո­լուց­քով էր լց­­ված. (Խոս­րով թա­գա­վո­րը մին­չեւ Ա­նա­կի կող­մից սրա­խող­վելն ու մա­հա­նա­լը հրա­մա­յում է Ա­նա­կի ողջ գեր­դաս­տա­նը սրի քա­շել, ո­րը եւ ար­վում է, բա­ցա­ռութ­յամբ մե­կի՝ Գրի­գո­րի­սի, ում հաս­ց­­նում են Հա­յաս­տա­նից փախց­նել): Աս­վա­ծը հե­տե­ւում է.- բա­ցի հո­գե­բա­նա­կան պարզ տրա­մա­բա­նութ­յու­նից ու նրա՝ Տրդա­տի մոտ դրսե­ւ­­ո­­րած վարք ու բար­քի վեր­լու­ծութ­յու­­նից՝ նաեւ Խո­րե­նա­ցու՝ մեր պատ­­մա­հոր հե­տեւ­յալ ա­սա­ծից. «Գրի­­գո­րի­սը ան­ցավ գնաց Տրդա­տի մոտ՝ հոր պարտ­քը հա­տու­ցա­նե­լու»: Ա­հա եւ Հռո­մը, ոչ այլ մե­կի, քան հենց այս Գրի­գո­րի­սի՝ տոհ­­մա­կան վրի­­ժա­ռութ­յամբ լցվա­ծի մեջ է տես­նում Տրդա­տի ան­մի­ջա­կան շրջա­պա­տում (ու ընդ­հան­րա­պես Հա­յոց աշ­խար­հում) իր կայ­­սե­րա­կան շա­հե­րի լա­վա­գույնս պաշտ­պա­նին: Հա­յաս­տա­նում քր­­իս­­տո­նեութ­յու­նը տա­րա­ծե­լու շար­ժ­­ման ղե­կա­վա­րին, ով այդ­պես սեպ կխրեր Հա­յաս­տա­նի եւ Հա­յաս­­տա­նի բնա­կան դաշ­նա­կից Պարս­­կաս­տա­նի մի­ջեւ, ո­րով կթու­լա­նար թե մե­կը եւ թե մյու­սը: Ան­տա­րա­կույս է, որ Գրի­գո­րի­սը Տր­­դա­­տի մոտ որ­պես գրա­գիր ծա­ռա­յութ­յան էր մտել ոչ ա­ռանց կայ­սե­րա­կան ու­ժե­րի թե­լադ­րան­քի: Այդ ու­­ժե­րի շա­հե­րը պա­հան­ջում էին Տր­­դա­տի ան­մի­ջա­կան շրջա­պա­տում ու­նե­նալ գաղտ­նի գոր­ծա­կալ, ո­րի դե­րը եւ դրված էր Գրի­գո­րի­սի վրա2:

Գանք, սա­կայն, Տրդա­տի՝ Հա­յաս­տան գա­լուց հե­տո տե­ղի ու­նե­ցած ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րին: ­Կարճ ժա­մա­նա­կում թա­գա­վո­րը իր ռազ­մա­կան մեծ տա­ղան­դի, ու­ժի շնոր­հիվ ու հռո­մեա­կան բա­նա­կի օգ­նու­­թ­­յամբ կա­րող­ա­նում է տե­ղի ընդ­­­դի­մութ­յու­նը ճնշել, Պարս­կաս­տանն էլ ստի­պում է Հա­յաս­տա­նից հե­ռու մնալ: Եր­կի­րը կար­ծես խա­ղաղ­վում-հանգս­տա­նում է, այն, թեկ­ուզ եւ ոչ այն­քան հա­ճութ­յամբ, ըն­դու­նում է Տրդա­տի՝ երկ­րի թա­գա­վոր լի­նե­լը: Տրդա­տին էլ, պարզ է, դա էր պետք. նա իր՝ Հռո­մում ե­ղած ժա­մա­նակ­վա իղ­ձը հոր թա­գա­վո­րութ­յու­նը շա­րու­նա­կե­լը ի­րա­կա­նա­նում է: Բայց մե­կը՝ իր ծա­ռա գրա­գիր Գրի­գո­րի­սը ստվեր է գցում նրա հո­գութ­յան վրա: Թա­գա­վո­րը դե­ռեւս Հռո­մում ե­ղած ժա­մա­նակ ու­սում­նա­սի­րել էր հա­վաք­ներն ու կրոն­նե­րը: Դա ա­սե­լուն հիմք է տա­լիս Նա­րե­կա­ցու՝ «Մատ­յան»-ում թաք­նա­տե­սո­րեն մի աս­վա­ծը՝ «… ­Գի­տե­նա­լով հան­դերձ կրոն­նե­րի օ­րենք­նե­րը ողջ…»: Ա­հա եւ գա­լով Հա­յաս­տան՝ Տրդա­տը հայ հո­ղում ու մի­ջա­վայ­րում, ստա­նա­լով հո­գե­ւոր ա­ռողջ ազ­դակ­ներ, աս­տի­ճա­նա­բար ա­զատ­վում է հռո­մեա­կան կրո­նա­կան կր­­թութ­յուն-դաս­տիա­րա­կութ­յու­նից՝ գա­լով այն հա­վատ­քին, ո­րը երկ­րի բնիկ­ներն ու­նեին: Նա դառ­նում է Հա­յոց դի­ցա­րա­նաի ջեր­մե­ռանդ հա­վա­տա­վո­րը:

