Իրական՝ սեմածին կռապաշտություն եւ սարքովի (հայերիս վերաբերյալ) կռապաշտություն

Պարզորոշության համար նախ հստակեցնենք, թե ինչ ասել է “կռապաշտություն”-ը: Բառն առաջացել է “կռել” (ձեռքով ստեղծել) բառարմատից եւ նշանակում է մարդու ձեռքով ստեղծվածի նկատմամբ պաշտամունք: Լայն իմաստով “կռապաշտություն” նշանակում է մարդու կողմից ընդհանրապես ստեղծվածի (դա կարող է լինել նաեւ գաղափար, գիրք) նկատմամբ պաշտամունքը: Էլ ավելի լայն իմաստով որպես կռապաշտություն կարելի է դիտել նաեւ մարդ-անհատի (անհատների), նրա հետ կապված ինչ-որ բաների (նկարի, քանդակի, գերեզմանի, մասունքների, ծննդավայրի…), ինչպես նաեւ բնության այս կամ այն արտահայտության (արեգակի, լուսնի, հողի, ջրի, կրակի…), կամ էլ կենդանական աշխարհի այս կամ այն տեսակի (կովի, արծվի, ցուլի, խոյի, կոկորդիլոսի՝ որոշ ժողովուրդների կողմից իրենց տոտեմ համարած) պաշտամունքը: Կռապաշտությունը կապ չունի արարչապաշտության ու աստվածապաշտության՝ տիեզերական զորությունների (ինչպես նաեւ այդ զորությունների ամբողջական արտահայտություններ՝ բնության, ցեղի, ազգի, հայրենիքի), այդ զորությունները մարմնավորող խորհուրդների պաշտամունքի հետ: Քանի որ կռապաշտությունը զուտ մարդկային բնույթ ունի (մարդն է ստեղծում կուռքեր ու կուրորեն դրանց հավատում), իսկ արարչապաշտությունն ու աստվածապաշտությունը՝ խոհրդապաշտական:
Հեթանոս՝ բուն ազգային հավատքով ու կենսաձեւով ապրելու ժամանակներում հայն արդյո՞ք կռապաշտ է եղել, ինչպես պնդում են Հայաստանյայց եկեղեցին, նրա պատմիչները, դրանց ազդեցության տակ նաեւ հայա”գետները” ու շատ ու շատ շարքային հայեր: Ինչպես հայտնի է, եկեղեցու հիմնադիրը՝ Գրիգորիսը Հայաստան դեռ չմտած, հային ու նրա հավատքը դեռ չճանաչած՝ տարավ-բերեց իր տիրոջը՝ Տրդատին (ում գրագիրն էր նա) ու նրա ազգակիցներին համարեց կռապաշտ (այն, ինչը նա իր ապրած երկրում՝ Հռոմում հա տեսնում էր), իսկ այդ պաշտամունքը ունեցողներին` “անասուն”, “ջորի”, “ձի” եւ այլն (տե՛ս Ագաթանգեղոս): Ահա եւ հետագայում “լուսավորիչ” հորջորջված այդ Գրիգորիսի տեսած այդ “հայտնությունն” է, որ իր հիմնած եկեղեցու միջոցով եկավ-հասավ մինչեւ մեր օրերի որոշների ապուշացած ուղեղներին:
Ավելին՝ մեր օրերի հնագետները մեր նախնիներին կռապաշտ հանող Գրիգորիսին տվին-անցան. ըստ սրանց էլ դուրս եկավ՝ մեր նախնիք եղել են ոչ ավել-ոչ պակաս՝ ֆալոսապաշտ:
Կրկին հարցնենք՝ հայ հավատքին կռապաշտությունը ի բնե արդյոք հատուկ եղե՞լ է: Ինչ խոսք, Գրիգորիսը ու նրա հետ նրա եկեղեցին չեն սխալվել ասելով, որ հայոց մեհյաններում կուռքեր՝ աստվածների արձաններ ու այլեւայլ քանդակներ եղել են: Բայց հարց է առաջանում՝ այդ կուռքերն արդյոք հավատքային նշանակություն ունեցե՞լ են: Եվ հետո էլ՝ այդ կուռքերն արդյոք հա՞յն է ստեղծել՝ ելնելով իր հավատքային պահանջմունքներից: Երկրորդ հարցի առումով շատ բան ասող մի վկայություն ենք տեսնում այս թ. ա. 5-րդ դարի հույն պատմիչ Հերոդոտոսի՝ մարդկության պատմության հեթանոսական շրջանը առավել ամբողջականորեն ընդգրկող պատմիչներից մեկի “Պատմության” մեջ: Նա խոսելով իր ժամանակվա Պարսկաստանում (որի մասն էր կազմում Հայաստանը) ապրող արիների հավատքային բարքերի մասին, գրում է. “Նրանք սովորություն չունեն աստվածներին արձաններ, տաճարներ եւ զոհարաններ կառուցելու, իսկ այդպիսիք կառուցողներին համարում են հիմարներ, որովհետեւ, իմ կարծիքով, նրանք երբեք չեն հավատում, թե աստվածները մարդկային բնույթ են ունեցել: Սովորաբար նրանք Զեւսին (այսինքն, պետք է հասկանալ, Արարչին՝ Արա-մազդային,-Ս.Մ.) մատուցում են զոհեր` դրանք բարձրացնելով ամենաբարձր տեղերը (այսինքն՝ բնական սրբատեղիներում են այդ զոհերը մատուցում,-Ս.Մ.)”: Իսկ խոսելով սեմական աշխարհներից մեկում՝ Եգիպտոսում տիրող բարքերի մասին, պատմիչը դրան հակառակ նկատում է, որ “Նրանք (եգիպտացիները,-Ս.Մ.) են առաջին անգամ զոհարաններ, արձաններ եւ տաճարներ կանգնեցրել աստվածներին եւ կենդանիներ փորագրել քարերի վրա: Ես համոզվեցի, որ այդ բոլորը այդպես է կատարվել”:
Պատմիչը ավելացնում է նաեւ, որ հելլենները իրենց հավատքային սովորույթները, այդ թվում նաեւ՝ կռապաշտականները (որոնք ինքը՝ պատմիչը իր ժամանակ տեսնում էր) եգիտացիներից են “փոխ առել”: Նույն պատմիչը խոսելով նույն ցեղի մեկ այլ ազգի՝ ասորեստանցիներին հատուկ կռապաշտության մասին, գրում է, որ “Քաղաքի (Ասորեստանի մայրաքաղաք Բաբելոնի,-Ս.Մ.) երկու մասերից մեկի մեջտեղում կանգնած է թագավորական պալատը, իսկ մյուսի մեջտեղում՝ Զեւս Բելի պղնձակուռ սրբավայրը: Սրբավայրի մեջտեղում կառուցված է հզոր աշտարակ…, այս աշտարակի վրա բարձրանում է մեկ ուրիշը,…, մինչեւ 8 աշտարակ… Վերին աշտարակի վրա կա մեծ տաճար, իսկ տաճարում՝ մեծ եւ լավ հարդարված մահիճ, որի մոտ գտնվում է նաեւ ոսկե սեղան: Այստեղ ոչ մի արձան չկա եւ ոչ մի մարդ այստեղ չի գիշերում, բացի տեղացի մի կնոջից, որին, ինչպես պատմում են այդ աստծու քրմերը, աստված իր համար ընտրում է բոլոր կանանց միջից: Այս նույն քրմերն ասում են,…, թե աստված ինքը հաճախում է տաճար եւ հանգստանում մահճի վրա1. ինչպես պատմում են եգիպտացիները, նույնը կատարվում է նաեւ Եգիպտոսի Թեբեում: Այնտեղ եւս Թեբեյան Զեւսի (այսինքն՝ եգիպտացիների գլխավոր աստծո՝ Ռայի,-Ս.Մ.) տաճարում մի կին է քնում: Այս երկու կանայք էլ ոչ մի տղամարդու հետ հարաբերություն չեն ունենում (ինչպես բարձրաստճան եկեղեցականը՝ կնոջ հետ…,-Ս.