Մեհենականություն-Նժդեհյան ցեղակրոնության ակունքներում

«…Ա­մեն ինչ հոդ է: Դե­պի մեր պա­պե­րուն: Որ է՝ դե­պի աստ­ված­նե­րը»

Ո­րո­շա­կիութ­յան հա­մար ա­սեմ, որ խոս­քը 1910-ա­կան­նե­րին Ա­րեւմտ­յան Հա­յաս­տա­նում (կենտ­րո­նը՝ Կ. Պո­լիս) սկիզբ ա­ռած մե­հե­նա­կան (ազ­գա­յին-հե­թա­նո­սա­կան) շարժ­ման մա­սին է, ո­րի հո­գե­ւոր մշա­կու­թա­յին դրսե­ւո­րում­նե­րը կի­զա­կետ­վե­ցին շարժ­ման գլխա­վոր­նե­րի կող­մից ստեղծ­ված «Մեհ­յան» հան­դե­սում: Հան­դե­սի 1-ին հա­մա­րը լույս տե­սավ 1914թ. հուն­վա­րի 1-ին՝ պա­տա­հա­կա­նո­րեն թե ոչ պա­տա­հա­կա­նո­րեն՝ Նժդե­հի (տա­րի­ներ անց նույն շար­ժու­մը Ա­րե­ւել­յան Հա­յաս­տա­նում շա­րու­նա­կո­ղի ու զար­գաց­նո­ղի, հայ ցե­ղակ­րո­նութ­յան հիմ­նադ­րի) ծննդյան օ­րը: Հա­մա­րի հենց սկզբում լույս տե­սավ մե­հե­նա­կան­նե­րի հռ­­չա­կա­վոր «Գրա­կան հան­գա­նա­կը»՝ ստո­րագ­րութ­յամբ հայ հո­գե­ւոր կյան­քում մեծ հետք թո­ղած այն­պի­սի դեմ­քե­րի, ինչ­պի­սիք են Դա­նիել Վա­րու­ժա­նը, Կոս­տան Զար­յա­նը, Օ­շա­կա­նը, Գե­ղամ Բար­սեղ­յա­նը եւ Ա­հա­րոն­ Տա­տուր­յա­նը:

«Հան­գա­նա­կը»  հայ հո­գե­ւոր կյան­քի (հատ­­կա­պես՝ գրա­կան-գե­ղար­վես­տա­կա­նի) գա­լիք ազ­գա-ցե­ղադ­րոշմ ըն­թաց­քը սահ­մա­նող, հայ կյան­քի հի­մունք­նե­րից ու նպա­տակ­նե­րից բխող ծրա­գիր էր: Քա­նի որ «նոր շար­ժում» նա­խա­ձեռ­նող­ներն ու­նեին այն գի­­տակ­ցու­մը, որ հայ մշա­կույթն իր տոհ­միկ ազ­գա­յին կեր­պին ե­ղել է մե­հե­նա­կան (հե­թա­նոս) ժա­մա­նակ­նե­րում, երբ մեհ­յան­ներն էին հայ հո­գե­ւոր կյան­քի կենտ­րոն­նե­րը (եւ­մեհ­յան­նե­րի քրմե­րը՝ այդ կյան­քի գլխա­վոր կրող­նե­րը), շար­ժու­մը ան­վա­նե­ցին Մե­հե­նա­կան, հան­դե­սը՝ «Մեհ­յան», ի­րենց էլ՝ մե­հե­նա­կան­ներ:

«Հան­գա­նա­կ»-ին՝ չնա­յած հայ հո­գե­ւոր կյան­քում ե­զա­կի ե­րե­ւույթ լի­նե­լուն, հա­նուն հա­յութ­յան նվի­րա­կան ի­դեալ­նե­րի կյան­քի կոչ­վե­լուն եւ, բա­ցի այդ, ի­րե­նում զա­նա­զան ազ­գադ­րոշմ խոր­հորդ­ներ պա­րու­նա­կե­լուն,- հայ մտա­ծո­ղը շատ թե­րի է ու­շադ­րութ­յան ար­ժա­նաց­րել: Մաս­նա­վո­րա­պես, ՀՀ­-ի ան­կա­խա­ցու­մից ի վեր հայ ցե­ղակ­րո­նութ­յան ու նրա պատ­մութ­յան մա­սին բազ­մա­թիվ ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­ներ են կա­տար­վել, բայց դրան­ցում մենք չենք տես­նում այն ար­դար գի­տակ­ցու­մը, որ ցե­ղակ­րո­նութ­յու­նը սկիզբ է առ­նում «Հան­գա­նակ»-ից:

Այս հան­գա­մանքն է պայ­մա­նա­վո­րում մեր՝ խո­րա­խոր­հուրդ «Հան­գա­նակ»-ին անդ­րա­դար­ձը:

«Հան­գա­նա­կը» չորս ա­ռանց­քա­յին դր­­ույթ-պա­հանջ­ներ է ձե­ւա­կեր­պում, ո­րոնք պետք է ընկ­նեին նոր՝ ազ­գա­յին գրա­կան շարժ­ման հիմ­քում. «ա) պաշ­տա­մունք եւ ար­տա­հայ­տութ­յուն հայ հոգ­վույն. բ) ինք­նու­րույ­նութ­յուն եւ անձ­նա­կա­նութ­յուն ձե­ւի մեջ. գ) մշա­կում՝ կեն­սա­նո­րոգ պատ­վաս­տու­մով մը‘­հայ լեզ­վին. դ) զուտ գրա­կա­նութ­յու­նը հե­ռու պա­հել քա­ղա­քա­կա­նու­թե­նե եւ լրագ­րու­թե­նե»: Բայց մե­հե­նա­կան­նե­րը այդ դրույթ — պա­հանջ­նե­րի կա­պակ­ցութ­յամբ ա­սում են նաեւ բա­ներ, ո­րոնք թեեւ գլխա­վոր աս­ված­նե­րի լու­սանց­քում են մնում, սա­կայն, ո­րոնք ոչ պա­կաս կա­րե­ւոր են, ան­գամ ա­վե­լի ա­ռանց­քա­յին են, քան որ­պես հիմ­նադ­րույթ­ներ հռչակ­ված­նե­րը: Այդ­պի­սին­նե­րից է Մեհ­յան խոր­հուր­դը, որն էլ հենց կքննար­կենք:

Մեհ­յան խոր­հուր­դը ար­ծարծ­վում է «Հան­գա­նակ»-ի­ թե՛ սկզբում եւ թե՛ վեր­ջում: Ա­վե­լի ստույգ՝‘սկզբում «Ար­վես­տի մեհ­յան»-ը՝ մաս­նա­վոր խոր­հուր­դը եւ վեր­ջում՝ «Մեհ­յան»-ը՝ ընդ­հա­նուր խոր­հոր­դը: Սկզ­­բում՝ ուղղ­ված նրանց, ով­քեր «ի­րենց մեջ կզգան զո­րութ­յու­նը ստեղ­ծե­լու, կեր­տե­լու եւ կանգ­նե­լու»՝ աս­վում է. «Ցան­կա­լով, որ, վեր­ջա­պե՛ս, «Ար­վես­տի մեհ­յան»-ին ճա­կա­տը փող­փո­ղե ցե­ղին կուրծ­քին վրա, մենք՝ միա­ցած մեր կամ­քե­րուն մեջ եւ բռնված ստեղ­ծա­գործ խեն­դու­թեանց տեն­դո­վը, գի­տա­կից այն ույ­ժե­րուն, որ կը հանգ­չին տա­կա­վին այս ազ­գին հոգ­վույն խո­րը, կու­գանք ա­ղա­ղա­կել…»: Վեր­ջում կար­դում ենք. «Ցեղ մը, որ կ­՛ու­զե ապ­րիլ՝ պար­տա­վոր է ստեղ­ծել: Մեհ­յան մը պետք էր կանգ­նել: Մենք կ­՛ու­զենք ծա­ռա­յել ա­նոր կա­ռուց­ման… Մեհ­յան մը պետք էր, որ ստեղծ­վեր. մենք կ­՛ու­զենք ստեղ­ծել զայն: Ո՛վ­ որ կը հա­վա­տա՝ թող ներս մտնե, դրան առ­ջեւ թող­լով անց­յա­լին ու ներ­կա­յին հան­դեպ կույրզ­կու­րայ­նութ­յունն ու նա­խա­պա­շա­րում­նե­րը, ներս տա­նե­լով ե­րի­տա­սար­դութ­յուն, խան­դա­վա­ռութ­յուն եւ մա­նա­վանդ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կո­րով»:

Այ­սինքն՝ մե­հե­նա­կան­նե­րը փոքր տա­րո­ղու­նակ ի­րենց «Հան­գա­նակ»-ում ար­ծար­ծե­լով Մեհ­յան խոր­հուր­դը, ընդ ո­րում, բա­ռը միշտ խոր­հուր­դի կա­րե­ւո­րութ­յուն­ն­ ընդգ­ծե­լու հա­մար մե­ծա­տառ գրե­լով, դրա­նով ա­սել կու­զեն, որ խոր­հուր­դը ի­րենց գի­տակ­ցութ­յան ծի­րում հայտն­վել է ոչ թե պա­տա­հա­կա­նո­րեն, կամ որ­պես զուտ գե­ղար­վես­տա­կան փո­խա­բե­րա­կան պատ­կեր, այլ մի­ան­գա­մայն անհ­րա­ժեշ­տո­րեն, որ­պես հայ մշա­կույ­թի (մաս­նա­վո­րա­պես՝ գրա­կան-գե­ղար­­վես­տա­կա­նի) բնույթն ու նո­րո­գու­մի ու­ժագ­ծե­րը սահ­մա­նող ա­ռանց­քա­յին խոր­հուրդ: Հա­յութ­յան գի­տա­կից ու­ժե­րը,- «ա­ղա­ղա­կում է» ի­րենց կամ­քե­րով ի մի ե­կած ու ա­րա­րե­լու խեն­թութ­յամբ տար­ված մեր մե­հե­նա­կան­նե­րի հո­գին,-մեհ­յան պետք է կա­ռու­ցեն, մեհ­յան, ո­րը պետք է լի­նի հայ հո­գե­ւոր նո­րոգ տու­նը, իսկ այն կա­ռու­ցող­նե­րը՝ դրա նվիր­յալ­նե­րը: Հայ ո­գու նոր օ­թե­ւա­նի կա­ռուց­ման գոր­ծին ի­րեն նվիր­ա­բե­րած հա­յը իր գոր­ծին պետք է հա­վա­տա եւ հա­վա­տա­լով՝ ջար­դուփ­շուր ա­նի իր գլխում միջ­նա­դա­րից ի վեր «ձմե­ռե­լու նստած հի­նա­վուրց ի­դեա­նե­րի­ թե­ւա­զուրկ փե­թակ­նե­րը»,-ինչ­պես ա­վե­լի ուշ Կոս­տան Զար­յա­նը այդ մա­սին պատ­կե­րա­վոր ա­սում է:

Պարզ է, ո­ր­ ե­թե մեր մե­հե­նա­կան­նե­րը ի­րենց կա­ռու­ցե­լիք հայ ո­գու նոր տու­նը հա­մա­րում են մեհ­յան, ա­պա դա կա­ռու­ցե­լուն ծա­ռա­յող­նե­րին՝ ի­րենց էլ հա­մա­րում են քուրմ (սա, ի­հար­կե, «Հան­գա­նակ»-ում ուղ­ղա­կիո­րեն չի աս­վում):

Պարզ է նաեւ, որ «Հան­գա­նակ»-ի հե­ղի­նակ­նե­րի նպա­տա­կադր­վե­լի­քը՝ մեհ­յա­նի կա­ռու­ցու­մը ու քուրմ հո­գե­ւոր պաշ­տո­նի ստեղ­ծու­մը բա­ցար­ձակ նոր բան չէր: Հե­թա­նո­սա­կան Հա­յաս­տա­նում, ինչ­պես հայտ­նի է, հա­յի՝ նախ­նի­նե­րի ո­գի­նե­րի ու աստ­ված­նե­րի հետ հա­րա­բեր­վե­լու, հայ հա­վատ­քը ու ա­վան­դույթ­նե­րը պա­հել-զար­գաց­նե­լու, դրանք հա­յի մեջ ա­նընդ­հատ նո­րո­գե­լու նպա­տա­կով կա­ռուց­ված տա­ճար­նե­րը կոչ­վում էին մեհ­յան*, իսկ դրա սպա­սա­վոր­նե­րը՝ քրմեր (քուրմ նշա­նա­կում է հու­րը, զո­րութ­յու­նը պահ­պա­նող), իսկ քրմե­րի ստեղ­ծած կամ կազ­մած գրքե­րը՝ մե­հե­նա­կան գրքեր: 301թ. ու այ­դու­հետ Հա­յաս­տա­նում տի­րա­պե­տութ­յուն հաս­տա­տած օ­տար կրո­նը՝ քրիս­տո­նեութ­յու­նը, ի զո­րու չե­ղավ հա­յին իս­պառ զրկել իր հա­վատ­քա­յին ինք­նութ­յու­նից, այդ ինք­նութ­յան խոր­հուրդ­նե­րից: Դրանք, թե­կուզ եւ փշրված ձե­ւե­րով ու զա­նա­զան կեր­պե­րով, հայ կյան­քում միշտ պահ­պան­վե­ցին: Ա­հա եւ մեր մե­հե­նա­կան­նե­րը ձեռ­նա­մուխ լի­նե­լով վե­րա­կանգ­նել հայ հա­վատ­քի խոր­հուրդ­նե­րը՝ դրա­նով իսկ ցան­կա­նում էին սերն­դե սե­րունդ ի­րենց փո­խանց­ված հայ տոհ­միկ հո­գե­ւոր կյան­քի բե­կոր­նե­րից վե­րա­կանգ­նել հայ հա­վատ­քա­յին ինք­նութ­յունն ու նրա խոր­հուրդ­նե­րը: «Մենք այն­քան մեծ ենք՝ որ­քան որ հո­ղեն կխմենք մեր զգա­ցում­նե­րը,-գրում է Վա­րու­ժա­նը «Հան­գա­նակ»-ը լույս տես­նե­լուց դեռ տա­րի­ներ ա­ռաջ,- ա­մեն ինչ հոդ է: Դե­պի մեր պա­պե­րուն: Որ է՝ դե­պի աստ­ված­նե­րը»:

* Ինչ­պես եւ մեհ­յան բա­ռը նշա­նա­կում է՝ զո­րութ­յան պահ­պա­նում, ո­գու օ­թե­ւան: Լեզ­վա­բա­նո­րեն կազմ­ված է մահ (զո­րութ­յուն, ո­գի) բա­ռով եւ ան (պահ­պա­նում) ար­մա­տով (տե՛ս­ «Ուխ­տա­գիրք»):

Սեր­գեյ Մա­նուկ­յան
«Լու­սանցք» թիվ 13 (234), 2011թ