Աստծունը աստծուն կեսարինը կեսարին հրածնին հուրը հողածնին հողը

(Ի պատասխան մի հրապարակման)

 Այդ հրապարակմանը պիտի անդրադառնայինք վաղուց, երբ բուռն քննարկվում էր դիակիզման մասին օրենքի նախագիծը: Սակայն այլ հոդվածներ ու վերլուծություններ եղան եւ այնպես ստացվեց, որ մեր պատասխանը համընկավ քրիստոնեական տարեվերջին: Բայց խնդիրը հիմա էլ արդիական է, ուստի որոշեցինք ներկայացնել մեր պատասխանը: Հրապարակման հոդվածագիրը բազմիցս անդրադարձել է հեթանոսական եւ քրիստոնեական արժեքներին, ծեսերին ու հավատալիքներին եւ, անվարան, ամե՜ն հեթանոսական երեւույթ դիտարկել է հետադիմական, հակաստավածային տեսանկյունից: Հակառակ սրան, իհարկե, ըստ նրա, քրիստոնեությունն է միակ ճշմարիտն ու կատարյալը, որն անսխալական է եւ անքննելի: Նույնիսկ Քրիստոսը նման վերաբերմունքին կնախանձեր… 

Զարմանալի համառությամբ հրեաների հայր Աբրահամը հայ քրիստոնյաներին ավելի հարազատ է մնում, քան հայերի Հայկ նահապետը, ուստի այլեւս զարմանալի չէ, որ հրեական Եհովա աստվածն է քրիստոնյաների միակ աստվածը, իսկ հայ աստվածները այսպիսիների համար չաստվածներ են… 

Չանդրադառնալով քրիստոնեական կրոնական (ըստ “Բիբլիա”-ի) բազմաթիվ կասկածելի ու անբարո մեկնություններին, այլամերժ (բացի հրեաներից) հակաաստվածային ու հակամարդկային եհովական կանոններին (որոնցից շատերին անդրադարձ եղել է ինչպես “Լուսանցք”-ի էջերում, այնպես էլ բազմաթիվ զլմ-ներով, հատկապես՝ ՀԱՄ պաշտոնաթերթ “Հայ-Արիներ”-ով)՝ քննենք միայն, թե ինչու՞ են քրիստոնյաները դեմ դիակիզմանը, բնության հետ հոգու եւ մարմնի միաժամանակյա ձուլմանը: 

Հետաքրքիր մի դիտարկում: Երբ խոսք է լինում հեթանոսական արժեքների վերագնահատման մասին, քրիստոնյաները մեկ մարդու պես բերանները ջուր առած չեն անդրադառանում հայոց մեծերի՝ հեթանոսական-արիական հավատքի մասին փառահեղ գնահատականներին (Մ. Խորենացի, Գ. Նարեկացի, Րաֆֆի, Դ. Վարուժան, Կ. Զարյան, Գ. Նժդեհ, Խ. Դաշտենց, Պ. Սեւակ եւ այլք), իսկ հակառակ պարագայում փորձում են տեղի ու անտեղի մեջբերել նույն մեծերին (ովքեր քրիստոնեությունն ընդունել են որպես պատմական եղելություն, արդեն կատարված փաստ՝ լավ կամ վատ)՝ իբր քրիստոնեական արժեքները գովերգելու նպատակով: Եվ հետո, մեր շատ մեծեր, փորձել են հնարավորինս համադրել հեթանոսական ու քրիստոնեական արժեքները, ուստի, այդպիսով որոշ մտքեր, կարծես, ձեռք են բերել երկակի իմաստ եւ շահարկվում են… 

Բոլորն են որոնել ճշմարտության ակունքը: 

Այժմ անդրադառնանք վերոնշյալ՝ այդ մի հրապարակումում առկա մի շարք փաստարկների եւ զուգահեռ ներկայացնենք մեր եզրակացությունը, տեսակետները: 

“Հնուց ի վեր հայերս սովորություն ունեինք ճանապարհներն անցկացնել գերեզմանների կողքով, հաճախ անգամ՝ գերեզմանների միջով: Եվ այդ սովորույթի մեջ թե առաքինություն կար, եւ թե ուսուցողական լավ բաներ: Որովհետեւ քրիստոնյա մեռյալներն իրենց հոգիներով կենդանի լինելով՝ իրենց ձեռք բերած արժեքները, որոնք չհասցրեցին այս աշխարհում գործածել, փոխանցում էին իրենց կողքից անցնող արժանավորներին: “Ավելի լավ է սգի տուն գնալ, քան՝ ուրախության”, — նաեւ այս նկատի ունենալով ասել են մարդկության իմաստունները”: 