Մ. ): Բաբելոնի սրբավայրում կա նաեւ ներքեւի մյուս տաճարը, որտեղ գտնվում է Զեւսի (նկատի է առնվում ասորիների գլխավոր աստծուն2,-Ս.Մ.) խոշոր արձանը, որի մոտ կա ոսկե մեծ սեղան, պատվանդանը եւ գահը նույնպես ոսկուց: Ինչպես պատմում են քաղդեացիները, այդ ամենը պատրաստված է 800 տաղանդ ոսկուց” (ճիշտ կլիներ Գրիգորիսը իր ցեղակիցների այդ կռապաշտությունը այպաներ եւ ոչ մեր՝ հայերիս, որը, կտեսնենք, բուն իմաստով կռապաշտություն չէ):
Իսկ ինչ վերաբերում է ֆալոսապաշտության ծագումի մասին, ապա ահա թե ինչ ենք կարդում նույն պատմիչի հարուստ պատմության մեջ: “Նավակատիքի (Դիոնիսոսին նվիրված տոնի մասին է խոսքը,-Ս.Մ.) երեկոյան յուրաքանչյուր եգիպտացի իր դռան առաջ Դիոնիսոսի պատվին մի խոճկոր է մորթում… Դիոնիսոսի մնացած ամբողջ տոնախմբությունը եգիպտացիները կատարում են նույն ձեւով, ինչ հելլենները: Միայն թե ֆալոսների փոխարեն նրանք այլ բան են հորինել. պատրաստում են լարերի միջոցով շարժվող մի կանգուն մեծությամբ տիկնիկներ, որոնք կանայք տանում են գյուղերով, շարժելով դրանց առնանդամը, որը համարյա նույն մեծության է, ինչ տիկնիկի ամբողջ մարմինը… Այն մասին, թե ինչու այդքան խոշոր է տիկնիկի առնանդամը, որը մարմնի միակ շարժվող մասն է, գոյություն ունի սրբազան զրույց: Արդ, իմ կարծիքով, Մելամպուսը3 անտեղյակ չէր այս զոհաբերմանը, այլ հմուտ էր դրան: Քանզի Մելամպուսն է եղել հելլեններին Դիոնիսոսի անվանը, նրա տոնախմբությանը եւ ֆալոսական երթերին ծանոթացնողը”:
Նկատենք նաեւ, որ սեմական գրեթե բոլոր աստվածուհիներին նվիրված տոնախմբությունները ուղեկցվել են ֆալոսապաշտական դրսեւորումներով:
Այսպիսով, արդեն իսկ մեկ պատմիչի մեզ տված փաստերը բավական են այն համոզմանը գալու համար, որ կռապաշտությունը սեմածին երեւույթ է, եւ դա արիական աշխարհ է թափանցել սեմականների միջոցով:

1 Այսինքն, ըստ ասորական պատկերացումների, դուրս է գալիս, տաճարը աստծո տունն է, “կինն” էլ՝ աստծո կինը: Այս ըմբռնումը հետագայում փոխանցվեց քրիստոնեությանը՝ մեկ այլ սեմական կրոնին ու դրա եկեղեցուն, այն տարբերությամբ, որ այստեղ աստծո “կինը” տղամարդ է, քանզի քրիստոնեությունը միասեռական կրոն է եւ դրանում կինը ի բնե պղծագործ արարած է դիտվում:
2 Ընդհանրապես հին հույն պատմիչները սովորույթ ունեն այլ ազգերի աստվածներին իրենց աստվածների անուններով կոչել:
3 Մելամպուսը հին Հունաստանում հռչակված գուշակ է եղել:

Ինչպես կուռքեր հայտնվեցին դրանցից լրիվ հեռու ու անտեղյակ Հայոց աշխարհում, ինչու իր բնույթով (ծագմամբ) ու անվամբ Արմեն (նշանակում է Արարչի որդի), հայ (Աստվածամարդ), ով իր՝ թե ամենաառօրեական կյանքում եւ թե ամենահոգեւորում լրի՜վ հեռու էր կռապաշտությունից ու բոլորանվեր ապրում էր արարչապաշտությամբ ու աստվածապաշտությամբ, արարչապաշտական ու աստվածապաշտական խորհուրդներով (բնություն, ցեղ, ազգ, հայրենիք, ավանդույթ…), ով ի վերուստ,-նարեկացիական խորախորհուրդ դրվագումներից օգտվելով ասենք,- իր բերանով իրեն ժառանգակից էր անվանում Արարչին ու հանդգնում էր իրեն նրան կցորդելու (իրեն անվանելով Արմեն՝ Արարչի որդի), իրեն այդպես անհպելի եւ անհաս բաների ընտանեացնելով. իր աչքի տեսողությամբ համարձակություն էր ունենում Արարչին դիտելու. բազկի դաստակը բարձրացնում էր դեպ Արարիչ. մատների հոդերով արարչական կենաց բանն էր շոշափում. պատարագ էր ձոնում առ Արարիչ ու Աստվածներ. ըմբոշխնում էր ողջ արարչականն ու արարչական խորհուրդները,- իր շուրջ բոլոր կուռքեր տեսավ, որոնք հետագայում ստվերելու էին իր արարչապաշտական ու աստվածապաշտական հավատքը, եւ ստվերելու էին այն աստիճանի, որ Նարեկացին, մի պահ, հուսահատության գիրկն ընկնելով, հայոց աշխարհը “կուռքերի քաղաք անբժշկելի” էր համարելու: Այլ կերպ ասած՝ ինչպես պատահեց, որ,-դարձյալ խոսքը տանք Նարեկացուն,- բացարձակ ու աներմկիտ հավատքով՝ արարչապաշտությամբ ու աստվածապաշտությամբ, ասել է թե՝ հստակ տեսողությամբ, կատարյալ իմաստությամբ, աստուծո (աստվածների) հետ մտերմությամբ ու Բարձրյալին` Արարչին ծանոթ լինելուն (որն է հնարավորություն տալիս հոգու աչքերով աներկբայորեն տեսնել “ծածուկները բոլոր եւ ապագան”) ի բնուստ օժտված հայի հոգին հանկարծ պատանդվեց զանազան սեմածին ու խառնածին կրոնական ու գաղափարական կուռքերով՝ “աստվածների” արձաններով ու այլեւայլ պատկերներով, մարդու կողմից ստեղծված պես-պես շինություններով ու իրերով, հողածինների մարմնական մասունքներով ու մարմինների մասերի պատկերներով, դրանց “հոգեւոր” արտաթորանքներով, գրքերով, գաղափարներով, այդ ամենայնի պաշտամունքով:
Նշվել է արդեն, որ կուռքեր եւ, հետեւաբար, նաեւ կռապաշտությունը դեպ արիաց աշխարհներից մեկը՝ Հունաստան թափանցել է սեմական աշխարհներից՝ Եգիպտոսից, Ասորեստան-Բաբելոնից, Փյունիկիայից… ահա այդտեղից, ավելի ստույգ՝ հունական քաղաքակրթության ժառանգորդ Հռոմից էլ սեմածին այդ կուռքերը Հայաստանի թագավորների կողմից բերվեցին Հայաստան: Եվ բերողները ոչ թե հայեր՝ Խորենացու խոսքերով ասած՝ “բնիկներ, մեզ արյունակիցներ եւ իսկական հարազատներ” էին, այլ՝ այլածիններ կամ էլ, մեզ մասամբ հարազատ խառնածիններ: Պարթեւ Արշակունի թագավորները, ովքեր, ըստ Խորենացու սեմածին (ըստ նոր փաստերի՝ արիասեմածին) էին,- ահա թե ովքեր եղան Հայաստան կռապաշտությունը, իր հատկապես երկու՝ մեհենապաշտական եւ արձանապաշտական դրսեւորումներով, մտցնողները, եթե