Օ­րե­րից մի օր թա­գա­վո­րը իր զոր­քով գնում է Ա­նա­հիտ աստ­վա­ծա­մոր մեհ­յան­նե­րից մե­կը՝ զոհ մա­­տու­ցե­լու: Դա ա­նե­լով՝ նա նույ­նը ա­սում է ա­նել նաեւ իր գրագ­րին՝ Գրի­գո­րի­սին, ով խու­սա­փել էր զո­հա­բե­րութ­յուն կա­տա­րել: Բայց վեր­ջինս հրա­ժար­վում է: Թա­գա­վո­րի բո­լոր հոր­դոր­ներն ու հրա­ման­ներն անց­նում են ա­պար­դ­­յուն: Գրի­գո­րի­սը մնում է անդրդ­վե­լի: Ար­քու­նիք վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո էլ շատ օ­րեր ար­քան իր գր­­ա­գ­­րին թե հոր­դո­րում եւ թե հրա­մա­յում է պաշ­տել այն Աստ­ված­նե­րին, ո­րոնց ինքն է պաշ­տում: Բայց Գրի­գո­րի­սը դարձ­յալ հրա­ժար­­վում է, եւ բա­ցե­լով իր պաշ­տա­մուն­քա­յին գաղտ­նի­քը, ա­սում է, թե ին­քը Հի­սու­սին՝ «գե­րեզ­ման­նե­րի վե­րա­կա­ցո­ւին» ու «պա­հա­պա­նին», «բո­լոր մարդ­կանց ոս­կոր­­նե­րը» պահ­պա­նո­ղին է պաշ­տում (ին­քը՝ Գրի­գո­րիսն է իր «աստ­ծուն» այդ­պես ներ­կա­յաց­նում՝ ըստ Ա­գա­թան­գե­ղո­սի): Ա­վե­լին՝ անհ­նա­զանդ ծա­ռան Հա­յոց դի­ցա­րա­նի Աստ­ված­նե­րին պաշ­տող­­նե­րին հա­մա­րում է «ձի», «ջո­րի», «ա­նա­սուն», «սնո­տիա­պաշտ» (Ա­գա­թան­գե­ղոս): Այդ ա­մե­նից հե­տո Տրդա­տը նոր հաս­կա­նում է, թե «ի՞նչ ն­պա­տակ ու­ներ» (հար­ցադ­րու­մի ձե­ւա­կեր­պու­մը թա­գա­վո­րինն է՝ ըստ Ա­գա­թան­գե­ղո­սի) Գրի­գո­րի­սը իր մոտ ծա­ռա­յութ­յան անց­նե­լով. ի­րե՛ն, բա­նա­կը, Հա­յոց աշ­խար­հը քրիս­տո­նեաց­նել եւ այդ­պես Հա­յոց աշ­խար­հի վեր­ջը տալ: Հա­յոց ար­քան դրա­նից հե­տո իր Տա­ճատ ա­նու­նով գոր­ծա­կա­լին հրա­մա­յում է պար­զել Գրի­գո­րի­սի ով լի­նե­լը, ով եւ պար­զում է, որ նա ոչ այլ ոք է, քան Խոս­րով թա­գա­վո­րին սպա­նո­ղի որ­դին: Տա­ճա­տը իր հե­տաքն­նութ­յան արդ­յունք­նե­րը Տրդա­տին ներ­կա­յաց­նե­լով ա­սում է. «Դա որ­դին է մա­հա­պարտ Ա­նա­կի, որն սպա­նեց քո հո­րը՝ Խոս­րո­վին եւ խա­վար բե­րեց մեր Հա­յոց աշ­խար­հին, կորս­տի ու գե­րութ­յան մատ­նեց այս եր­կի­րը: Արդ՝ դա ար­ժա­նի չէ ապ­րե­լու, քա­նի որ վրի­ժա­­պար­տի որ­դի է» (Ա­գաթ.): Ար­քան դա ի­մա­նա­լով ու իր հա­մար լիո­վին պար­զո­րոշ դարձ­նե­լով իր գրա­­գ­­րի նպա­տակ­նե­րը՝ նրան մինչ այդ էլ հաս­ց­­րած տե­սակ-տե­սակ տանջ­նանք­նե­րին ա­վե­լաց­նում է նո­րե­րը եւ հրա­մա­յում է գցել Խոր վի­րա­պի բան­տը (այս­տեղ գցում էին ա­մե­նա­ծանր հան­ցա­գոր­ծութ­յուն կա­տա­րող­նե­րին):

1 Գրի­գո­րի­սի՝եբ­րա­յա­կանծագ­­մանմա­սինտե՛ս ­Խո­րե­նա­ցի:
2 Գրի­գո­րի­սիվրաէլ, ի­հար­կե, դրվածէրիրգաղտ­նիգոր­ծա­կա­լա­կանցան­ցըստեղ­ծե­լուպար­տա­կա­նութ­յու­նը: Ո­րըեւնաՀա­յաս­տանգա­լովստեղ­ծեց (նրաայդստեղ­ծա­ծիցան­ցում­ հայտն­վեցնաեւՏրդա­տիքույ­րը՝Խոս­րո­վի­դուխ­տը):

Գրի­գո­րին բանտ նե­տե­լուց հե­տո Տրդա­տը ո­րո­շում է զբաղ­վել իր թա­գա­վո­րութ­յան հա­վատ­քա­յին գոր­ծե­րով:

Կա­րե­լի է են­թադ­րել՝ նա տե­ղե­կաց­վում է, որ երկ­րում Գրի­գո­րի­սի պես­նե­րը, որ ա­տում էին երկ­րի բնա­կիչ­նե­րին ու նրանց սրբութ­յուն­նե­րը (ապ­րե­լով նրանց երկ­րում)՝ շատ են ու գնա­լով շա­տա­նում են՝ ի հա­շիվ Հռո­մից քշված­նե­րի: Ա­հա եւ ար­քան հա­րա­զա­տա­ցած Հա­յոց Աստ­ված­նե­րի հա­վատ­քին՝ հրո­վար­տակ է հղում երկ­րի բնակ­չութ­յա­նը, ո­րով հրա­մա­յում է ըստ ա­մե­նայ­նի «պատ­վել Աստ­ված­նե­րին»1 (Ա­նա­հի­տին, Վա­հագ­նին…), լի­նել աստ­վա­ծա­պաշտ, ըստ այդմ, չլի­նի ո­րե­ւէ մե­կը, որ Աստ­ված­նե­րին «ար­հա­մար­հի» կամ «ան­պատ­վի» (այդ­պի­սի­նե­րի նկատ­մամբ ար­քան մեծ պա­տիժ է սահ­մա­նում): Մեկ այլ՝ նմա­նա­տիպ ա­վե­լի խիստ հրո­վար­տա­կով «Աստ­ված­նե­րի պաշ­տա­մուն­քի մեջ խա­փա­նա­րար», հատ­կա­պես «քրիս­տոն­յա ա­ղան­դի մա­սին» է ար­քան պատ­վի­րում այն երկ­րում խստիվ ար­գե­լել: Պարզ է՝ այս հրո­վար­տակ­նե­րին հե­տե­ւում են շատ ա­ղան­դա­վո­րա­կան­նե­րի, հատ­կա­պես՝ քրիս­տոն­յա­նե­րի ձեր­բա­կա­լութ­յուն­ներ:

Տրդա­տի՝ Գրի­գո­րի­սին բան­տար­կե­լու եւ այս՝ ազ­գա­յին-հա­վատ­քա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան շա­հե­րից բխող քայ­լե­րին Հռո­մը պա­տաս­խա­նում է հա­մա­պա­տաս­խան՝ հա­կա­դարձ կայ­սե­րա­կան քայ­լե­րով:

Նախ՝ երկ­րում քրիս­տո­նեա­կան շար­ժու­մը զարկ տա­լու, երկ­րի կեն­սա­ձեւ բա­րո­յա­կա­նութ­յու­նը խա­թա­րե­լու, հայ տոհմ-ըն­տա­նի­քը քայ­քա­յե­լու նպա­տա­կով Հռո­մից Հա­յաս­տան են ու­ղարկ­վում «Գա­յա­նեա­կան կույ­սեր» կոչ­ված­նե­րը՝ երկ­րի զա­նա­զան այլ խառ­­նա­ծին քրիս­տոն­յա­նե­րի «քույ­րե­րը»:

Ա­գա­թան­գե­ղո­սի պատ­մած­նե­րից հե­տե­ւում է, որ Տրդա­տը իր մոտ բե­րել տա­լով «կույ­սե­րին», հրա­մա­յում է նրանց դա­դա­րեց­նել ի­րենց  միա­սե­ռա­կան քրիս­տո­նեա­կան՝ «կա­նանց տղա­մարդ­կան­ցից եւ տղա­մարդ­կանց կա­նան­ցից ողջ-ողջ հե­ռաց­նե­լու» քա­րոզ­նե­րը եւ վե­րա­դառ­նալ այն­տեղ, որ­տե­ղից ե­կել են (հռո­մեա­կան օ­րենք­նե­րով ար­գել­վում էր կայ­սե­րահ­պա­տակ­նե­րին կայ­սե­րահ­պա­տակ երկր­նե­րի օ­րենք­նե­րով դա­տե­լը): Բայց «կույ­սե­րը» Հա­յաս­տա­նի քրիս­տոն­յա­նե­րի ի­րենց ղե­կա­վա­րի՝ Գրի­գո­րի­սի պես հրա­ժար­վում են թա­գա­վո­րի հրա­մա­նը կա­տա­րել: Ար­քա­յին մնում էր նրանց սպա­նե­լու հրա­ման տալ (նա, փաս­տո­րեն, Հռո­մի պատ­րաս­տած խայ­ծը կուլ է տա­լիս): Ա­գա­թան­գե­ղո­սի պատ­մած­նե­րից հե­տե­ւում է, որ, ի հե­տե­ւանք ար­քա­յի հրա­մա­նի, մայ­րա­քա­ղա­քում ծպտված քրիս­տոն­յա­նե­րը՝ կույ­սե­րի եղ­բայր­նե­րը բա­ցա­հայ­տում են ի­րենց ով լի­նե­լը եւ փոր­ձում պաշ­տ­­պա­նել ի­րենց քույ­րե­րին. «Ի­րար վրա դիզ­ված բազ­մութ­յու­նից շա­տե­րը ի­րար տրո­րե­լով սպա­նե­ցին, եւ մեծ կո­տո­րած ե­ղավ»: Գա­յա­նեա­կան­նե­րից շա­տերն էլ են սպան­վում:

Կո­տո­րա­ծից Վա­ղար­շա­պա­տի քրիս­տո­նեա­կան որ­ջը կա­տա­ղում է: Բայց նա սպա­սում է հար­մար պա­հի՝ թա­գա­վո­րից իր վրե­ժը հա­նե­լու հա­մար:

Թա­գա­վո­րը կար­ծե­լով, որ երկ­րի հա­վատ­քա­յին կյան­քին սպառ­նա­ցող վտան­գը կան­խել է, ո­րո­շում է հանգս­տա­նա­լու նպա­տա­կով որ­սի դուրս գալ, ո­րին մաս­նա­կից դարձ­նե­լու հա­մար իր մոտ է կան­չում շատ հայ նա­խա­րար­նե­րի ու իշ­խան­նե­րի. ա­հա եւ, հա­յոց թա­գա­վո­րութ­յան ա­նու­նից իր ողբն է ա­նում Նա­րե­կա­ցին. «Մինչ ես (հա­յոց թա­գա­վո­րութ­յունս,- հեղ.) չվում էի ան­հոգ ան­տա­րա­կույս վստա­հութ­յամբ,/ Հա­զիվ թե մտ­­քիցն իմ անց­կաց­նե­լով դույզն-ինչ կաս­կա­ծանք ինչ-որ ար­կա­ծի/ Փոքր այն մի­ջո­ցին հանգս­տի մի­ջեւ եւ աշ­խա­տութ­յան,/ Իբ­րեւ թե ար­դեն նա­վա­հան­գիս­տը հա­սած լի­­նեի2,/ Եվ ա­հա՛, ա­մառ­վան մեջ ձմեռն հան­կար­ծա­հաս՝ հող­մով իր բքա­բեր/ Ե­րե­քալ­յան ուժ­գին բա­խու­մով խա­ղա­ղութ­յու­նը խռով­վեց հան­կարծ»: Թա­գա­վո­րի՝ թա­գա­վո­րութ­յան գրե­թե ողջ իշ­խա­նա­կան վեր­նա­խա­վի հետ որ­սի դուրս գա­լը քրիս­տոն­յա­նե­րի հա­մար հար­մար պահ է դառ­նում ի­րենց՝ թա­գա­վո­րի նկատ­մամբ վրեժն առ­նե­լու հա­մար: Դա­վադ­րութ­յուն է կազ­մա­կերպ­վում նրա դեմ: «Մինչ­դեռ կառ­քի վրա նստած թա­գա­վո­րը քա­ղա­քից դուրս էր ե­կել, իս­կույն նրա վրա տի­րոջ պա­տու­հա­սը հա­սավ, եւ պիղծ դե­ւը խփե­լով թա­գա­վո­րին՝ կառ­քից վայր տա­պա­լեց»: Դա­վա­դիր­ներն, ըստ ե­րե­ւույ­թին, Գրի­գո­րի­սից՝ բան­տարկ­ված ի­րենց ղե­կա­վա­րից հրա­ման են ստա­ցած լի­նում թա­գա­վո­րին չսպա­նել, որ հե­տո նա ինքն ան­ձամբ իր վրեժն առ­նի: Ուս­տի նր­­անք աշ­խա­տում են վի­րա­վոր ար­քա­յին միայն գե­րել ու ար­գե­լա­փա­կել քա­ղա­քում: Բայց չեն կա­րո­ղա­նում, եւ ար­քան, փա­խուս­տի դի­մե­լով, ծպտվում է մայ­րա­քա­ղա­քի մեր­ձա­կա ճահ­ճուտ­նե­րի ե­ղեգ­­նուտ­նե­րում:

Դա­վադ­րութ­յան մեծ ընդգր­կու­մի, դա մայ­րա­քա­ղա­քում տե­ղա­կայ­ված հռո­մեա­կան զի­նու­ժե­րի կող­մից ղե­կա­վար­վե­լու մա­սին է խո­սում պատ­մի­չի այն վկա­յութ­յու­նը, որ «նաեւ քա­ղա­քի բո­լոր մար­դիկ նույ­նօ­րի­նակ (Տր­­դա­տի պես,- հեղ.) դի­վա­հար ե­ղած մո­լեգ­նում էին, ու սաս­տիկ կոր­ծա­նում հա­սավ երկ­րին: Թա­գա­վո­րի բո­լոր մեր­ձա­վոր­նե­րը, ծա­ռա­ներն ու սպա­սա­վոր­նե­րը առ­հա­սա­րակ հար­ված­նե­ր կ­րե­ցին ու ա­հա­վոր սու­գի մեջ էին պա­տու­հա­սի պատ­ճա­ռով»: Պարզ չէ՞, որ այդ ա­մե­նը ա­նող ու­ժե­րը թա­գա­վո­րին մեր­ձա­կա ու հա­վա­տա­րիմ ու­ժե­րից (ո­րոնք քիչ չեն ե­ղել) ան­հա­մե­մատ շատ ու ըստ ա­մե­նայ­նի զին­ված են ե­ղել: Նույն պատ­մի­չի այլ ա­սած­նե­րից հե­տե­ւում է, որ դա­վա­դիր­նե­րը մայ­րա­քա­ղա­քը գրա­վում, այն սպան­դի ու թա­լա­նի են են­թար­կում, կեն­դա­նի մնա­ցած­նե­րին գե­րե­վա­րում: Դրա­նից հե­տո դա­վա­դիր­ներն ի­րենց ա­ռաջ­նա­հերթ խնդիրն են հա­մա­րում ի­րենց գլխա­վո­րին՝ Գրի­գո­րի­սին բան­տից ա­զա­տել տա­լը: Դի­մում են թա­գա­վո­րի քրո­ջը՝ Խոս­րո­վի­դուխ­տին3, որ սա հա­մո­զի հայ նա­խա­րար­նե­րին ու իշ­խան­նե­րին՝ իր պես գեր­յալ­նե­րին, որ­պես­­զի նրանք մարդ ու­ղար­կեն Ար­տա­շատ՝ այդ­տե­ղի բան­տից Գրի­գո­րի­սին հա­նել-բե­րե­լու հա­մար: Խոս­րո­վի­դուխ­տը ի­րեն ա­սած­նե­րը փո­խան­ցում է հայ նա­խա­րար­նե­րին, իշ­խան­նե­րին: Նր­­անք հանձն չեն առ­նում ի­րենց թա­գա­վո­րի հրա­մա­նը չեղ­յալ հա­մա­րել: Նույն բա­նը Խոս­րո­վի­դուխ­տին «հինգ ան­գամ» էլ են ա­սում: Վեր­ջին ան­գամ սպառ­նում են, որ ե­թե Գրի­գո­րի­սին չա­զա­տեն՝ թե ին­քը՝ Խոս­րո­վի­դուխ­տը «մե­ծա­մեծ տան­ջանք­ներ կկրի», եւ թե՛ «մար­դ­­կանց ու թա­գա­վո­րի հար­ված­ներն ա­ռա­վել եւս կսաստ­կա­նան մահ­վամբ ու պես-պես տան­ջանք­նե­րով»: Այլ կերպ ա­սած՝ մայ­րա­քա­ղա­քի տեր-տի­րա­կալ դար­ձած­նե­րը սպառ­նում են Գրի­գո­րի­սին չա­զա­տե­լու դեպ­քում քա­ղա­քի բնակ­չութ­յան ե­ղեռ­նը մին­չեւ վերջ հասց­նել: Սպառ­նա­լիք­նե­րին հայ նա­խա­րար­ներն ու իշ­խան­նե­րը տե­ղի են տա­լիս եւ Օ­տա ա­նու­նով ա­վագ նա­խա­րա­րին ու­ղար­կում Ար­տա­շատ՝ Գրի­գո­րի­սին բան­տից հա­նել-բե­րե­լու:

Բան­տից ա­զատ­վե­լով՝ Գրի­գո­րիսն իր ա­ռաջ­նա­հերթ խնդիրն է հա­մա­րում իր ո­խե­րիմ թշնա­մուն՝ Տրդա­տին ե­ղեգ­նուտ­նե­րից գտնել-բե­րել տա­լը: Ին­չը եւ նրա են­թա­կա­ներն ա­նում են: Ընդ ո­րում, Գրի­գո­րի­սի մոտ տար­վե­լիս ար­քան «մերկ խայ­տա­ռակ վի­ճա­կում» է լի­նում: Նրան, պարզ է, մեր­կաց­րել էին ըստ Գրի­գո­րի­սի չա­րա­խինդ հրա­մա­նի: Գրի­գո­րի­սին, նրան ա­զա­տել տվող նա­խա­րար-իշ­խան­նե­րին տես­նե­լով՝ Տրդա­տը «մո­լեգ­նում», «դի­վա­հա­րում» ու «փրփրում» է, բայց ի՜նչ ­կա­րող էր ա­նել՝ կապ­ված վի­ճա­կում էր, դրութ­յան տերն ար­դեն Գրի­գո­րիսն ու նրա կրո­նա­կից­ներն էին: Հե­տո Գրի­գո­րի­սը «կույ­սե­րի» մար­մին­ներն է Վա­ղար­շա­պա­տի մոտ գտնվող հնձան­նե­րում ամ­փո­փել տա­լիս: Նույն այդ տե­ղում էլ հիմ­նում է իր «կա­յա­նը»՝ շտա­բը:

Նույն պատ­մի­չի աս­ած­նե­րից միան­շա­նակ հե­տե­ւում է, որ նա նույն տե­ղում հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ճամ­բար է ստեղ­ծում, որ­տեղ կենտ­րո­նաց­նում է հայ գե­րի­նե­րին: Պատ­մի­չը ոչ մեկ ան­գամ է խո­սում հնձան­նե­րում Գրի­գո­րի­սի՝ «մարդ­կանց»՝ գե­րի­նե­րի նկատ­մամբ կրո­նա-քա­րոզ­չա­կան աշ­խա­տանք անց­կաց­նե­լու, այդ մար­դ­­կանց՝ «դե­ւե­րի», այ­սինքն՝ գե­րող­նե­րի կող­մից հասց­րած «դի­վա­կան տան­ջանք­նե­րի ան­տա­նե­լի հար­ված­նե­րի սաստ­կութ­յան պատ­­ճա­ռով» մո­խիր­նե­րի մեջ թա­վալ գա­լու, նրանց կա­տա­րած տե­սակ-տե­սակ ծանր ու ստո­րա­ցու­ցիչ աշ­խա­տանք­նե­րի ու այդ աշ­խա­տանք­նե­րի «ծան­րութ­յու­նից ու տքնութ­յու­նից խոն­ջա­ցած քուն մտնե­լու», հնձան­նե­րում «դե­ւե­րի» ստեղ­ծած ա­հու­սար­սա­փի մթնո­լոր­տի ու դրա­նից մարդ­կանց՝ «ա­տամ­նե­րով ի­րենց մար­մին­ներն ու­տե­լու», «ո­մանք բո­րոտ, ո­մանք ան­դա­մա­լույծ ու չո­րա­ցած ան­դամ­նե­րով, ջրգող­ված ո­րո­վայն­նե­րով (գե­րի­նե­րին քաղ­ցած ու ծա­րավ են թո­ղել,-հեղ.), դի­վա­հար, խե­ղան­դամ­ված եւ ոտ­նախ­տա­վոր (թա­գա­վո­րի «ձեռ­քերն ու ոտ­քերն» էլ են ըստ ա­մե­նայ­նի, ծեծ­ված լի­նում,-հեղ.) լի­նե­լու» եւ սահ­մռ­­կե­ցու­ցիչ այլ բա­նե­րի մա­սին (իս­կը հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ճամ­բա­րին բնո­րոշ ե­րե­ւույթ­ներ,-հեղ.):

Նույն պատ­մի­չը ոչ մեկ ան­գամ խո­սում է Գրի­գո­րի­սի՝ հա­վաք­ված­նե­րին այս կամ այն հրա­մա­նը տա­­լու մա­սին, ինչն էլ ա­սում է, որ ճամ­բա­րում տեր-տի­րա­կա­լը Գրի­գո­րիսն էր:

Գրի­գո­րի­սը գե­րի­նե­րի առ­ջեւ պա­հանջ է դնում՝ ըն­դու­նել քրիս­տո­նեութ­յուն, հա­կա­ռակ դեպ­քում «այս­տեղ վրե­ժի չա­րա­չար հար­ված­նե­րը խփե­լով կկոտ­րեն ձեզ, օ­տար թշնա­մի­նե­րի դա­տաս­տա­նին կհանձ­նեն ու միան­գա­մայն վրեժ լու­ծե­լով՝ մահ­վան կմատ­նեն ձեզ»: Այս պա­հան­ջը միայն իր՝ Գրի­գո­րի­սի ցան­կութ­յու­նից չէր գա­լիս, այ­լեւ՝ Հռո­մի. այս­տե­ղից Գր­­ի­գո­րի­սը իր ա­ռաջ­նոր­դութ­յամբ Հա­յաս­տա­նը քրիս­տո­նեաց­նե­լու հրա­հանգ է ստա­նում (այս­պես պետք է հաս­կա­նալ Գրի­գո­րի­սի տե­սած ու գե­րի­նե­րին պատ­մած տե­սիլ­քը): Այս­պի­սով, Հռո­մը Տր­­դա­տին թա­գա­վոր դարձ­րած կայս­րութ­յունն էլ էր նրա­նից պա­հան­ջում քրիս­տո­նեա­նալ (ա­սել է թե՝ հա­կաազ­գայ­նա­նալ), այն կայս­րութ­յու­նը, որ այդ ժա­մա­նակ ինչ ու­զում ա­նում էր: Տրդա­տը չէր կա­րող այդ դա­ժան կայս­րութ­յանն ընդ­դի­մա­նալ, Պարս­կաս­տա­նը՝ Հա­յաս­տա­նի բնա­կան դաշ­նա­կիցն էլ չէր կա­րող նրան նե­ցուկ կանգ­նել: Ա­հա եւ ար­քան, նա­խա­րար­ներն ու իշ­խան­նե­րը խորհր­դի են նստում եւ «ընդ­հա­նու­րի խա­ղա­ղութ­յան հա­մար» ո­րո­շում են են­թարկ­վել կայ­սե­րա­կան ու գրի­գո­րիս­յան պա­հան­ջին:

Հա­յոց պատ­մութ­յան ամ­բողջ ըն­թաց­քում թա­գա­վոր­նե­րից ե­րե­ւի ա­մե­նաող­բեր­գա­կան վի­ճա­կում հայտն­ված Տրդատ ար­քան ստիպ­ված է լի­նում «ա­մեն­քի հա­վա­նութ­յամբ» (նրանք էլ ճար չու­նեին) իր սի­րե­լի աշ­խար­հի ճա­կա­տա­գի­րը իր ա­տե­լի Գրի­գո­րի­սի ձեռ­քը հանձ­նել, որ նա իր հայ­րե­նի, հնա­մե­նի եւ նախ­նի­նե­րի կող­մից սիր­ված Աստ­ված­նե­րին իր աշ­խար­հից ջնջի-վե­րաց­նի (ար­քան գու­ցե հույս ու­ներ, որ հա­յը, ինչ էլ լի­նի, իր հա­վատքն ու իր Աստ­ված­նե­րին չի մո­ռա­նա):

Ար­քան ու նրա մեր­ձա­վոր նա­խա­րար-իշ­խան­նե­րը ամ­բող­ջը (Հա­յոց աշ­խար­հը, ար­քու­նի­քը, հայ նա­խա­րա­րա­կան տնե­րը)՝ այդ ամ­բող­ջի ա­ռանցք մա­սից (Հա­յոց հա­վատ­քից, այդ հա­վատ­քը պա­հող քրմե­րից ու մեհ­յան­նե­րից) գե­րա­դա­սե­ցին… Եվ Գրի­գո­րի­սը իր ողջ չա­րութ­յունն ու ո­խը ուղ­ղեց հայ հո­գու պա­հա­պան մեհ­յան­նե­րի ու մեհ­յան­նե­րի քուրմ սպա­սա­­վոր­նե­րի դեմ:

Հա­յոց պատ­մութ­յան մի նոր՝ նա­խա­դե­պը չու­նե­ցող ե­ղե­րա­կան շրջան էր սկսվե­լու:

1 Մեջ­բե­րում­նե­րըԱ­գա­թան­գե­ղո­սիցեն:
2 Հա­յոցթա­գա­վո­րութ­յան՝ «իբ­րեւթե» հաս­տա­տումնէնկա­տիառն­վում:
3 Հայպատ­մագ­րութ­յանմեջկակար­ծիք, որսրահետԳրի­գո­րի­սըիրգրա­գիրե­ղածժա­մա­նակսի­րա­յինկապէու­նե­ցել, եւՏրդա­տըմտա­դիրէե­ղելնրանի­րենփե­սա­յաց­նել:

301-ի Մեծ հայրենականը եւ սրբացած Արձան ու Միստակես քրմապետերը

Հա­յաս­տա­նի տար­բեր կող­մե­րում վխտա­ցող ա­ղան­դա­վո­րա­կան­նե­րի, սրանց մեջ հատ­կա­պես քրիս­տոն­յա­նե­րի, հոծ բազ­մութ­յուն­նե­րը լսե­լով Գրի­գո­րի­սի «հր­աշ­­քի»՝ զո­րեղ Հա­յոց ար­քա­յին ծնկի բե­րե­լու, նրան իր կամ­քը թե­լա­դ­րե­լու, նրա մայ­րա­քա­ղա­քը գրա­վե­լու, նրա մե­րձա­վոր­նե­րին գե­րե­վա­րե­լու մա­սին, չա­րութ­յամբ լցված շտա­պում են դե­պի Վա­ղար­­շա­պատ՝ «մեծ հունձ­քին»1 մաս­նակ­ցե­լու:

Գրի­գո­րի­սի բա­նա­կին են միա­նում նաեւ Հա­յաս­տա­նի խառ­նազ­գի նա­խա­րա­րա­կան տնե­րի ու­ժե­րը: Դա­վադ­րութ­յու­նը ապս­տամ­բութ­յան վե­րա­ճած ու­ժե­րի գլուխ ան­ցած՝ Գրի­գո­րի­սի շուր­­ջը ձե­ւա­վոր­վում է ահ­ռե­լի բա­նակ: Որքա՞ն­ էր բա­նա­կի թի­վը: Զե­նոբ Ա­սո­րի պատ­մի­չի ա­սե­լով՝ «տար­բեր կող­մե­րից գա­լով-հա­վաք­վե­լով՝ բո­լո­րը հար­յուր հա­զար չորս հար­յուր հի­սուն հո­գի ե­ղան, չհաշ­ված թա­գա­վո­րի հետ ե­ղած զորքն ու սբ. Գրի­գո­րի ծա­ռա­նե­րին»: Շատ բան ա­սող է այն, որ իր եր­կի­րը ա­վեր-թա­լա­նի մա­տ­­նող ու «դար­ձի» բե­րող այդ բա­նա­կին ա­կա­մա զո­րա­վիգ կանգ­նած Տրդատ ար­քան է հե­տո, երբ բա­նա­կը դուրս էր ե­կել ար­դեն մայ­րա­քա­ղա­քից ու սկսել երկ­րի նվա­ճու­մը, գտնված տե­ղե­րից մե­կում «հրա­մա­յում համ­րել բո­լո­րին եւ խա­չի հենց տա­կը2 գրել ու թող­նել հի­շա­տակ անց­նող ու գա­լիք սե­րունդ­նե­րին» (տե՛ս Հով­հան Մա­մի­կոն­յան), դրա­նով ա­սել ու­զե­լով սե­րունդ­նե­րին, որ ին­քը ա­կա­մա էր հայտն­վել այդ­պի­սի հզոր բա­նա­կի մամ­լի­չի տակ…

Գրի­գո­րի­սը իր (ու Հռո­մի) քր­իս­­տո­նեա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան կենտ­րո­նա­տե­ղին՝‘Վա­ղար­շա­պա­տը ամ­րաց­նե­լով, բա­նա­կի գլուխն ան­ցած ուղ­ղութ­յուն է վերց­նում դե­պի հայ հո­գե­ւոր կյան­քի կենտ­րո­­նա­տե­ղի­ներ՝ մեհ­յան­ներ, որ հա­­յի հո­գին առ­նի ու դրա­նից հե­տո նրա հետ ինչ­պես ու­զե­նա վար­­վի: Ինչ­պես ար­դեն նկա­տել ենք, Գրի­գո­րիսն իր այդ մեծ ե­ղեռ­նին մաս­նա­կից դարձ­րեց նաեւ հենց թա­գա­վո­րին՝ Տրդա­տին ու նրա մեր­ձա­վոր նա­խա­րար իշ­խան­­նե­րին:

Հա­յոց մնաց­յալ ու­ժե­րը մեծ հայ­րե­նա­կան պա­տերազ­մի ե­լան: Այ­սօր­վա ընդարմա­ցած հա­յին, ով տե­ղից վեր թռնե­լով կրկնում է, որ 301թ. մենք իբր ըն­դու­նել ենք քր­իս­­­տո­նեութ­յուն ու դա որ­պես թե ան­­համ­բե­րութ­յամբ կա­մո­վին հռ­չա­­կել պե­տա­կան կրոն, ի գի­տութ­յուն ա­սենք, որ (դա մեր ե­րե­ւա­կա­յութ­յու­նը չէ, այլ՝ պատ­մութ­յու­նը՝ ներ­կա­յաց­ված ուղ­նու­ծու­ծը քրիս­տոն­յա պատ­միչ­նե­րի՝ Ա­գա­թան­գե­ղո­սի ու Զե­նոբ Ա­սո­րիի կող­մից), որ պատ­միչ­նե­րը վկա­յում են, որ Գրի­գո­րի­սը ոչ մի մե­հե­նա­կան տա­րածք ա­ռանց պա­տե­րազ­մի չի մտել: Հայ հա­վա­տա­վո­րը ոտ­քի է կանգ­նել պաշտ­պա­նե­լու հայ հա­վատքն ու հայ հա­վատ­քի կենտ­րո­նա­տե­ղի մեհ­յան­նե­րը, մե­հե­նա­կան դաս­տա­կեր­տերն ու մեհ­յան­նե­րում դա­րե­րի ըն­թաց­քում կու­տակ­ված հսկա­յա­կան հո­գե­ւոր ու նյու­թա­կան ար­ժեք­նե­րը: Հայ՝ քա­նա­կութ­յամբ թեեւ նվազ, բայց ո­գով ա­րի հա­վա­տա­վո­րի՝ կրո­նա­կան բռնա­կա­լի ա­հեղ բա­նա­կի նկատ­մա­մբ դի­մադ­րութ­յու­նը այն աս­տի­ճան զո­րեղ է լի­նում, որ, ըստ պատ­միչ­նե­րի, այդ բռնա­կա­լը ոչ մեկ ան­գամ է հու­սա­հա­տութ­յան գիր­կն ընկ­նում: Մեր նպա­տա­կը չէ այս­տեղ պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում Գրի­գո­րի­սի բա­նա­կի ա­րած սահմռ­կե­ցու­ցիչ ե­ղեռ­նա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի (հար­յուր հա­զա­րա­վոր հա­վա­տա­վոր­նե­րի սպա­նութ­յան (Զե­նոբ Ա­սո­րի), մեհ­յան­նե­րի հիմ­նա­հա­տակ կոր­ծան­ման, դր­անց ար­ժեք­նե­րի թա­լա­նի, մե­հե­նա­­կան դաս­տա­կեր­տե­րի սե­փա­կա­նու­մի, տասն­յակ հա­զա­րա­վոր­նե­րի գե­րե­վա­րու­մի, բնիկ­նե­րի վտ­ա­­­րան­դի դարձ­նե­լու, աս­պա­տա­­կութ­յուն­նե­րի…) նկա­րագ­րութ­յու­նը, ո­րը հի­շա­տակ­ված պատ­միչ­­նե­րի մոտ ըն­թեր­ցո­ղը կա­րող է տես­նել: Մեր նպա­տա­կը այս­տեղ նույն պատ­միչ­նե­րի կող­մից նկա­րագր­ված հայ հա­վա­տա­վո­րի մղ­ած հե­րո­սա­կան պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում հատ­կա­պես 2 հայ հա­վա­տա­վոր­նե­րի՝ Միս­տա­կես եւ Ար­­ձան քրմա­պե­տե­րի ցու­ցա­բե­րած հե­րո­սա­կան վար­քի նկա­րագ­րութ­յուն հատ­կա­պես երկու հայ հա­վա­տա­վոր­նե­րի՝ Միս­տա­կես եւ Ար­­ձան քրմա­պե­տե­րի ցու­ցա­բե­րած հե­րո­սա­կան վար­քի նկա­րագ­րու­թ­յու­նը, վարք, ո­րի հա­մար քր­մա­պե­տե­րը ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րի կող­մից սրբաց­վե­ցին, ան­մահ­նե­րի շար­քը դաս­վե­ցին:

Զե­նոբ Ա­սո­րին պատ­մում է, որ երբ Գի­սա­նե ա­վա­նում գտնվող մեհ­յա­նի Ար­ձան քրմա­պե­տը ի­մա­նում է, որ մեհ­յա­նը ա­վե­րե­լու ե­կած Գրի­գո­րի բա­նա­կի հետ են նաեւ հայ իշ­խան­նե­րը՝ ա­նար­գե­լով նրանց ա­սում է. «Ա­ռաջ ե­կե՛ք, ով դա­վա­նա­կոր­ծան մար­դիկ, հայ­րե­նի Աստ­ված­նե­րին ու­րա­ցող­ներ եւ թշնա­մի­ներ բա­րե­փառ Գիա­սա­նեի: Մի՞ թե չգի­տեք, որ այ­սօր ձեր դեմ մեծն Գի­սա­նեն է կռվի ե­լել եւ մատ­նե­լու է ձեզ մեր ձեռ­քը… Լսե­ցե՛ք մեզ, հա­յոց իշ­խան­ներ… ինչ ծա­ռա­յում ենք մեր մեծ աստ­ված­նե­րին, քաջ գի­տենք զո­րութ­յու­նը նրանց: Գի­տենք, որ ի­րենց սպա­սա­վոր­նե­րի, պաշ­տող­նե­րի թշնա­մի­նե­րի դեմ ի­րենք են մատն­չում: Այժմ մենք չենք կա­րող պա­տե­րազ­մով ձեզ ընդ­դի­մա­նալ, ո­րով­հե­տեւ սա տունն է հա­յոց թա­գա­վո­րի, եւ դուք էլ ար­քա­յի իշ­խան­ներն եք: Բայց ա­հա, այս թող հայտ­նի լի­նի, որ թեեւ ձեզ հաղ­թել չենք կա­րող, սա­կայն գե­րա­դա­սում ենք մեռնել մեծ աստ­ված­նե­րի զո­հա­րա­նի վրա, քան թե նր­անց ձեր ձեռ­քով կոր­ծան­ված ու ա­պա­կան­ված տես­նել: Դրա­նով էլ իսկ կյան­քը ա­տե­ցինք եւ մահն նա­խընտ­րե­ցինք: Բայց դու, որ իշ­խանն ես Ան­գեղ տան, ա­ռաջ ա­րի՛, մե­նա­մար­տենք ես եւ դու»: Քրմա­պե­տը եւ ի­շխա­նը մե­նա­մար­տում են: Հա­վա­սար­նե­րի այդ մե­նա­մար­տում հաղ­թում է մե­նա­մար­տե­րում մշտա­վարժ իշ­խա­նը (նա թրա­տում է քրմա­պե­տին՝ ի ա­մոթ ի­րեն եւ ի փառս քրմա­պե­տի):