Նախաքրիստոնյա մեր նախնիք, երբ դիակիզում էին մահացածի մարմինը, մոխիրը խառնում էին բնության չորս տարրերին՝ հրին, հողին, ջրին եւ օդին, այսինքն՝ մահացածի մարմինը ունենում էր նաեւ իր հողեղեն գերեզմանը, բայց մի տարբերությամբ, որ այնտեղ նա չէր դառնում որդերին եւ տարբեր միջատներին կեր, եւ ամենատարբեր վարակները չէին փոխանցվում հողին, որը ժամանակ անց պիտի մշակվեր ապրողաց կողմից, որից դեռ պիտի սնվեին այլոք… Մարդը, անկախ իր կրոնական համոզմունքից, բնական արարած է, եւ մահից հետո հոգին ազատ լինելու համար պիտի արհեստականորեն չկաշկանդվի ու չկառչի իր երկրային մարմնից, որն այլեւս պետք չէ իրեն: Եվ այդ կեր դարձած մարմինները “իրենց կողքից անցնող արժանավորներին” փոխանցելու բան չունեն այլեւս, հոգին իր առնչվելու բնական ձեւն ունի, ինքը շնչավոր է եւ շնչավոր էակների հետ հողի տակից չի առնչվում… Իսկ դիակիզումից հետո, խառնվելով բնության չորս տարրերին, ինչից էլ “ձուլվել” է մարդը (ոչ թե կավից կամ հողից), հոգին ազատություն է ստանում, եւ նրա “մարմնական” հիշատակը ունենում է իր երկրային հողաթումբը (քանզի մոխիրը նաեւ հողին է հանձնվում)՝ առանց այլեւս մսագնդի վերածված մարմնի փտախտի տխուր հեռանկարի… 

“Ասվում է, թե վտանգների դեպքում, երբ ժողովուրդն իր ուժերն է համախմբում, ոգին ուժգնանում է նաեւ մեռյալների հոգու կենդանությամբ ու զորակցությամբ, որ կան գերազմաններում”:

Վտանգների կամ կարեւորագույն իրավիճակների դեպքում գերեզմանների ճոխ-ճոխ շիրմաքարերը չէ որ “մեռյալների հոգու կենդանությամբ ու զորակցությամբ” ուժ ու կորով են տալիս ապրողաց: Հաճախ ընդհակառակը՝ դրանք դառնում են պարզապես լացուկոծի մշտական վայր: Իհարկե, գերեզմանաթմբերին երդում տալն ու գոտեպնդվելը նոր իրողություն չէ, եղել է եւ հնում, սակայն, շիրմաքարի առջեւ երդումը դա դեռ ոգեղեն աշխարհի, տվյալ մահացած մարդու հոգու հետ շփվելու պայման չէ: Հոգու հետ շփվում են սեփական հոգով եւ, ինչպես Գարեգին Նժդեհն է ասում, “երբ պատերազմի դաշտում մենակ ես զգում, հե՛տ նայիր, եւ կտեսնես, որ քո հետեւից գալիս են մեր բազում նահատակների հոգիները”: Իսկ հոգիները գետնի տակից չեն դուրս գալիս, նրանք երկնքում են: Եվ ամենեւին պարտադիր չէ որեւէ գերեզմանաթմբի մոտ առնչվել այս կամ այն նախնու ոգու հետ, քանզի հոգին այլեւս նյութական չէ եւ, առավել եւս, կռապաշտ, որ իր շիրմաքարից այն կողմ չգնա առհավետ… Գերեզմանաթմբին այցելելը հիմնականում հարգանքի տուրքի երկրային մատուցման լավագույն ձեւն է: Եվ քավ լիցի, մենք այն չենք մերժում: 

“Դիակիզումը համարվում է եվրոպական չափանիշ… Երբ դիակիզմամբ մեր մարմնի տարրերը վերադառնան բնության բաղադրիչներին, կստացվի, մեր մարդ անհատը չստացվեց, ըստ քրիստոնեական գիտելիքների, գերեզմաններն աննպատակ չեն, նրանցում եղած հոգիները եւս զարգացում են ապրում, Խոսքն ասում է. “Եվ մեռելներն եւս պիտի լսեն Աստծո որդու ձայնը””: 