ավելի խորամուխ չլինենք հայոց պատմության խորքերը, երբ երկիրը սեմածին նվաճողների (օրինակ՝ Շամիրամի) կողմից գրավվելով՝ երկիր թափանցեց սեմածին կրոնական այդ երեւույթը, օրինակ՝ ֆալոսապաշտությունը: Արշակունիները սեմածին լինելով՝ իրենց “հավատքային” էությունը՝ կռապաշտությունը, պարզ է, իրենց նույնպես պետք է հարազատ լիներ, եւ հարազատ լինելով՝ պետք է աշխատեին Հայաստանի բնիկներին (կռապաշտությունից լրից հեռու) նույնպես դա հարազատացնեին: Խոսքը տանք այդ հարցին ամենաքաջատեղյակին՝ Խորենացուն. “Այս բոլորից հետո (Վաղարշակը1,-Ս.Մ.) Արամվիրում մեհյան շինելով՝ արձաններ է կանգնեցնում արեգակին, լուսնին եւ իր նախնիներին2”,-գրում է նա՝ անմիջապես դրանից հետո ավելացնելով՝ “Վաղարշակը շատ խնդրեց, նույնպես եւ խոսքերով հարկադրեց հրեա Շամբատի զավակ Բագարատին (Բագրատունիների նախնուն,-Ս.Մ), որ թագադիր եւ ասպետ էր, որպեսզի թողնի հրեական կրոնը (որին կռապաշտության արձանապաշտական ձեւը հատուկ չէր…,-Ս.Մ.) եւ կուռքեր պաշտի, բայց երբ նա հանձն չառավ, Վաղարշակ արքան նրա կամքին թողեց”: Ասվածից կարող թվալ, որ հայերը լիովին ընդունում են թագավորի կռապաշտական “բարեփոխումը”. իրականում՝ նրանք տեսնելով նրա՝ երկրի համար արած բարի գործերը՝ ստիպված են լինում արտաքուստ միայն ընդունել իրենց հավատքային էությանը խորթ արքայի այդ քայլը (ցանկալի չէր նեղացնել իրենց մեծագործ արքային)՝ ներքուստ մնալով հարազատ իրենց խորհրդապաշտությանը (թեեւ արեգակի՝ արեգակնային համակարգության այդ կենսատուի պաշտամունքը հայի համար այնքան էլ անհարազատ չէր): Բացի այդ՝ Խորենացու ասածից կարող է նաեւ թվալ, որ սեմածին ժողովուրդներից մեկին՝ հրեաներին, դրանցից Հայաստանում հայտնված տոհմերից մեկին՝ Բագրատունիներին կռապաշտությունը բնավին հատուկ չէր. իրականում՝ դրանց կռապաշտությունը ավելի խորքային, ավելի հողեղեն ու նյութեղեն կռապաշտություն էր, — կռապաշտություն, որի՝ հայոց աշխարհում մեծ թափով ծավալումը տեղի ունեցավ 301-ից հետո (սրան մենք դեռ կանդրադառնանք):
Վաղարշակից հետո Հայաստանում սեմա-հունա-հռոմեական կռապաշտությունը տարածելու արշակունյան գործը շարունակում է նրա թոռը՝ Արտաշես թագավորը: Նա,- գրում է Խորենացին,- “Ասիայում գտնելով Արտեմիդի, Հերակլի եւ Ապոլլոնի պղնձաձույլ ոսկեզօծ արձանները, բերել է տալիս մեր երկիրը, որպեսզի կանգնեցնեն Արմավիրում: Քրմապետերը, որոնք Վահունիների ցեղից էին, Ապոլլոնի եւ Արտեմիդի արձաններն առնելով կանգնեցրին Արմավիրում, իսկ Հերակլեսի արձանը,…, իրենց նախնի Վահագնը համարելով, կանգնեցրին Տարոնում, իրենց սեփական Աշտիշատ գյուղում Արտաշեսի մահից հետո”: Քրմապետերը, ինչ խոսք, ներքուստ դեմ են