Այն, որ Ար­ձան քմա­պետն իր այդ՝ հա­նուն հայ­րե­նի հա­վատ­քի ցու­ցա­բե­րած հե­րո­սա­կան ա­րար­քով ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րի կող­մից սրբաց­վել է ու այդ մա­սին հի­շա­տա­կութ­յուն է թողն­վել սե­րունդ­նե­րին, վկա­յում է նրա թաղ­ված տե­ղում կանգ­նեց­ված հու­շար­ձա­նի հե­տեւ­յալ՝ տար­բեր լե­զու­նե­րով մա­­կագ­րութ­յու­նը. «Այս­տեղ է հան­գ­չում հույժ քա­ջա­մար­տիկ Ար­ձան քրմա­պե­տը, նրա հետ նաեւ հա­զար ե­րե­սու­նութ հո­գի, ո­րոնք կռվե­ցին հա­նուն Գի­սա­նե3 կուռ­քե­րի»:

Նկա­տենք, որ ար­ձա­նագ­րութ­յան մա­սին վկա­յութ­յու­նը բե­րում է Ար­ձան քրմա­պե­տի ու հա­յոց հա­վա­տի թշնա­մի պատ­մի­չը՝ Զե­նոբ Ա­սո­րին, որն ա­սում է այն մա­սին, որ ան­գամ նրա հա­մար Ար­ձան քր­մա­­­պե­տը սուրբ է ե­ղել:

Նույն պատ­մի­չը պատ­մում է, որ Գի­սա­նե ա­վան Ար­ձան քրմա­պե­տի ու­ժե­րին որ­պես օգ­նա­կան ու­ժեր գա­լիս են Աշ­տի­շա­տից, որ­տեղ մե­հե­նա­խումբ կար:

Օգ­նա­կան այդ ու­ժերն ա­ռաջ­նոր­դում է Միս­տա­կես քրմա­պե­տը: Մեր այս քրմա­պետն էլ մե­նա­մար­տում է մեկ այլ հայ զո­րեղ իշ­խա­նի՝ Արծ­րուն­յաց իշ­խա­նի հետ4:

Նա ան­գամ խո­ցում է իշ­խա­նի ազդ­րը: Բայց վեր­ջինս ի վեր­ջո թրա­տում է հա­յոց քրմա­պե­տին:

Պատ­մի­չի այս պատ­մա­ծը չի վկա­յում, որ ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րը սրբաց­րել են Միս­տա­կե­սին: Բայց քա­նի որ, դար­ձ­յալ ըստ նույն պատ­մի­չի, քր­մա­պե­տի եւ իշ­խա­նի մե­նա­մար­տի տե­ղը ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րը սե­­րունդ­նե­րին միշտ հի­շե­լի դար­ձ­­նե­լու հա­մար ան­վա­նել են Մես­տա­կող, դրա­նից հե­տե­ւում է, որ այդ ժա­մա­նակ­նե­րի հա­յը Միս­տա­կես քրմա­պե­տին նույն­պես սր­բա­ց­­րել է:

Հա­զա՜ր-հա­զա՜ր փառք Հա­յոց հա­վատ­քը, հա­յոց սրբա­րան­նե­րը պա­հե­լու հա­մար ի­րենց մարմ­նա­կան մահ­կա­նա­ցուն կնքած հայ քրմա­պե­տե­րին ու նրանց հետ մյուս հա­վա­տա­վոր­նե­րին:

Նզո՛վք նրանց մարմ­նից զրկող «հայ» իշ­խան­նե­րին: Իշ­խան­ներ, ո­րոնց նկատ­մամբ այդ օ­րե­րին սպան­ված քրմե­րի՝ Գրի­գո­րի­սի կող­մից գե­րե­վար­ված ման­կա­հա­սակ ե­րե­խա­ներն ի­րենց դա­տավ­ճի­ռը կա­յաց­րին՝ ա­սե­լով. «Լավ ի­մա­ցե՛ք եւ լավ հի­շե­ցե՛ք, որ ե­թե կեն­­դա­նի մնանք՝ փո­խա­րե­նը կհա­­­­տու­ցենք ձեզ, իսկ ե­թե մեռ­նենք, ա­պա Աստ­ված­նե­րը մեր փո­խա­րեն կհա­տու­ցեն»:

1 Ար­տա­հայ­տութ­յու­նըՆորկտ­ա­­կա­րա­նիցէ՝աս­վածՀի­սու­սիկող­­միցիրա­շա­կերտ­նե­րին. «Եսձեզու­ղար­կումենա­նե­լուայնհունձ­քը, ո­րըսեր­մա­նե­լունդուքչեքմաս­նակ­ցել»:
2 Նվա­ճող­նե­րըՀա­յաս­տա­նիորմա­սըգր­ա­­վումէին, խաչէինայդ­տեղկանգ­նեց­նում:
3 Ըստե­րե­ւույ­թին՝Ա­նա­հիտԱստ­վա­ծա­մորգի­սե­րով, հյուս­քե­րովար­ձաննէե­ղել:
4 Գրի­գո­րի­սիհրա­մա­նովքրմա­պե­տե­րիդեմմե­նա­մար­տելենհա­յոցիշ­խան­նե­րըհենց

Քուրմ Մա­նուկ