Զարմանալի մեկնություն է: Այսպես ասենք, որ մեղմ հնչի: Այդ երբվանի՞ց հին ազգերը դարձան եվրաչափանիշների կրողներ կամ հետեւորդներ: Հայերը, պարսիկները, հնդիկները եւ այլք այս տրամաբանությամբ առաջինն են ստեղծել Եվրամիությունը, եւ ահա, այսօր մենք՝ եվրահայերս, փորձում ենք վերականգնել դիակիզման եվրաչափանիշները… Առավել զարմանալի է, երբ բնական մարդ արարածը մահից հետո “խառնվում” է իր մայր բնությանը, եւ դա համարվում է “մեր մարդ անհատը չստացվեց”: Լավ է, որ հետո շտկվում է թե՝ ըստ քրիստոնեական գիտելիքների: Իսկ ամենազարմանալին այն է, որ հոգիները գերեզմաններում (ըստ երեւույթին հողի տակ) “զարգացում են ապրում” եւ պիտի լսեն Քրիստոսի ձայնը: Երեւի ժամանակակից որեւէ գեղարվեստական շարժանկարում անգամ նման “սարսափ” տեսարան հնարավոր չէ պատկերացնել: Հոգին ի՞նչ գործ ունի փտած մարմնում եւ ինչու՞ պիտի հո՛ղի տակ սպասի “Աստծո որդու” ձայնին: Ի՞նչ է՝ խավարի աստծո՞ որդու մասին է խոսքը: Եվ հետաքրքիր է, այդ ձայնը լսելուց հետո բոլոր մեռյալնե՞րը պիտի դուրս գան գերեզմաններից… Ա՜յ սա շատ ծանոթ տեսարան է “սարսափ” շարժանկարներից… 

Հոդվածում հաճախակի մեջբերումներ են արված Նժդեհից, իբր քրիստոնեական տեսակետները հիմնավորելու, նաեւ ցեղակրոնության-արիականության սկզբունքների տեսանկյունից: 

“Խեղճ է այն ժողովուրդը, որն իր պայքարի եւ խոյանքների ժամանակ չի զգում, թե իրեն աներեւութաբար զորավիգում են իր մեծ մեռելները…”: 

Չգիտես ինչու, այստեղ հանկարծ կարեւորվում է “մեծ մեռելների” (իմա՝ նշանավոր մարդկանց) ոսկորների պահպանման խորհուրդը (իսկ հասարակ մարդկա՞նցը… դեռ պիտի պարզել երեւի-Ա. Ա.):

Ինչ մնում է ժողովրդին զորավիգելուն, ապա վերեւում նշեցինք, թե ինչպես է մեռածի հոգին կամ ոգին առնչվում ապրողի հոգուն: 

Բայց ահա հոդվածագիրը տալիս է քրիստոնեական վերլուծություն. “Մարգարեների միջոցով խոստում եղավ, թե “փրկչին սպանելու են, սակայն նրա ոսկորները չեն փշրվելու””, եւ սույնը պարզաբանում է քրիստոնեական ավանդությամբ. “”Մեր եկեղեցիները կառուցելիս հիմքում թաղեցին Քրիստոսի անվան համար նահատակվածների ոսկորները. այսպես եկեղեցիներն ավելի զորավոր դարձնելով:

“Ուստի դիակիզմամբ անարգվում է ոսկորի խորհրդով հիշատակների գործուն մասնակցությունը դավանակիցների զարգացման կյանքին”: 

Այսպիսով դիակիզումը, հեղինակի բնորոշմամբ, ապահայրենասիրական (գոնե ասվեր հակաքրիստոնեական-Ա.Ա.) երեւույթ է դառնում: Սա համեմատվում է նեռականնների մոլորեցման հետ, որին “կուլ են գնացել անգամ հարգված, արժանավոր մարդիկ, ովքեր եթե ահա իմանան “ոսկորի խորհուրդը”, ապա կհրաժարվեն այս մտքից, քանզի այդ խորհրդի հարցը ազգային ներուժը կայուն պահելու տեսանկյունից չեն քննարկում: Եթե հոգու կենդանությանը հավատում ենք, ապա եթե հոգին դիակիզվելուց հետո ուշացած փոշմանում է, ի՞նչ կլինի, կամ բնական ժառանգավորական գործոններ կան, որ նշանավոր մարդկանց դիակիզումից ընդհատվում են կրակին մատնելով: Խոսքը նշանավոր մարդկանց մասին է, ոչ՝ նեռականների, որոնց վառելը երկիրն ավելի մաքուր ու շեն կդարձներ”: 

