Սարերից թեքվածը, շեղվածը … Եհովա — «Ես այն եմ”

Այս հոդվածաշարը նախապատրաստված է 2002- 2008թթ. ուսունասիրությունների հիմամբ եւ նպատակ ունի մեկնաբանելու եւ պատասխանելու մի քանի հարցերի, որոնք առնչվում են կրոնական դիցաբանական որոշակի խնդիրներին:

1-ին մաս
Նոյի 2 ժառանգների՝ Հաբեթի եւ Սեմի գաղափարախոսության միջեւ գոյություն ունեցող աշխարհակառուցողական եւ քաղաքակրթական խոշո-րամասշտաբ հակադրությունը խորը ազդեցություն է թողել ամբողջ տարածաշրջանի հետագա բոլոր զարգացումների վրա: Այսօր ունենալով նա-խաջրհեղեղյան եւ հետջրհեղեղյան աստվածների եւ դիցաբանական հերոսների հիմնական կազմը՝ մենք հնարավորություն ունենք վերականգ-նել նախաջրհեղեղյան եւ հետջրհեղեղյան դեպքերի եւ զարգացումների հնարավոր ամբողջական ընթացքը մեր տեսանկյունից: Ինչպես Հին կտակարանում, այնպես էլ շումերական ավանդապատումներում Զիուսուդրա-Նոյի ընտանիքի փրկության պատմությունը հիմնական գծերով նույնական է, սակայն կան առանցքային տարբերություններ, որոնք էլ ներկայացնել կփորձենք:
Հրեա գաղափարախոսները, անդրադառնալով արմենոիդական հրապաշտական գաղափարախոսության աշխարհի արարման նախաջրհեղեղյան ավանդապատումնե-րին, վերախմբագրեցին դրանց զգալի մասը եւ հատկապես այն հատվածները, որոնք արտահայտում էին հրապաշտական գաղափարախոսության լուսավորչա-կան գլխավոր դրույթները: Հրեական կողմը արմենոիդական մշակույթից վերցրեց եւ այլ տրամաբանությամբ վերաշարադրեց հիմնական ավանդապա-տումների շարքը՝ ներկայացնելով այն հավաքական մի գրքով, որը մենք գիտենք որպես Հին կտակարան, իսկ հրեաները ընդունում են որպես Թա-նախ (հբր.): Թանախ տերմինը կազմված է Թորա (հբր՝ 5 գրքեր), Նեվինիմ (հբր՝ առաքյալներ), Կտուվիմ (հբր՝ գրություններ) 3 գրքերի սկզբնա-տառերից:
Հին կտակարանը տեղեկություններ չի տալիս հրապաշտության քրմապետ Զիուսուդրա-Նոյի առաջին որդու՝ նախաջրհեղեղյան վերջին կառավար-չի՝ Ուբարտուտուի մասին: Նրա մասին ավանդապատումը ամբողջությամբ պահպանված է շումերական պատմություններում եւ հասկանալի է դարձ-նում, թե ինչու փրկվեց Նոյը եւ մարդկությունը: Ի տարբերություն Հին կտակարանի, Շումերում նախաջրհեղեղյան ժամանակաշրջանի հրա-պաշտական գաղափարախոսության դիցաբանական ընտրյալ հերոսներ համարում էին ոչ միայն բարեպաշտ քուրմ Զիուսուդրա-Նոյին, այլեւ նրա ա-վագ զավակ՝ Շումերի նախաջրհեղեղյան վերջին կառավարիչ Ուբարտուտուին:
Շումերական ավանդապատումները չեն պատմում, թե ինչ կատարվեց նախաջրհեղեղյան վերջին կառավարչի՝ Ուբարտուտուի հետ, բայց դատելով հրապաշտա-կան գաղափարախոսության ելակետային դրույթներից, որոնցից գլխավորը ինքնազոհաբերությունն է հանուն մյուսների փրկության, հա-մոզված կարելի է ասել, որ Ուբարտուտուն, որպես առաջնորդ, գնացել է ինքնազոհաբերության՝ հանուն մյուսների փրկության:
Հրեական կրոնական ուսմունքը մերժում է ինքնազոհաբերության գաղափարը, այդ իսկ պատճառով Ուբարտուտու առաջնորդի կատարած ինքնազոհաբե-րությունը տեղ չգտավ Հին կտակարանում: Մերժելով արմենոիդական մշակույթի ինքնազոհաբերության բարոյական դրույթը՝ վերաշարադրված ավան-դապատումներով փորձ կատարվեց Հին կտակարանի միջոցով ամփոփ եւ որոշակի դիցաբանական լծորդումներով ներկայացնել հրեական տեսակետը, թե ին-չու եւ ինչպես դադարեց գործել վստահության եւ հավատարմության պայմանագիրը՝ Արարչի եւ առաջին ընտրյալ մարդու՝ Ադամի, իսկ ավելի հստակ, ըստ շումերական ավանդապատումների, Ադապի (EN.MEN.DUR. AN.NA) միջեւ, որին ստեղծել էր Հայա Աստվածը եւ ընտրյալ էր դարձել ամեն ինչ ստեղծած Աստծո (մեր ընկալումներում՝ Արարիչ Աստված) ցանկությամբ: Այնուհետեւ հրեական գաղափարախոսները ներկայացնում են, որ ջրհեղե-ղից հետո փրկվածների կառավարումը իրականացնում էր Արարատյան Աշխարհից բարեպաշտ եւ հավատարիմ Նոյը, որը ինքը նույն Զիուսուդրան էր իր երեք որդիների հետ, որոնք էին Հաբեթը, Սեմը եւ Քամը:
Հին կտակարանը անտեսել է ջրհեղեղի ժամանակ փրկված Ուբարտուտուի ժառանգներին, ովքեր, մեր կարծիքով, հանձնված էին Զիուսուդրա-Նոյի խնա-մակալությանը, ով, էլ իր հերթին, Ուբարտուտուի զավակներին հանձնեց Սեմի խնամակալությանը:
Համադրելով շումերական եւ Հին կտակարանի ավանդապատումները՝ կարողացանք բացահայտել շումերական վերջին կառավարիչ Ուբարտուտուի ժառանգնե-րին: Ուբարտուտուի ժառանգներն են Էլամը, Լուդը եւ Արամը: Այս բացահայտումը իր հերթին մերժում է Էլամ, Լուդի կամ Լիդեայի պե-տությունների, Արամի եւ արամեացիների սեմական ծագման միակ վարկածը:
Համաձայն Հին կտակարանի՝ Նոյի 5-րդ սերունդը, Սեմի ճյուղով, հրեաների մոտ չի դիտվում որպես հրեական էթնոսի նախասկիզբ, այսինքն՝ հրեաները ուղղակիորեն հրաժարվում են իրենց նախահայր ճանաչել Ֆալեկին, ով, ըստ Հին Կտակարանի, համարվում է Նոյի 5-րդ սերունդը:
Մեր կարծիքով՝ մերժման պատճառն այն է, որ Ֆալեկը, ինչպես նաեւ սեմականների հովանավոր Մարդուկ աստվածը, պարտվեցին Հայկ եւ Բել հակամար-տության ժամանակ: Հայկ եւ Բել հակամարտության մեջ որպես Սեմի կողմնակից հանդես գալուց եւ պարտվելուց հետո, Ֆալեկի (ըստ մեր կատարած ու-սումնասիրության, Ֆալեկ տերմինը նշանակում է բաժանող), տունը առանձնացավ Սեմից, այսինքն՝ սեմականները բաժանվեցին երեք հիմնական խմբի, որոնք են Սեմը, Քամը եւ Ֆալեկը: Ուստի եւ հրեաները ընտրեցին Աբրահամին, քանի որ նա երկու սերունդով հաջորդում էր Ֆալեկին եւ հարաբերականորեն պարտված չէր: Այսպիսով՝ ըստ Հին կտակարանի, հրեական էթնոսը իր սկիզբը առնում է Նոյի 7-րդ սերնդից, այսինքն՝ Աբրա-համից, իսկ համաձայն նույն Հին կտակարանի, հայոց էթնոսը սկիզբ է առնում Հայկից, որը համարվում է Նոյի 5-րդ սերունդը:
Հրեական ավանդապատումներն ասում են, որ Բաբելոնի, մեր դեպքում Հայկ եւ Բել հակամարտությունից մոտավորապես 1500 տարի հետո, այսինքն՝ մոտավորապես մ.թ. առաջ 1996թ. երբ Ֆարրան 103 տարեկան էր, Ուր քաղաքում ծնվեց հրեական էթնոսի նախահայրը՝ Աբրահամը: Այսպիսով, ըստ հրեա-կան ավանդաբանության, հրեա էթնոսի սկիզբը համարվում է Աբրահամը, ծնված մ.թ. առաջ 1996թ., ըստ հրեական ավանդապատման, համարվում է աստծուն հա-վատարիմ հրեաների նախահայր, ում կինը դարձավ քույրը՝ Սառան: Աբրահամի ծնունդով Հին կտակարանի ավանդապատումները ներկայացնում են ի-րենց հետագա պատմությունները հակամարտությունների մի ամբողջ շղթայով, այդ ավանդապատումներից հնարավոր չէ ուղղակիորեն հասկանալ, թե ինչու Սեմի ցեղի մի ճյուղը, այսինքն՝ Ֆալեկի հետնորդներ Ֆարրայի կամ Աբրահամի տոհմը, հետագայում հայտնվեցին Տիգրիս եւ Եփ-րատ գետերի հովտում (ավանդաբանության մեջ սույն երեւույթը փաստ է):
Ըստ հրեական ավանդազրույցների, Աբրահամի հայր Ֆարրան վարում էր նստակյաց կյանք եւ ապրում էր Սեմի կողմից Հայկ եւ Բել հակամարտութ-յանը մասնակցած եւ պարտություն կրած Քամի թոռ Նիմրոդի թագավորանիստ Ուր քաղաքում: Հրեական դիցաբանության մեջ անհասկանալի է, թե որ-տեղ է ծնվել Աբրահամը, սակայն շեշտենք, որ Աբրահամի համար առանցքային է պատմական Ուրֆան կամ Հարրանը, որը նշանակում է «արեւի կողմից այրված կամ խանձված վայր» Carrhae (հուն-Karrhai, աքքադ-Harranu): Այս քաղաքի հետ է կապված Աբրահամի ընտանիքը, այս քաղաքում է հուղարկավոր-վել նրա հայր Ֆարրան, ով լուսնապաշտ էր: 75-ամյա Աբրահամը Հարրանում ստացավ պատվիրան այն մասին, որ պետք է գնա Հանանի կամ Քանանի երկիրը: Հրեական ավանդույթն ասում է, որ Աբրահամի ընտանիքը դուրս եկավ հալդեական, իսկ, ավելի ստույգ, հայկական ARSAMAIA, ըստ Հին կտակարանի, Ուր քաղաքից:
Համաձայն ավանդույթի, Ուրֆա-ARSAMAIA քաղաքի բնակիչները երկրպագում էին տեղական աստվածներին: Ավանդապատումները պատմում են, որ Աբրա-համը այրեց կուռքերին եւ Նիմրոդին ցած բերեց, որտեղ եւ երբ հայտնի չէ, սակայն հայտնի է, որ Նիմրոդի պաշտամունքի կենտրոնը գտնվել է Ուրֆա քաղաքից 80 կմ հեռավորության վրա գտնվող Տավրոսի լեռնաշղթայի Նեմրութ սարի ստորոտում, իսկ սարի վրա մինչեւ այժմ գտնվում է հայոց արեւապաշտական դիցարանը: Այսպիով՝ Արեւապաշտական եւ Լուսնապաշտական գաղափարախոսության սահմանային Ուրֆա-ARSAMAIA քաղաքից ոչ հեռու գտնվող Նեմրութ սարի ստորոտում ոչնչացնելով իր նախնիների կուռքերին՝ Աբրահամը հեռացավ:
Աբրահամի առաջնորդությամբ սկսվեցին հրեա տեսակի բարոյական փնտրումները, Աբրահամը իր առաջ խնդիր էր դրել ստեղծել միասնական հրեա ժողովուրդ եւ լուծել հրեա տեսակի գերխնդիրը, այն է՝ «գտնել նոր առաջնորդ աստված»: Դրա համար Աբրահամը վճիռ պետք է կայացներ, ընդունել Սե-մի եւ Քամի առասպելական պարտությունը եւ հաստատել Նոյի ժառանգների միջեւ խաղաղություն եւ դնել փոխհարաբերությունների նոր սկի՞զբ, թե՞ շարունակել հակամարտությունը: Այս գաղափարական անորոշությամբ Աբրահամը Ուրֆա-ARSAMAIA քաղաքից շարժվեց դեպի Եգիպ-տոս: Մի քանի հազարամյա գաղափարախոսական պայքարը այս անգամ տեղափոխվեց Մերձավոր Արեւելք:
Աբրահամի մահից հետո Մովսեսը շարունակեց նրա գործը: Հրեական ավանդապատումներն ասում են, որ «ehyeh asher ehyeh»-ը առաջնորդեց Մովսե-սին եւ հրեաներին՝ Եգիպտոսից փախչելիս:
Եվ այսպես հայտնի աստվածների կողքին մ.թ.ա. 1450-ից 1300 ընկած ժամանակաշրջանում հրեաների համար վեր բարձրացավ մի նոր աստված «ehyeh asher ehyeh» կամ Յահվե–Եվոհա անունով, որը դարձավ Մերձավոր Արեւելքի ամենաչբացահայտված աստվածությունը:
Ըստ հրեաների՝ «ehyeh asher ehyeh»-Յահվե աստվածը մի քանի խնդիրներ ուներ՝ վերականգնել Աբրահամի ցեղակիցների հավատը, ապահովել հրե-աների անվտանգությունը եւ, միեւնույն ժամանակ, մնալ հույժ գաղտնի ու չբացահայտված: Որեւէ մեկին բախտ չվիճակվեց տեսնել նրա դեմքը եւ ճանաչել նրան: Իսկ թե ինչու, հասկանալի կլինի հոդվածի վերջում: «Ehyeh asher ehyeh», «Յահվե Եվոհա» աստծո անվան մեկնաբանությունը անգամ հրեական տեսաբանների մոտ չունի ամբողջական համոզիչ բացատրություն:
Հրեական լուրջ եւ ազդեցիկ հրատարակիչները Յահվե-Եւոհա անունը հիմնականում թողնում են առանց մեկնաբանության՝ նշելով, որ ծագումնա-բանությունը պարզ չէ եւ ավելացնում են՝ «ehyeh asher ehyeh»՝ բառացի նշանակում է «ես այն եմ, որ ես եմ»: Իսկ հրեաների խոսակցական լեզվում արտահայտում է «քո գործը չէ» իմաստը: Ավանդաբար «ehyeh asher ehyeh», Յահվե-Եւոհվան այն աստվածներից էր, ում Մերձավոր եւ Մի-ջին Արեւելքի գրեթե բոլոր քոչվոր ցեղերը երկրպագում էին տարբեր անունների տակ:
Յահվե-Եւոհա աստծո ինքնությունը պարզաբանելու համար բանալի է հանդիսանում նրա անուններից մեկը՝ Էլ-Շադադի: Էլ-Շադադի: «Շադադի կամ շադդաի» ընդհանրապես մեկնաբանվում է որպես «ամենակարող»: «Շադդաի» բառի հիմքը աքքադական «շադու-սարեր» բառն է: Էլ-Շադդաի անվան ուղ-ղակի իմաստն է՝ «Սարերի Աստված»: Ինչպիսի պարզ մեկնաբանություն, որը դուրս է մնացել մեր ուսումնասիրողների ուշադրությունից: Ստացում է, որ աբրահամական հրեաների ամենահզոր աստվածը սարերից է:
Հիմա տեսնենք, թե ով է «Սարերի Աստվածը» եւ ինչ ծագում ունի: Միջագետքի եւ Փոքր Ասիայի «Սարերի Աստվածը» շումերական դիցարանի Էնլիլի աստծո կրտսեր որդին ISH.KUR-ն էր. անվան մեկնաբանությունն է՝ «նա այն է, որ հեռավոր լեռնային երկրից է», իսկ բառացիորեն նշանակում է թեքված, շեղված: Մերձավոր Արեւելքում ISH.KUR-ը նույնացված է Բաալի եւ Խադադի (Հադադ) Վաալի հետ:
Փաստացիորեն «ehyeh asher ehyeh»-ը կամ Յահվե-Եւոհա հրեական աստվածը կապ ուներ շումերական հայտնի ISH.KUR աստծո հետ:
Այսպիսով Էլ Շադդաի-ehyeh asher ehyeh-Յահվե անուններով հանդես եկող աստվածը, ըստ շումերական, աքքադական ավանդապատումների, կապված է լեռնե-րում ծնված ISH.KUR աստծո հետ, որի խորհրդանշանն է Ցուլը: Տարածաշրջանում շատ լեռնաշղթաներ կան, սակայն այդ լեռնաշղթաներից մեկը դիցա-բանության մեջ կայուն տեղ ունի, ու դա Տավրոսի լեռնաշղթան է, որի խորհրդանշանն է Ցուլը կամ Շումերական մշակույթում հայտնի ISH.KUR-ը:
Փաստորեն, ըստ Հին կտակարանի, շարժվելով Հալլդեական Ուրից, իսկ ավելի ճիշտ Ուրֆա-ARSAMAIA քաղաքից դեպի Մերձավոր Արեւելք, Աբրահամը տանում էր իր հետ արեւապաշտական աշխարհից ինչ-ինչ պատճառներով հեռացած կամ խաբված ISH.KUR-ին, ում շումերները հիշում են որպես «Սարերից թեքված, շեղված Աստծո», «նարան, որ հեռավոր լեռնային երկրից է»:
Հեռանալով իր ծննդավայրից՝ լեռներից, Աքքադում Էլ Շադադի անվան տակ հանդես եկող հզորագույն աստվածը շեղվել է իր դիցաբանական արմատից, ուստի եւ Շումերում ձեռք է բերել ISH.KUR նոր անունը, որը կապված է ուղղակիորեն հրեաների կենսամտածողության հետ: Այսպիսով, սա-րերից թեքվածը, այսինքն՝ ISH.KUR-ը իր հաստատուն տեղը գտավ հրեական հավատի մեջ՝ փոխառնելով նաեւ նրա «ամենակարող աստված» Էլ Շադադի աքքադա-կան անունը:
Ըստ հրեա մեկնաբանների, հրեա ժողովուրդը իր մեջ ունի երկու գաղափարախոսություն՝ աբրահամականը, որին փաստացի հովանավորում էր արե-ւապաշտական աշխարհից հեռացած կամ մերժված ISH..KUR- Էլ Շադադին ու Հայկ եւ Բել հակամարտությունում պարտություն կրած Սեմին հովանավոր Օձ-Մարդուկը:
Հրապաշտական աշխարհից մերժված երկու հզոր աստվածներ՝ Ցուլ-ISH.KUR-Էլ Շադադին եւ Օձ-Մարդուկը այս անգամ հակամարտություն մեջ մտան հրեական էթնոսի երկու ճյուղերի միջոցով: Հակամարտության արդյունքում հրեաները Մովսեսի ղեկավարությամբ եւ ISH.KUR-Էլ Շադադին աստծո հովանավորությամբ վերցրեցին այն, ինչ իրենց կարծիքով պատկանում էր իրենց եւ հեռացան Եգիպտոսից: Սա Մարդուկ աստծո կրած վերջնական պարտությունն էր ամբողջ տարածաշրջանում: Հաթիթական թագավոր Մուրցիլիոսը, տեսնելով Մարդուկ աստծո անօգնական վիճակը, շարժվեց դեպի Բաբե-լոն, նվաճեց այն, գերեւարեց Մարդուկ աստծո եւ նրա կին Սարպանիտի ոսկյա արձանները եւ տեղափոխեց իր երկիր:
Ստանալով սարերում ծնված ISH. KUR աստծո պաշտպանությունը՝ հրեա ժողովուրդը հերթական անգամ հրաժարվեց լսել Արարչին: Այդ մասին այսպես է գրված Հին կտակարանում, որ Արարչի 10 պատվիրաններից հրեաները կարողացան լսել միայն 2-ը եւ հեռացան, չլսելով մնացած 8 պատվիրանները՝ թողնելով Մովսեսին մեն մենակ: Աբրահամական Մովսեսը հեռացող հրեա ժողովրդին խոստացավ 40 օր հետո վերադառնալ եւ բերել հրեա ժողովր-դի համար մնացած 8 պատվիրաները:
Ըստ հրեա մեկնաբանների, Մովսեսը չվերադարձավ 40 օր անց, եւ ժողովուրդը սեմականների առաջնորդությամբ գնաց Խուրի մոտ հարցով, թե ուր է Մովսեսը: Խուրի պատասխանը ի սկզբանե չէր կարող բավարարել սեմականներին, ուստի եւ հրեա սեմականները սպանեցին Խուրին: Նույն հարցով սեմականները դիմեցին Ահարոնին՝ Մովսեսի եղբորը ու գործընկերոջը: Ահարոնը հասկանում էր, որ իրեն էլ կարող են սպանել: Շատ լավ իմանալով սեմականների հոգեբանությունը՝ նա նոր գաղափար տվեց, որին այդքան անհամբերությամբ սպասում էին բոլորը՝ թե՛ աբրահա-մականները եւ թե՛ սեմականները:
Դա «Ոսկե հորթի» գաղափարն էր, որը եւ դարձավ հրեական էթնոսի ազգակենտրոն հիմնական գաղափարախոսություն:
Երբ հրեաների կողմից նվիրաբերված թանկարժեք մետաղից ձուլվեց «ոսկե հորթը», Ահարոնն ասաց՝ «վաղը Ամենակարողի տոնն է»: Առավոտյան սկս-վեց հրեաների երկրպագությունը եւ տոնախմբությունը: Այն ուղղված էր «ոչ թե Ամենակարողին՝ այլ նորաձույլ «ոսկյա հորթին»: Ըստ հրեական ավանդույթի՝ ISH..KUR -Ցուլը մատուցվեց որպես զոհ, ISH..KUR աստծո խորհրդանիշը փոխարինվեց ոսկյա հորթով, Ցուլն իր տեղը զիջեց «ոսկյա հորթին»: Մովսեսը կոտրեց «ոսկյա հորթին» եւ, ըստ օրթոդոքս հրեաների, 2-րդ անգամ բարձրացավ Սիոն սարը եւ այս անգամ ինքնուրույն գրեց պատվիրանները:
Ի հակադրություն հայ էթնոսի կողմից ընդունված լուսավորչական դրույթների՝ հրեական գաղափարախոսները Հին կտակարանի քարոզչությամբ ճանաչեցին միայն ոսկու ուժի, այսինքն՝ նյութականի գերակայությունը եւ ուրիշին զոհաբերելու գաղափարը՝ որպես իրենց փրկութ-յան բարձրագույն միջոց:
Հրեական մեկնաբաններն ասում են, որ հրեա ժողովրդի ողբերգությունը կայանում էր նրանում, որ նա հրաժարվեց Արարչին ենթարկվելուց եւ իր վրա վերցրեց Արարչական իրավունքները:
Առհասարակ կրոնի փիլիսոփայությունում մարդ-աստված փոխհարաբերության մեջ մարդու իրավունքները սահմանափակ են: Հրեաները խախտեցին այդ անխախտ պայմանականությունը: Հրեական մերժողական մոտեցումը Արարչական փիլիսոփայության նկատմամբ ուղղակիորեն ամրագրված է «ehyeh asher ehyeh» բառակապակցության մեջ, որը բառացիորեն նշանակում է «ես այն եմ, որ ես եմ»: Իսկ հրեաների խոսակցական լեզվում հնչում է՝ «քո գործը չէ»:
Նման պարագայում հրեա ժողովրդի համար ձեւավորվեց նոր դիցաբանական մոդել, որի հիմքը դարձավ անդեմ, բայց «ոսկե հորթը»:
Ահա սա է այն հիմնական գաղափարախոսությունը, որով առաջնորդվում է ISH.KUR, «Էլ-շադդաի» աստծո տեղը գրաված Յահվե, «ehyeհ asher ehyeh» ա-նունի ներքո քողարկված եւ փակ դեմքով հանդես եկողը:

Բարեպաշտ սար — Հինկտակարանյան անվանումներ, մեկնաբանություններ…
Հինկտակարանյան անվանումներ. մեկնաբանություններ ոչ թե ըստ միտումի, այլ՝ ըստ իրականության

Պատմականորեն ձեւավորվել է այնպես, որ որոշ անուններ, աշխարհագրական տարածքների անվանումներ, պատմական կամ ավանդաբանական իրադարձություն-ներ մեկնաբանվում են այս կամ այն անհրաժեշտությունից ելնելով: Այս պահին մեզ հայտնի է, որ Հին կտակարանում օգտագործվող տերմիննե-րի մի մասը հայկական է, եւ դա օրինաչափ է: Օրինաչափ այնքանով, որ հիմքում պետք է դրված լինեն գաղափարախոսի լեզվամտածողությունը եւ նրա ստեղծած տերմինները: Շատ ուսումնասիրողներ հաճախ միտումնավոր լռում են, որ գործ ունեն հայերենի հետ, ուստի տերմինները մեկ-նաբանելու ժամանակ, հայկական միտքը թաքցնելու նպատակով, ապարդյուն ճիգեր են գործադրում, սակայն աշխատանքի վերջում ստիպված տալիս են այն մեկնաբանությունը, որն ի սկզբանե դրված է բառի մեջ եւ հասկանալի է միայն հայերենում: Այս առումով բացառություն չեն նաեւ Հին կտա-կարանի ավանդապատումների եւ պատմությունների մեջ մեզ հայտնի այն տերմինները, որոնց կանդրադառնանք հոդվածում եւ կտանք մեկնաբանութ-յուններ:
Մերձավոր Արեւելքում արեւապաշտական եւ լուսնապաշտական գաղափարախոսության պայքարը Եգիպտոսից տեղափոխվեց Պաղեստին: Եգիպտական պատմաբան Մանեֆոնն ասում է, որ այն բանից հետո, երբ Եգիպտոսից հիքսոսները՝ այսինքն հուրրիները հեռացան, Պաղեստինում կառուցեցին Տիան-նա քաղաքը, որը հետագայում հրեաների կողմից կոչվեց Իերուշալայմ, իսկ մեր մշակույթի մեջ ամրացավ Երուսաղեմ անունով: Ավելացնենք միայն, որ Տիաննան շումերական աստվածուհու անունն էր:
Սկզբից նշենք, որ Իերուշալայմ անունով քաղաքը Հին Կտակարանում հիշատակվում է «Հա-Շեմ-յիրէ» եւ «Շա լեմ» անուններով, որոնք հետագա-յում պետք է դառնային Իերուշալայմ: Շրջանցելով մանրամասները՝ ասենք միայն. ըստ Հին Կտակարանի՝ Արարիչը միացրեց «Հա-Շեմ-յիրէ» եւ «Շա լեմ» երկու անունները եւ հիքսոսների կողմից կառուցված Տիաննա քաղաքին տրվեց Իերուշալայմ նոր անունը, որը, ըստ հրեա մեկ-նիչների, բառացիորեն նշանակում է «երկու սար եմ», հայտնի տարբերակը՝ Երուսաղեմ:
Մեկնաբանենք եւ վերականգնենք Երուսաղեմ տերմինի նախնական տարբերակը, կ տառը սղվել է, այնուհետեւ ու սաղեմ, որը հարկավոր է կարդալ ու սար եմ, ղ-ի անցումը լեզվի մեջ օրինաչափ է, ստանում ենք երկու սար եմ:
Հրեական մեկնաբանները «երկու սար եմ» գաղափարական երեւույթը ներկայացնում են հետեւյալ կերպ. Արարիչը չէր ցանկանում նեղացնել բարե-պաշտ Սար Մալկի-Ցեդեկ-ին, որը ապրում էր «Հա-Շեմ-յիրէ» քաղաքում (հիշենք նաեւ, որ բարեպաշտությունը ուղղակիորեն կապվում է հա-յոց էթնոսի լուսավորչական գործունեության հետ իր սկզբից առ այսօր): Արարիչը չէր ցանկանում նաեւ նեղացնել երկրորդ Սարին՝ Աբրահա-մին, որը ապրում էր «Շա լեմ» քաղաքում: Շա լեմ տերմինը Հին կտակարանում ուղիղ իմաստով համարժեք է «սար եմ» մտքին, երկրորդ սարը կամ Աբրահամը այդպես կարող է ներկայանալ միայն ամբողջական եւ կատարյալ իրական տիրակալի, առաջին Սարի՝ Մալկի-Ցեդէկ-ի ներկայությամբ: Շա լեմը եւ Աբրահամը, ըստ Հին կտակարանի, ուղղակիորեն կապված են Մալկի-Ցեդէկի գործունեության եւ գաղափարախոսության հետ: Առաջին Սար Մալ-կի-Ցեդէկի գործունեությունը Հին կտակարանում ներկայացվում է ընդամենը երկու ոլորտներում:
Առաջին, Մալկի-Ցեդէկը Երուսաղեմ քաղաքի բարեպաշտ տերն է, ներկայանում է որպես քահանայապետ: Հստակ պետք է ասենք, որ Մալկի-Ցեդէկը ներկա-յանում է որպես բարձրագույն արեւապաշտական քուրմ, որին ենթակա էր, ըստ Հին կտակարանի, Աբրահամը կամ երկրորդ սարը: Մելքիսեթն է Մերձա-վոր Արեւելքի առաջին բարեպաշտը: Սույն փաստը ամրագրված է Հին Կտակարանում: Հիշենք, բարեպաշտությունը ուղղակիորեն կապվում է հայոց էթնոսի լուսավորչական գործունեության հետ: Աբրահամը օգտվեց արեւապաշտական բարեպաշտ քրմապետ Մելիքսեթի լուսավորչական գիտելիքներից եւ հեռացավ Եգիպտոս՝ կուտակված գիտելիքների շրջանակներում իրականացնելու իր ծրագիրը: Այստեղ ավելացնենք նաեւ, որ բարեպաշտ Մելիքսեթը Հայոց Աշխարհում հայտնի էր Կարապետ, Տիր, նաեւ Հովհաննես անուններով, Սասնա Տան էպոսում Մալկի-Ցեդէկը ներկա է որպես Մելիքսեթ քահա-նա, ուստի եւ մենք այս եւ հետագա հոդվածներում կօգտվենք Մելիքսեթ անունից: Երկրորդ, նա hարկահավաք է եւ հավաքում է տասներորդական մասը: Ինչպես այդ մասին գրված է, Մելիքսեթը, որպես բարձրյալ Աստծո քահանա, օրհնեց Աբրահամին, իսկ վերջինս տասանորդ տվավ նրան (տե՛ս Ծննդ.ԺԴ,18-20): Հին կտակարանում Մելիքսեթի երկրորդ գործունեությունը ներկայացվում է «Ասոր Տեասէր» այսինքն, «առանձնացնել տասնե-րորդը» եւ «Կիդէյ լեհի տաշեր»-կտրել, տաշել եւ առանձնացնել տերմինով:
Այս վկայությունից հետեւում է, որ Աբրահամը ընդունել է արեւապաշտ Մելիքսեթի քահանայությունը եւ վճարել տասանորդով:
Մելիքսեթին ներկայացնող բարձրագույն տերմիններն են «Հաարավնա»-թագավոր, «Հեր-Ցէդէկ», «Հեր-Տոշավ», «Ասոր Տեասէր»: Նշված բառերը եւ բա-ռակապակցությունները հայերեն են: Այս բառերով եւ բառակապակցություններով ներկայացված Մելիքսեթը, ըստ հրեա մեկնիչների, շատ բարոյա-կան, բարեպաշտ եւ մեծահոգի անձնավորություն էր: Հիշենք նաեւ, որ ըստ Հին կտակարանի, Մելիքսեթը խոստացել էր մնալ Նոյի պատվիրաննե-րին հավատարիմ: Ավելորդ չէ նշել, որ Նոյի պատվիրաններին հավատարիմ մնաց Հաբեթը իր ճյուղով: Մելիքսեթին եւ նրան ներկայացնող տեր-միներին մենք կանդրադառնաք հաջորդ հոդվածում: Այս հոդվածում միայն շեշտենք, Մելիքսեթը բարեպաշտ է եւ հիքսոսների կառուցած Տիաննա, Հին կտակարանի Հա-Շեմ-յիրէ եւ Շալեմ քաղաքի տիրակալն է:
Հին կտակարանից ներկայացնենք նաեւ Արանիյա, «գոռեն»-խոր կամ հոր (ցորենը պահելու տեղ), Հորիբ-hor ribilis բառերը եւ «գորէն հաավարնա հայեվուսի» բառակապակցությունը, HAA-VARNA-ն նույն «ԱՐՈՆՅԱ» կամ «պահարան, արկղ, տապան»: Սույն տերմինների եւ բառակապակցություն-ների շարքը հայկական է եւ կապված է արեւապաշտական գաղափարախոսության հետ: Արանիյա, Արավնա կամ Օրնան տերմինները կապված են հուրիական ներկա-յացվող HAA-VARNA-ԷՎԵՐՆԱ բառի հետ, որը ներկայացվում է «պարոն» կամ ունի այդ իմաստը: Հայերենում բառը ունի «այն, որ վերեւում է» իմաստը:
Իր կատարած մեղքերին թողություն տալու համար, հրեաների Դավիթ թագավորը խնդրանքով դիմում է Գադ աստծուն եւ ստանում է նրանից այսպի-սի պատասխան.- Գնա եւ զոհ դիր ամենաբարձրյալի զոհասեղանին՝ «Արանիյաի հումնեյում»: Ըստ հրեա մեկնիչների, «Արանիյա», «Արան»-նշա-նակում է աստվածատուր կամ աստվածային: «Իյա»-ն վերջածանցը ցույց է տալիս նրա աստվածային լինելը: Ըստ մեկ այլ կարծիքի, Հին կտակարանի «Արան-Ա-րոն» տերմինը նշանակում է՝ այն, ինչից, որ լույս է գալիս, այսինքն՝ սա այն կետն է, որտեղ բացվում է ամենակարողի լույսը: Կարելի է ենթադրել, որ անունը ունի նաեւ հավաքական, ամփոփող եւ ընդհանրացնող իմաստ:
Մեր քննախուզության հաջորդ խնդիը կապված է «Իզրաել» բառի ծագումնաբանության հետ: Հրեա անունով մեզ հայտնի ժողովուրդը իրեն կո-չել է «Իզրաել» եւ «Իզրաելի որդիներ»: «Իվրի» բառի ծագումնաբանությունը մասնագետները կապում են երկու աղբյուրի հետ: Առաջինը կապվում է Էվեր-Խա-Նա-Խար (նշանակում է վերեւից, մյուս կողմից կամ գետի մյուս ափը) բառակապակցության հետ եւ ներկայացնում են, որ այն արամեական լեզվով է: Մեր կարծիքով՝ արամեական կոչվող լեզուն հայոց լեզվի հնագույն բարբառներից է եւ բացարձակապես կապ չունի սեմական լեզվաընտանիքի հետ:
Այսպիսով՝ Էվեր-Խա-Նա-Խար-ն ունի աշխարհագրական ենթատեքստ, եւ միտքը հնչում է հայերեն ու հասկանալի է առ այօր:
«Իվրի» տերմինը, ըստ հրեական մեկնիչների, կապված է «էվեր» բառի հետ, որը հրեական մշակույթում ընկալվում է «ուրիշ, մյուս», իսկ ուղ-ղակի իմաստով վերեւից, ոչ թե երկնքից իմաստով, այլ՝ աշխարհագրորեն: Այս բացատրությունից հետո միայն կարող ենք հաստատել եւ ասել, ա-յո, բառը ճիշտ է մեկնաբանվում, քանի որ, մեկնաբանությունը համահունչ է «վեր» հայկական բառի իմաստի հետ: Հայերենում «իվրի», «էվեր» բառերը մեկ իմաստ են արտահայտում՝ «վրայից կամ վերեւից», «իվրի», «էվեր» բառերը ունեն նույն արմատը:
«Իզրաել» տերմինի առաջացման երկրորդ հիմքը համարվում է «Հաբիրու» տերմինը: Աքադական լեզվի ուսումնասիրողների կողմից տերմի-նը նրեկայացվում է «նրանք, որ գալիս են» իմաստով, աքքադական համարվող «Հաբիրու» տերմինը հայերենում բառացիորեն նշանակում է «միշտ բերող»: Իսկ ի՞նչ բերող, — հարցի պատասխանը դրված է Իցրաել տերմինի մեջ:
Ներկայացնենք գիտական շրջանակներում ընդունված «Իզրաել» տերմինի ծագման տեսության ամփոփ շարադրանքը, նաեւ «Իզրաել» տերմինի ըն-դունված մեկնաբանությունը, որը կարեւոր է մեր հաջորդ եզրակացության համար:
Իս/րա/ել-Ից/րա/ել — մեկնաբանվում է որպես «աստվածամարտիկ» Իզրաիլ- /Իզրաէլ-որպես սկիզբ: Արմատները հնարավոր է արտասանել նաեւ «Էզ-րաէլ»: Սա կարելի է բացատրել որպես «աստծո օգնություն»:
Հիմք ընդունելով հրեական ազգի եւ պետության անվան ծագումնաբանության իրենց իսկ հրեաների կողմից տրված բացատրությունը՝ մեր վեր-լուծությունը հանգեցնում է հետեւյալ եզրակացության, որ «Իսրաել» անվան ծագումնաբանությունը կապված է հակամարտության, այլ ոչ թե աստվածամարտիկ լինելու հետ, ինչպես մշտական փորձ է արվում ներկայացնելու: Հայերենում Իս/հրա/ել/Ից/րա/ել տերմինը ունի «կրակի մեջ ընկած» իմաստը:
Անդրադառնանք նաեւ հրեա տերմինին: Ընդունված է ասել, որ հրեա անունը դրվել է Սեմի յոթերորդ սերնդի վրա հարեւանների կողմից: Ավելաց-նելով, հրեա տերմինի իմաստի եւ ծագումնաբանության ամբողջ մեկնաբանությունը ամփոփված է «Հայկ եւ Բելի» հակամարտության մեջ, որտեղ ուղղակիորեն մատնանշված է հրված կողմը, հեռացված լինելը արմենոիդական հրապաշտական գաղափարախոսությունից: Հրեա տերմինը շատ հաճախ մեր կողմից հասկացվում է որպես կրակոտ կամ զայրացած, խիստ ջղայնացած, որը նույնպես ճիշտ է, բայց ոչ ամբողջական: Բառի հիմնական բաղադ-րիչը հեռացվածն է կամ հրվածը:
Դավանաբանության մեջ անբացատրելի կամ դժվար բացատրելի խնդիրներից մեկը Սինա կամ Խորիվ(Հորիվ) սարի անվան ծագումնաբանությունն է, Մերձավոր Արեւելքում եւ Միջագետքում որեւէ սար հստակ նույնացված չէ Հին կտակարանի Սինա կամ Խորիվ (Հորիվ) սարի հետ: Սարը, որ այժմ վկայակոչվում է որպես Սինա, չի համապատասխանում Հին կտակարանի մեջ նշված Սինա սարին: Ըստ Հին կտակարանի, այն, ինչ տեղի է ունենում Սինա սարի վրա, ֆիզիկակապես համապատասխանում է հրաբուխի երեւույթին, իսկ այսօրվա մատնանշված սարը հանգած հրաբուխ չէ: Որտե՞ղ փնտրել հրեա-կան գաղափարախոսության մեջ երկխոսության խորհրդանիշ Սիոն, Ցիոն, Հորիբ, Հորվ անունով սարը, սա էլ մեկ առանձին խնդիր է:
Հրեական մեկնաբանները Սիոն սարի անվանը տալիս են բավականին հետաքրքրական բացատրություն, որը այսպիսին է՝ «սյունե սար» կամ «սարի սյուն»: Կատարելով որոշակի հետազոտական աշխատանքներ լեզվի եւ կրոնի մեջ՝ մենք կարող ենք համոզված ասել, որ որեւէ սխալ չկա, բացատրութ-յունը կատարված է շատ ճիշտ, կա աննշան փոփոխություն բառակազմության մեջ, որն ինքնին հասկանալի է: Փորձենք հրեական մեկնիչների կող-մից Սիոն տերմինի բացատրության ճշտությունը ստուգել հայերենի օգնությամբ: Գրաբարում կա «սիվն» բառը, որը կարդում ենք «սյուն», թանձրացական գոյական է, բառացի նշանակում է «ուղղաձիգ վեր բարձրացող առարկա, որը իր վրա է վերցնում որոշակի ծանրություն եւ ապահովում է մեկ ուրիշ առարկայի կայունությունը»: Ինչպես տեսնում ենք՝ «սյուն» եւ «սիոն» բառերը նույն իմաստն են արտահայտում:
Իսկ որն է պատճառը, որ երկու լեզուների մեջ «սյուն» եւ «սիոն» բառերը իրենց իմաստով եւ նույնիսկ տառահնչյունային կազմութ-յամբ համարժեք են եւ առնչվում են լեռնային լանդշաֆտին: Ի սկզբանե հայկական էթնոսը վարել է նստակյաց կյանք եւ համապատասխանաբար գի-տենք նաեւ, որ հայ էթնոսը ձեւավորվել է Հայական Բարձրավանդակում՝ այսինքն սարերում, բնականաբար լեռնային լադշաֆտը հայոց կենցաղի մասն է կազմում, ուստի եւ սար տերմինը կարող էր ստեղծվել միայն իրեն հատուկ միջավայրում:
Վերը բերված տերմիններին լրացուցիչ պարզաբանում տալու համար մենք ունենք նաեւ այլ աղբյուրներ, որոնք նույնպես հաստատում են, որ տերմինները եւ բառերը հայոց մշակույթի եւ լեզվամտածողության արդյունք են: Սակայն այս հոդվածի շրջանակներում մենք կբավարարվենք հետեւյալ եզրակացությամբ: Հրեական էթնոսը, վարելով քոչվորական կյանք հարթավայրերում եւ զբաղվելով անասնապահությամբ, բնականաբար չէր կարող ստեղծել այն տերմինները, որոնք մենք ներկայացրեցինք, քանի որ նշված տերմինները դուրս են քոչվորի կենցաղից: Քոչվորական կենսամտածողությունը իր հիմքում կապված է քոչվոր էթնոսի կողմից ստեղծված լեզվամտածողության հետ, որն ուղեկցելու է տվյալ էթնո-սին իր հետագա ամբողջ պատմության ընթացքում՝ շեշտելով տվյալ էթնոսի քոչվորությունը քաղաքակրթության մեջ:

Հայոց էթնոսը, Հին կտակարանով, ի լուր աշխարհի՝ ճանաչված է որպես բարեպաշտ
Բ ա ր ե պ ա շ տ ու թ յ ու ն
Հայոց էթնոսը, Հին կտակարանով, ի լուր աշխարհի՝ ճանաչված է որպես բարեպաշտ

Հայոց Արեւապաշտության մեջ կրոնա-գաղափարախոսական հաջորդ փոփոխությունները կատարվեցին հռոմեական կայսերական քաղաքականության խո-րը ազդեցության ներքո մ.թ.ա. 1-ին դարի 2-րդ կեսից: Հռոմեական կայսերական գաղափարախոսության գլխավոր խնդիրներից մեկն էր ամրանալ Մերձավոր Արեւելքում, եւ այդ խնդիրը լուծելու համար Հռոմը գործադրեց նաեւ Հին կտակարանում շարադրված տեղեկությունները, որտեղ շեշտված է, թե Մերձավոր Արեւելքի Արարչական արեւապաշտական գաղափարախոսության քահանայությունը իրականացրել են Նոյի սերունդները՝ Հաբեթի ճյուղով:

Հենվելով մեր իսկ ուսումնասիրած նյութերին՝ կնշենք միայն Հռոմեական կայսրության այն տեսանելի եւ ակնհայտ քայլերը, որոնք փոխկապված էին միայն կրոնական խնդիրների հետ, ու կտանք որոշակի պարզաբանումներ:
Ըստ Հին Կտակարանի՝ շուրջ 4.000 տարի բարեպաշտություն քարոզող հայոց էթնոսի լուսավորչական գործունեությունը Մերձավոր Արեւել-քում կապվում է Մելիքսեթի հետ, եւ կայսերական Հռոմի ստրատեգների ծրագրով արեւապաշտական գաղափարախոսությունը կարող էր նպաստել Հռո-մի քաղաքականությանը: Ուստի եւ, մեր կարծիքով, Ավեստայի Հրէստոսի գաղափարախոսությունը Հռոմի նախաձեռնությամբ կարող էր հայտն-վել Մերձավոր Արեւելքում որպես Հիսուսի գաղափարախոսության նախատիպ: Մերձավոր Արեւելքի նոր բարեպաշտի կամ Հիսուսի գալստյան մասին հայտնի էր նրա գալուց 500 տարի առաջ. այս տեղեկութունը ամրագրված է արեւապաշտների գրքերից մեկում, որն ավելի հայտնի է որպես Ավեստա: Ավեստայում ասված է՝ հաջորդ ընտրյալը լինելու է Zarathushtra-Զարադուշթրայի զավակ Saoshyant-Սայոշատը, բարեբեր/Հրէստոսը, ով 500 տարի անց Նոր կտակարանում դարձավ Հիսուս/Քրիստոս եւ Մերձավոր Արեւելք մտավ Հռոմի կողմից նոր գահակալ նշանակված Հեւրոդեսի հետ միաժամանակ: Հռոմի մասնակցությամբ եւ աջակցությամբ Հրէստոս-Հիսուսը սկսեց քարոզել արեւապաշտ Մելիքսեթի Ուսուցչությու-նը, որը իրական վտանգ էր ներկայացնում Սինիդրոնի կամ օրթոդոքս հրեաների համար, ուստի եւ հրեական մշակույթում նա մնաց որպես Յա-հուշա Գա Նօցրի, կամ ուշացած գա եւ նոսրացնի:
Եվ այսպես՝ մ.թ.առաջ 37թ., գարնանը հինգ ամսյա պաշարումից հետո Հեւրոդեսը հռոմեական բանակի օգնությամբ գրավեց Երուսաղեմը:
Այդ նույն տարում Հեւրոդես I-ը կնության վերցրեց Հիրկան II-ի թոռնուհուն՝ Մարիամենեին՝ հույս ունենալով, որ ազգակցական կապը Խաս-մոնական տան հետ կփոխի հրեաների՝ իր նկատմամբ որպես օտարականի վերաբերմունքը: Հեւրոդեսը սկզբունքորեն փոխեց ամեն ինչ, արեւմտ-յան մշակույթը դարձավ պաշտոնական եւ մտավ հրեական կենցաղ՝ դուրս մղելով ավանդական մշակույթը: Վերակառուցված Շոմրոնը դարձավ ճոխ ծովափնյա քաղաք՝ ի պատիվ Ավգուստ կայսրի Հեւրոդես I-ի կողմից ստացավ Սեբաստիյա անունը (Augustus անվան հունական համարժեքը):
Հեւրոդեսը նաեւ վերակառուցեց ու մեծացրեց Երուսաղեմի տաճարը՝ դարձնելով այն Մերձավոր Արեւելքի մոնումենտալ ճարտարապետական ամե-նահայտնի տաճարներից մեկը: Տաճարի վերակառուցումից հետո Հեւրոդես I-ի պահանջով տաճարի ճակատին տեղադրվեց բազեի քանդակ: Սա խորը արհա-մարհանք էր՝ ուղղված դեպի հրեաների ավանդական՝ լուսնապաշտական հավատը: 42 մարդ մահապատժի ենթարկվեցին բազեի քանդակը վնասելու եւ ցած նետելու փորձ կատարելու համար: Հեւրոդեսը վերացրեց կրոնական հրեական անկախ հաստատությունների գործունեությունը, մահապատժի են-թարկեց Սինդրիոնի 45 անդամներին: Հրեաները ատեցին Հեւրոդեսին, եւ նա հրեական պատմության մեջ մնաց որպես «Խասմոնների տան ստրուկ»: Մահվանից առաջ Հեւրոդեսը ոչնչացրեց Խասմոնների ամբողջ տունը, այդ թվում իր կնոջը՝ Մարիամնային եւ նրանից ծնված երկու տղաներին, ինչպես նաեւ զոքանչին: Հեւրոդես I-ի տունը Երուսաղեմում ավարտեց իր գոյությունը անժառանգ Ագրիպպա II-ի մահով:
Այդ նույն ժամանակահատվածում, ըստ Նոր կտակարանի, իր քարոզչությունն էր անում Հիսուսը: Վստահաբար կարող ենք նշել, որ արեւապաշտ Մե-լիքսեթի քահանայությունը Պաղեստինում վերահաստատեց Հիսուսը: Մեր այս մոտեցումը հաստատում է նաեւ Ղ. Ալիշանը հետեւյալ մտքով՝ «հնախոսը մոգության բուն սկզբնատեղի՝ համարում են Մոկաց աշխարհը եւ նույնիսկ Քրիստոսի ծննդյան ժամանակ արեւելքից եկած մոգերին համարում են այս կողմից»: Մոգերը ճանաչեցին եւ ընդունեցին ապագա բարեպաշտին, ով պետք է վերականգներ արեւապաշտ Մելիքսե-թի քահանայությունը: Ամրագրենք մեր այս տեսակետը Նոր կտակարանի հետեւյալ մտքով. «Ուր կարապետն մեր Յիսուս եմուտ վասն մեր, ըստ կար-գին Մելքիսեդեկի եղեւ քահանայապետ յավիտենից» (Եբր.6,20), այսինքն քահանայապետ էր Մելիքսեթի կարգի պես:
Հիմա անդրադառնանք Հիսուսի մեկ այլ անվանը:
Մինչեւ Հիսուս կոչվելը նրա անունն էր Մանուել, ըստ՝ ԾՈվցֆսՖ կՏ ցտՏՎՌվՈվՌþ Չ տՐՏՐՏփպրՑՉպ ԼրՈռՌ Ռ Չ ժՉՈվչպսՌՌ ՏՑ ԾՈՑՒպÿ ֆՑՏ ՌՎÿ ՈրրՏՓՌՌՐցպՑրÿ ր ՎպրրՌպռ. Ակնհայտ է, որ այս անունը նույնպես կապ չունի հրեական մշակույթի հետ, Մանու — մարդկային ցեղի նախահայ-րը: Նա նաեւ երկրի առաջին գահակալն էր, նաեւ միակ մարդն էր՝ փրկված Վիշնուի կողմից, ջրհեղեղի ժամանակ: Մանուն բարեպաշտ է եւ իմաս-տուն, Մանու անվան հետ է կապված նաեւ Մանուսկրիպտ տերմինը,- բառացիորեն նշանակում է Մանուի ձեռքով գրված, լատինների մոտ manus — ձեռք եւ scribo — գրում եմ:
Մանու Հիսուսը Նոր կտակարանում նաեւ կոչվեց Նազովրեցի: Նազովրեցիները Պաղեստինում ներկայացնում էին կրոնական մի ճյուղ, որը չէր ընդունում հրեական դավանաբանությունը եւ նրա սկզբունքային դրույթները: Հյուսն Հովսեփը նույնպես չէր ընդունում հրեա-կան հավատքը: Ըստ Նոր կտակարանի՝ Հովսեփը պատկանում էր հնածես գալիլեացիների խմբին, որոնք պաշտում էին փյունիկյան աստվածներին: Նշված երկու կրոնական ուղղությունները խորը հակասությունների մեջ էին հրեական կրոնական ուսմունքի հետ եւ կարող էին գործածվել հռոմեացիների կողմից:
Նշենք այդ հակասություններից գլխավորները:
— Ըստ հրեա մեկնիչների՝ Երուսաղեմի հրեաները ատում էին գալիլեացիներին եւ անվանարկում էին Սեբոմենոի, նրանց երեխաներին երբեք չէին թլպատում:
Գալիլեացիներին, որոնց հրեաները կոչում էին սեբոմենոիներ, հայտնի էին նաեւ որպես քանանցիներ: Ըստ հրեական մեկնիչների՝ գա-լիլեացիք, սեբոմենոինները, քանանցիները նույնական են: Համաձայն հրեական կանոնակարգի՝ նրանք կամ ընդհանրական քանանցիները պետք է ոչնչացվեին հրեաների կողմից, ուստի եւ նրանք չէին կարող թլպատվել հրեական կանոններով: Սույն փաստը ամրագրված է հրեական կրոնական աղբյուրներում:
Հյուսն Հովսեփի աստվածապաշտությունը անընդունելի էր օրթոդոքս, ահարոնական հրեաների համար, այս պատճառով նաեւ հնածես գալիլեացի հյուսն Հովսեփը չէր կարող հրեաների հետ համագործակցել, քանի որ ուներ ծիսական լուրջ հակասություն, որն էր թլպատումը:
— Նազովրեցիները լուսնապաշտներ չէին, մերժում էին թլպատման կանոնը:
Այս դրույթը ուղղակիորեն հաստատվում է Հիսուսի կողմից, որը ամրագրված է Թովմաս Թերահավատի Ավետարանում, «Ասացին (հարցրեցին) Նրան, Նրա աշակերտները, թլպատումը օգտակար է, Նա (Հիսուսը) ասաց (նրանց), իր աշակերտներին, եթե նա, թլպատումը օգտակար լիներ, նրանց հայրերը (այսինքն՝ հրեաների հայրերը) կծնեին նրանց (իրենց արու զավակներին) իրենց կանանցից, թլպատված»:
Այսպիսով՝ Նազովրեցի Հիսուսը եւ նրա խնամակալ հյուսն Հովսեփը, լինելով այլ կրոնական ուղղության անդամներ եւ մերժված լինե-լով հրեաների կողմից որպես ոչ հրեաներ եւ՛ հավատով եւ՛ ազգությամբ՝ ի սկզբանե չէին կարող թլպատված լինել, առհասարակ եւ հրեական կրոնական օրենքներով՝ մասնավորաբար, սույն փաստը աստվածաբանության մեջ մինչեւ 1444թ. համարվել է օրինաչափություն:
Սակայն վերածնունդը վախ առաջ բերեց որոշ կրոնավորների շրջանում: Եվ նաեւ այդ պատճառով Սորբոնի համալսարանի աստվածաբանական ֆակուլտետը 1444թ., անտեսելով Նոր կտակարանի վերը շարադրված փաստերը, հանդես եկավ խայտառակ առաջարկությամբ՝ հայտարարելով, որ Հիսուսը թլպատված է: Եվ սկզբի համար այդ արարողությունը որպես տոն ճանաչվեց կաթոլիկ եկեղեցու կողմից:
Ժամանակակից էզոթերիզմի մեծագույն մտածողներից մեկը՝ Օմրաամ Այվանխովը կարծում էր, որ Հիսուսը իր հասունացման տարիները անց-կացրել է Արեւելքում գտնվող բարեպաշտ Մելիքսեթի թագավորությունում, որտեղ նա սովորել եւ ձեռնադրվել է: Հետաքրքիր է նաեւ Օմ-րաամ Այվանխովի մեկ այլ միտքը, թե այն երկրում, որտեղ ձեռնադրվել էր Հիսուսը, կոչվում էր Ագարտա կամ էլ Սուրբ Հովհաննեսի թագավո-րություն: Ամենայն հավանականությամբ՝ նա նկատի ունի Արատտան եւ հայոց նախաքրիստոնեական Կարապետին:
Արդեն նշել էինք, որ բարեպաշտությունը փոխանցվել է Նոյի ժառանգ Հաբեթի ճյուղով: Ճիշտ էր Այվանխովի դիտարկումը: Ավելացնենք, որ հայոց բարեպաշտության մասին արձանագրությունը թողել է Կոմմագենեի Անտիոքոս Ա Երվանդունին մ.թ.ա. առաջին դարում, Նեմրութ սարի դիցահամալիրում՝ նվիրելով համալիրը իր բարեպաշտ նախնիներին:
Սերունդներին թողած բարեպաշտության այս պատգամը ամփոփում է հայոց Արեւորդիների բարեպաշտության քաղաքակրթական արժեքը, որը եւ մեզ հնարավորություն տվեց վերականգնել ջրհեղեղից հետո արարած հայոց գերագույն բարեպաշտների շարքը, որը մեզ համար այսպիսին է.
1.Հաբեթ-Մանու — բարեպաշտ արեւորդիների հայր,
2.Հայկ-Մանու — հայոց բարեպաշտ նահապետ հայր,
3.Արամազդ-Մանու — հայոց բարեպաշտ աստվածների հայր,
4. Միհր-Մանու — հայոց բարեպաշտ աստված,
5. Սանասար-Մանու — հայոց բարեպաշտ հայրենաշենների հայր,
6.Արա-Մանու կամ Արա-գեղեցիկ — հայոց բարեպաշտ առաքինության հայր,
7.Մելիքսեթ-Մանու — բարեպաշտ Ուսուցիչների հայր,
8. էր-Մանու — հայոց բարեպաշտ Վանի թագավորների հայր,
9.Օրոնտոս-Մանու — հայոց բարեպաշտ Երվանդունիների հայր,
10.Հիսուս-Մանու կամ Վայվասվատա Մանուանտարա, երկու Մանուների միջեւ — բարեպաշտ հայր,
11. Տիգրան-Մանու — հայոց բարեպաշտ հավասարության հայր,
12.Պապ-Մանու — հայոց բարեպաշտ իրավունքի հայր,
13. Մեսրոպ Մաշտոց — հայոց բարեպաշտ Ուսուցիչ,
14.Սավառնի-Մանու — հայոց բարեպաշտության, հավասարության, իրավունքի եւ կատարելիության հայր:
Այս պահին Հայոց Աշխարհը ավարտում է 7-րդ բարեպաշտ Ուսուցիչների հայր, Մելիքսեթ-Մանուին ներկայացնող հայոց Արեւորդիների բարեպաշտության եւ իրավունքի համար նահատակված Պապ-Մանու թագավորի շրջանը, եւ մտնում ենք մեր համար այնքան սպասված 8-րդ շրջանը, այ-սինքն՝ բարեպաշտ հայրենաշենների հայր Սանասար-Մանուի, կամ Սասուն տան հիմնադիր Սանասարի շրջանը, որի անունն է ըստ Սանսկիտի կամ Դիվանագարի լեզվի՝ Սավառնի Մանու (բառացիորեն՝ սարից սար թռչող Մանու, նաեւ արեւի մարդ), որը համահունչ է հայոց այն մտքին, որ Մհերը դուրս պետք է գա Ագռավաքարից:
Կարեւոր է ճիշտ ընկալել, թե ինչ է նշանակում՝ լինել եւ մնալ բարեպաշտ: Տվյալ դեպքում խոսքը Արարիչ եւ մարդ փոխհարաբերության մա-սին է, որը ամրագրված է նախաջրհեղեղյան եւ հետջրհեղեղյան պատմությունների մեջ: Բարեպաշտ Մելիքսեթն է ձեռնադրել Աբրահամին, որը ժամանակավոր ընդունել էր բարեպաշտությունը եւ ով այդպես էլ չընդունվեց որպես վերջնական ճշմարտություն եւ չփոխանցեց իր հա-ջորդ սերունդներին: Ավանդաբար արեւապաշտական գաղափարախոսությունը ամբողջական մեկ քաղաքակրթական համակարգ էր, իսկ կրոնական վերնախավը էթ-նիկական պատկանելության առումով հիմնականում միատար էր եւ բաղկացած էր հայերից: Արեւմուտքի եւ Մերձավոր Արեւելքի հնագույն կրո-նական մշակույթի պատմության մեջ՝ ըստ Հին կտակարանի, մենք տեսնում ենք Հայոց Բուն Հավատամքը՝ այսինքն արեւապաշտությունը որպես քաղաքակրթական համակարգ, որը ներկայացնում է Մելիքսեթը: Հետեւաբար, երբ խոսում ենք Մերձավոր Արեւելքի կրոնական համակարգի փաստական հիմքերի մասին, ապա պետք է հասկանանք, որ խոսքը հայոց բարեպաշտության մասին է:
Այսպիսով, հայոց բարեպաշտության մասին առաջին անգամ գրավոր հանդիպում ենք Հին կտակարանում, որն ուղղակիորեն կապված է արդեն Աբրահա-մի հետ, որը ձեռնադրվել է Մելիքսեթի կողմից, իսկ Մելիքսեթի էթնիական պատականելությունը հիմնավորվում է Հին կտակարանում օգ-տագործված սույն հայերեն բառերով.
Հարավնա — բառացիորեն՝ նա վերածնվեց, հարավ,
Հեր-Տոշավ — բառացիորեն՝ հոր բաժինը տաշող,
Ասոր Տեասէր — բառացիորեն՝ այս որ տասն էր:
Մելիքսեթը Մերձավոր Արեւելքում կրոնի մեջ համարվեց եւ համարվում է մեկ աստվածության հիմնադիր, հետեւաբար՝ կարող ենք ասել, որ հայոց բուն արեւապաշտական հավատամքը եւ հայոց էթնոսը Մելիքսեթի գործունեությամբ, Հին կտակարանով, ի լուր աշխարհի՝ ճանաչված է որ-պես բարեպաշտ:

Արամ Մկրտչյան
Գերմանիա, 14.05.2011թ.

«Լուսանցք» թիվ 24 (200), 2011թ.