եղել արքայի այդ ձեռնարկումին, բայց չէին կարող նրան հակադրվել, քանզի, հնուց կարգի համաձայն, արքան համարվում էր գերագույն քրմապետ: Հայոց Վահունյաց քրմապետերի՝ Խորենացու ասվածում թաքնորեն արտահայտված այդ դժգոհությունը երեւում է այն բանից, որ երբ թագավորը մահանում է՝ Հերակլլեսի արձանը Արմավիրի մեհյանից հանում եւ տանում-կանգնեցնում են իրենց գյուղում (Խորենացին կրթված-դաստիարակված լինելով քրիստոնեական այն սուտ մտայնությամբ, որ հեթանոսները, նրանց հոգեւոր առաջնորդները կռապաշտ են, սխալ է մեկնաբանում հայոց քրմապետերի այդ՝ իր բուն իմաստով հակակռապաշտական քայլը):
Նույն Արտաշես թագավորը,-կարդում ենք մեր նույն պատմիչի “Պատմության” մեջ,- մինչ մահանալը Հելլադայում եղած ժամանակ “վերցնելով Դիոսի, Արտեմիդի, Աթենասի եւ Ափրոդիտեի արձանները, ուղարկում է Հայաստան: Բերողները, դեռ մեր երկրի ներսերը չհասած՝ լսում են Արտաշեսի մահվան բոթը եւ արձանները փախցնում, հասցնում են Անի ամրոցը. (արձանները բերող, -Ս.Մ.) քուրմերն էլ արձանների հետ գնալով՝ նրանց մոտ էլ մնում են”: Ինչ է հետեւում Խորենացու այդ ասածից: Արտաշեսը իր կռապաշտական դրսեւորումների մեջ իր պապին տալիս-անցնում է. նա Հռոմից արձանների հետ մեկտեղ նաեւ քրմեր է բերում, որ հայերին սովորեցնեն կռապաշտության ծեսերին ու կանոններին: Բայց որ հայերը դա էլ չեն ընդունում՝ հետեւում է պատմիչի այն ասածից, որ արձանները բերողները դրանք “փախցնում, հասցնում են Անիի ամրոցը (այսինքն` տեղացիները նրանց հալածում են, եւ նրանք ստիպված են լինում այդ քայլին դիմել,-Ս.Մ.)”:
Արտաշեսի կռապաշտական “բարեփոխումները” շարունակում է նրա որդին՝ Տիգրանը: “Իբրեւ առաջին գործ նա կամեցավ մեհյաններ շինել: Իսկ քրմերը, որ եկել էին Հունաստանից, մտածելով, որ իրենց Հայաստանի խորքերը (արքայի աչքից հեռու…,-Ս.Մ.) չքշեն, սուտ գուշակություններ հնարեցին, իբրեւ թե Աստվածները հենց նույն տեղում կամենում են բնակվել: Տիգրանն այս բանին համաձայվելով՝ Ոլիմպիական Դիոսի արձանը կանգնեցնում է Անի ամրոցում, Աթենասինը՝ Թիլում,…, Հեփեստոսինը՝ Բագայառիճում… Եվ զայրանալով Վահունիների վրա, որոնք իրենց գյուղում համարձակվել էին կանգնեցնել իր հոր ուղարկած Հերակլեսի արձանը3, զրկում է քրմությունից… Եվ այսպես մեհյաններ շինելով եւ մեհյանների առաջ բագիններ կանգնեցնելով՝ բոլոր նախարարներին հրամայում է զոհեր մատուցել եւ երկրպագություն անել” (Խորենացի): Տիգրանը, փաստորեն, հայոց հավատքի պահապան, սեմա-հունա-հռոմեական կռապաշտության դեմ դուրս եկող գլխավոր հոգեւոր ուժին4՝ քրմապետական Վահունիների տոհմին զրկում է իր ավանդական առաքելությունից…