Ինչ վերաբերում է դիակիզվելուց հետո հոգու “փոշմանմանը”, ապա սա հոգու եւ մարմնի բնական ընթացքները եւ գործառույթները չպատկերացնելու պարզ հետեւանք է, հոգու կենդանությունը պատկերացնողները լավ հասկանում են, որ գենը սերնդեսերունդ է փոխանցվում՝ ծնող-զավակ՝ մարմնե-մարմին եւ ոչ թե հողե-հող…

Իսկ բնապահպանական հետեւությունների առումով ասենք, որ ոչ միայն նեռականների, այլեւ՝ քրիստոնյաների ու այլադավանների ամենատարբեր վարակներ է կրում մեռածի մարմինն ամփոփած հողը… 

Բայց հեղինակը համառորեն շարունակում է մեջբերումը “Բիբլիա”-ից. “Երբ սատանայի ու նեռի չարիքը աշխարհում անտանելի դառնա, Աստված ինքը խոստում ունի, որպես պատիժ կրակով այրել թե մարդկանց եւ թե բնությունը, որ չարերն իրենց նենգությամբ ու պղծությամբ ապականեցին… Անարժաններին կարող եք այրել, բայց լավ կլինի՝ Աստված որոշի անարժանին ու արժանին”: 

Չխորանանք, թե Եհովան ում ինչ է խոսք տվել, սակայն, դա հաստատ հայերիս չի վերաբերվում, քանզի մենք եհովաների կամ նեռերի հետեւորդները չենք իրականում, եւ Տիեզերական Գարնան հետ շուտով ամեն բան իր տեղը կընկնի… Իսկ եթե ոմանք այդ չհայ աստծո չհայ որդու եւ չհայ մարգարեների գրածներից կախում ունեն, էհ՜… Նույնիսկ Քրիստոսը պարզ հայտարարել էր, որ “եկել” է “Իսրայելի ոչխարներին փրկելու”, այնպես որ, այլազգի “ոչխարները” թող փրկվելու հույս չունենան…

Բայց քանի որ հոդվածագիրը պիտի նաեւ ցեղակրոն հայերին համոզի իր տեսակետը, շարունակում է Նժդեհի՝ “”Մահը տրված է մարդուն՝ այն հաղթահարելու համար” խոսքով եւ ապա իր՝ “եթե մարմնի մահով այդ հաղթահարումն ավարտվի, սխալ կլինի, որովհետեւ մարմինը պատյան է, իսկ միջուկը՝ հոգին, որն եւ պատասխանատու է մարմնի մահից հետո՝ շատ բաներում տիեզերական կամքի ու արդարության առաջ: Ուստի, մարմնի մահը պատժի պես մի բան է, պատիժ, որից խուսափելը դիակիզումով փախչել է նշանակում, եւ հոգին այլեւս չի կարողանա ուղղվել: Ավելի լավ է՝ Աստծո պատիժը՝ գերեզմանով, որտեղ հոգին կապված կլինի իր մարմնի հետ, քան՝ հետո իզուր իր ոսկորները կորոնի կրակի, ջրի, հողի եւ օդի մեջ, որոնք այրվել են ու չկան… Դա նման է տառապանքի, երբ կենդանի մարդը տառապում է ջրի կամ օդի պակասից…”: 

Այսքան մանրակրկիտ պարզաբանումից հետո “մեղք ենք համարում” պատկերացնելը, թե այն հոգիները, որ հազարամյակների կամ հարյուրամյակների ընթացքում այլեւս ոսկոր կամ գերեզման չունեն, ի՞նչ են անում…, որտե՞ղ են դրանք որոնում… Ի՞նչ է նշանակում “հոգին այլեւս չի կարողանա ուղղվել”: Ի՞նչ է՝ ուղղիչ աշխատանքային գաղութ է գնալու՞: Եթե նույնիսկ քրիստոնեական պատկերացումների դժոխքի կամ դրախտի տեսությամբ մտածենք, ապա այսր կամ անդր աշխարհներում հայտնված հոգին ի՞նչ կերպ պիտի իր “ուղղվելը” առնչի հողի տակ փտող ոսկորների հետ: Այո, մարմինը ժամանակավոր “պատյան է” հոգու համար, մահից հետո նա այլ “պատյան” ունի, եւ նրան երկրային “պատյանն” այլեւս պետք չէ: Իսկ Նժդեհը մահը հաղթահարելու համար ցեղակրոն ուսմունք է ստեղծել, որը կապ չունի քրիստոնեական մահազդու կրոնի հետ, որում մահը ոչ թե հաղթահարվում է, այլ՝ մարդուն հետապնդում է նաեւ մահից հետո էլ… 

Բայց ահա “Պողոս առաքյալն ասում էր՝ մարդն մեռնում է եւ այնուհետեւ սկսվում է նրա դատաստանը, այսինքն՝ այդ դատաստանից փախչելը պատիժ է հենց փախչողի համար”: Հետաքրքիր է, որ ըստ “Բիբլիա”-ի, աստված ամենասարսափելի բանն է, որ կա տիեզերքում, մարդուն ստեղծել է, որ անընդհատ տանջի, փորձի, չարչարի ու պատժի ամենասարսափելի ձեւերով: Է՜, եթե մարդը չարի աստծուն է երկրպագում, այդպես էլ կլինի, բայց հայերս չունենք չարի աստված, եւ հողի ընդերքը Յահվայի-Եհովայի տեղն է ու պատժախուցը, ուստի մենք այնտեղ շտապելու, առավել եւս մահից հետո մնալու խնդիր չունենք: Բնական հայի խնդիրը մահից հետո բնությանը մերձենալն է, ոչ թե չարին գերի դառնալը… 

“Դիակիզումը ինքնապատիժ է համարվում, իսկ երբ չենք փախչում եւ մեզ դատում են, ապա Աստված մեզ գթում ու նորոգում է անգամ գերեզմանում”: 

Ինչպես ասում են, մեկնաբանություններն ավելորդ են, քրիստոնեական ուսմունքի՝ տառապանքների ուղին որդեգրած մարդ-մազոխիստը անմահ հոգուն էլ է փորձում թաղել հողի տակ: 

Այսինքն, երբ հոգին պիտի սավառնի վերեւ, առ Աստված, առ Լույս, փորձ է արվում նրան անպատճառ դեպի խավարն ուղարկել, դեպի ինքնաոչնչացում…

“Հնուց եկած տեսություն կա, որ հոգին փոշմանելով եւ ոսկորներին վերադարձ անելով ու դրանք չգտնելով, բարձրանում է մինչեւ չորրորդ շերտավորում, ոչ ավելին: Խոսքս ներքեւի երկնքի մասին է եւ ոչ Համբարձման, որովհետեւ դիակիզմամբ Տիեզերական կարգավորման պատասխանատվությունից խուսափողը Համբարձման չի արժանանում, երբ դա ինքնակամ է արել եւ ոչ չարի կողմից եւ հոգին մնում է պատժի տակ: Ինքնակամ դիակիզումը նախ գիտելիք չունենալուց է: Եվ ինքնակամ դիակիզվածը կամ խաբվածը իր հեթանոսական հետաքրքրությունն ավարտելուց հետո կրկին ուզում է վերադառնալ իր ոսկորներին, որոնք չկան: Իսկ մարդկանց մոտ 70%, մինչեւ չորրորդ շերտ էլ չի բարձրանում, գտնվում է այսերի թոհ ու բոհի մեջ: Շատ նման այն բանին, երբ միայնակի վրա հարձակվում է շների խումբ եւ մինչ ի մահ գզելուց հետո, թողնում են, որ գրեթե ուշքի գա ու նորից են հարձակվում: Մարդու մեղավորության չափն այդքան իսկ բաց դապաս է շների հարձակման, սակայն քրիստոնյա ննջեցյալների հոգիներին ուղեկցում են հրեշտակների պահախմբեր, որոնք հսկում են հոգու անվտանգ անցումն այսերի միջով”: 

Մեր ուսումնասիրություններում եւ “Լուսանցք”-ի հոդվածներում ներկայացրել ենք տիեզերագիտական եւ աստվածաբանական, հոգեւոր եւ իմաստասիրական մեր պատկերացումները, ուստի չենք կրկնվի վերստին: 

Պարզապես կասենք, շատ կուզենայինք, որ մի օր, երբ ավարտած լինենք մեր երկրային կյանքը, հեղինակի հետ հանդիպենք այն աշխարհներում եւ այնժամ ճառաբանեինք տիեզերական օրինաչափություններից, տոկոսային եւ այլ հաշվարկների ու մոտեցումների մասին: Տիեզերքն Ինքը շնչող, կենդանի մարմին է, եւ բարին ու չարը մեզ վրա ազդում են ըստ մեր կացութաձեւի ու հոգեվիճակի: 

Այսքան ահ ու սարսափով կրոնը նույնպես մարդածին է, ուստի կարիք չկա ամեն բան բարդել աստծո վրա: Բնությունից շեղվածներն իրենք են “սահմանում” իրենց պատիժը եւ, ըստ ապրած կյանքի ու ձեռք բերած գիտակցության էլ, հանգրվանում են տիեզերական աշխարհներում, ապրելով գիտակից կամ անգիտակից վիճակում… 

Բայց հոդվածագիրն այլ կարծիքի է՝ “Իսկ թե դիակիզմամբ փախչում ենք, գիտե՞ս ուր ենք ընկնում: Հենց այն բանի մեջ, որ Աստված կանխորոշել է անհնազանդների համար: Նույնպես դիակիզում, սակայն արդեն որպես պատիժ, որի մասին նշեցինք: Նշանակում է, թե՝ դիակիզման հետեւորդներն այլ բան չեն անում, քան Աստծո կամքով իրենք իրենց են պատժում՝ իրենց անհնազանդության համար:

Ապաշխարության փոխարեն ինքնապատիժն այդ անարժորեն խաբվելուց է, ովքեր նախնիներին ժխտելուց փախչում են: Մի արարք, որում չկա ոչ Հավատք, ոչ Հույս եւ ոչ էլ Սեր: Հուդան ինքնադաստանի միջոցով չէ՞ր, որ աշխարհից հեռացավ, որովհետեւ մտածեց՝ ավելի լավ է մեռնելը, քան ապաշխարհելը: Դիակիզումն էլ նման փախուստ չէ՞ արդյոք, եթե ոչ նույնը, ապա նույնի նմանը”: 

Եթե տեսնենք, թե ո՜նց են երկիրն ու ազգը թալանողները ապաշխարհում ու եկեղեցիներ կառուցում, նաեւ հոգեւորականներին փայ տալիս ու “աստծո խոսքը” վերցնում, ապա կամ մենք չգիտեմ այդ որ աստծուն ում տեղն ենք դնում (այսինքն՝ ինչ ուզում ես արա, հետո ապաշխարհիր եւ աստված տեր է) կամ էլ իսկապես քրիստոնյաների փառաբանած Եհովան հենց այդպիսին էլ կա, ինչն ավելի հավանական է, երբ կարդում ենք “Բիբլիա”-ն…

“Սակայն, արծիվների գործն այն է, թե՝ երբ Հակաքրիստոսը հարյուրավոր ապական ու ստոր ծրագրերով արդեն եկել եւ ավելի եւս գալու է Հայրենիքիդ վրա, անգամ ոսկորդ էլ որ թաղված է Հայրենի հողում, անգամ ոսկորդ էլ պիտի ելնի նրա դեմ պատերազմի: Եվ ոչ թե վառվելով դառնաս ապակայունացած, երբ վառվածները Նախնիների եւ Հայրենիքի ըմբռնումից խորթանում են, օտարանում վառվելու պատժի պատճառով, նրանք փախչում են Վերին արդարության պայքարից եւ ընդհանրապես պայքարից”, — եզրափակում է հոդվածագիրը: 

Մեր Հայրենիքի վրա արդեն խաչակրած արշավանքով եկել է հենց ինքը՝ Քրիստոսը, հետո եկել են այլ քրիստոսներ (իմա՝ լուսավորիչներ) եւ հակաքրիստոսներ (մեր Հայրենիքը Բյուզանդիային ծախած կաթողիկոսներ կամ “սրբեր”), այնպես որ “արծիվները” այդպես էլ ճախրել չեն սովորել: Ուստի՝ մի հակաքրիստոս ավել, թե պակաս, խնդիր չէ… 

Կարեւորը՝ ի վերջո հայոց արարչական հավատին, հայոց աստվածատուր ոգուն եւ էությանը վերադառնալն է եւ ոչ թե ջհուդական հավատին ու նպատակներին կցորդ մնալը եւ հավետ տառապելը… 

Արամ Ավետյան

 “Լուսանցք” Թիվ 86,  26 դեկտեմբերի – 1 հունվարի, 2008թ.