Նկատենք նաեւ, որ Արշակունի թագավորները Հայոց աշխարհ էին ներմուծում հային օտար ոչ միայն արձանապաշտությունն ու մեհենապաշտությունը, այլեւ սեմա-հունա-հռոմեական ողջ կռապաշտական համակարգությունը (որի գլխավոր տարրերից էր իմաստասերների կողմից զարգացվող գաղափարապաշտությունը), որը ստացել է հելլենականություն անունը: Իսկ ինչպես հայտնի է, դա պատմությանը հայտնի ոչ ազգային՝ աշխարհաքաղաքացիական ուսմունքներից է: Հայաստանի Արշակունի թագավորները երկիրը, այսպիսով, հելլենականացնում էին…
Ավելացնենք նաեւ, որ հետագայում Պարսկաստանում Սասանյանները իշխանության գալով՝ սրանցից Արտաշիր թագավորը Հայաստանը իրեն հպատակեցնելով՝ հրամայում է փշրել տալ այն արձանների (ինչպես “աստվածների”, այնպես էլ՝ նախնիների, արեգակի եւ լուսնի պատկերներով) մեծ մասը, որոնք Արշակունի թագավորները մեհյաններում տեղադրել էին (տե՛ս Խորենացի): Բայց սա էլ “մեհյանների պաշտամունքը” ոչ միայն “էլ ավելի է զարգացնում, այլեւ հրամայում է անշեջ պահել Որմզդական հուրը Բագավանի բագինի վրա” (Խորենացի):
Հայաստանը այլածին եւ օտար թագավորների կողմից, այսպիսով, կռապաշտականացվում էր: Այդպես նախապատրաստվում էր քրիստոնեա-եկեղեցական կռապաշտության՝ կռապաշտության ամենահոռի տեսակի՝ հեղեղի պես երկիր ներթափանցումը:

Շարունակելի
Սերգեյ Մանուկյան
Փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու

1 Խոսքը Պարսկաստանի Պարթեւ թագավոր “Արշակ քաջի” եղբոր մասին է, ում նա Հայաստանի վրա թագավոր էր նշանակել: Նկատենք, որ Վաղարշակը Հայաստանում ոչ քիչ բարի գործեր էլ կատարեց, որոնք նկատի ունի Խորենացին “այս բոլորից հետո” ասելով:
2 Սեմական կռապաշտության, ինչպես սարդեն նկատվել է, հինավուրց ձեւերից է. հիշենք, որ Բելն էլ իր արձան-պատկերի պաշտամունքն էր իր կայսրությունում մտցրել եւ փորձում էր այդ պաշտամունքը մեր Հայկին էլ պարտադրել. բայց գիտենք, թե Հայկը դրան ինչպես հակադարձեց:
3 Պարզ է, որ արքայի զայրույթի հիմքերը ավելի խորքային` ընդհանուր հավատքային էին. նա հունա-հռոմեական կռապաշտությունն էր հիմք համարում իր հավատքի համար, իսկ հայերը չէին ցանկանում իրենց ավանդական խորհրդապաշտությունը լքել:
4 Բայց ասվածից չպետք է եզրակացնել, որ հայոց մեջ արձանագործությունը (ընդհանրապես քանդակագործությունը) ընդունված չի եղել:
Ճիշտ հակառակը. բայց դա հայոց մեջ ընդհանուր-հավատքային նշանակություն չի ունեցել, այլ միայն կենցաղային, առօրեական:

Նախորդ մասերից մենք արդեն գիտենք, թե հակաարարչապաշտական ու հակաաստվածապաշտական, դրանից բխող՝ մյուս հակաբնական, երեւույթը՝ կռապաշտությունը, որ աշխարհներում ու ինչ “հոգիներում” ծնունդ առավ, ինչպես այն թափանցեց Հունաստան, ապա՝ Հռոմ եւ ապա թե ինչպես Հայաստանի Արշակունի թագավորները դա բերեցին-գցեցին հայի ջանը: 301թ. կռապաշտական աննախադեպ ամենամեծ ալիքի՝ քրիստոնյա-եկեղեցական կռապաշտության թափանցումը դեպ Հայաստան (ընդ որում՝ այս անգամ ոչ միայն առանց Արշակունի թագավորների հովանավորության, այլ՝ դրանցից մեկի՝ Տրդատի դիմակայությամբ…) արդեն նախապատրաստվել էր: Այս կռապաշտությունը ամենաայլանդակն էր. այն աստիճանի, որ դա բերող-տարածողները՝ քրիստոնյաները, ովքեր սեմածիններ կամ արիա-սեմական խառնածիններ էին, այն ներկայացրին ոչ ավել ոչ պակաս որպես՝ արարչապաշտություն ու աստվածապաշտություն: Հանցագործի մի տեսակ կա, որը ամենազազրելի տեսակն է, ով իր վրայից իր կատարած հանցանքը գցելու, անմեղ ձեւանալու համար՝ դիմացի անմեղին կամ քիչ չափով մեղավորին է իր իսկ կատարած հանցանքը կատարող համարում, եւ իր այդ սուտը բազմիցս կրկնելով՝ դիմացինին, սրա հատկապես չդիմադրող տեսակին հանցագործություն կատարածի բարդույթի մեջ է գցում: Քրիստոնյա-եկեղեցական կռապաշտությունը Հայաստան բերող-տարածողները հանցագործի հենց այդ տեսակին են պատկանում. սրանք ոտքից գլուխ կռապաշտ լինելով՝ հային, կռապաշտությունից ամենից հեռու գտնվողին մեղադրեցին հենց դրանում, — սուտ մեղադրանք, որը բազմիցս կրկնելով՝ “հայի” ապուշացած տեսակի մեջ համոզմունք առաջ բերեցին, որ մինչ 301թ.-ն հայը կռապաշտ է եղել, որը նրա միջից հանել է՝ եկեղեցին (մեր շուրջբոլորն այսօր լիքն են այսպիսի, անգամ մտավորական կոչված ապուշացած “հայեր”): Ավելին՝ սրանք հույն-հռոմեացու կռապաշտությունն էլ (նկատվել է արդեն, որ սեմածին կռապաշտությունը իր նոր ծաղկումը Հունաստան-Հռոմում ապրեց) գցեցին հայի վրա: Ասվածները փաստարկենք՝ հիմք ընդունելով Հայաստանյայց եկեղեցու հենց գլխավոր հիմնադրի՝ Գրիգորիսի, որին ապուշացած “հայը” լուսավորիչ է հորջորջել, ասածները (ըստ Ագաթանգեղոսի), ինչպես նաեւ 301թ. վերաբերյալ պատմական այլ փաստեր:
Տրդատ Գ-ն 297թ. Հռոմի կողմից Հայաստանի թագավոր հռչակվելով ու վերադառնալով Հայաստան՝ մտնելով Եկեղյաց գավառը՝ զոհ է մատուցում այդտեղ գտնվող Անահիտի մեհյանում՝ նվիրված Մեծն Աստվածամորը, ով,-թագավորի խոսքերով ասած,- “մեր ազգի փառքն է ու կենսատուն, որին բոլոր թագավորներն են պաշտում, մանավանդ Հունաց թագավորը1”: Թագավորը զոհը մատուցելուց հետո իմանալով, որ իր “սիրելի գրագիր” Գրիգորիսը Աստվածամոր երկրպագության պաշտամունքը չի կատարել՝ հրամայում է նրան “պսակներ ու ծառերի թավ ճյուղեր նվիրաբերի Անահիտի արձանի բագինին”: Բայց սա չի կատարում արքայի հրամանը, նրան ասելով՝ “Աստուծո պատիվն ու պաշտամունքը չի կարելի որեւէ մեկին տալ”: Ասվածում գրագիրը “Աստուծո” տակ նկատի ունի “հավատքի հոր”՝ Աբրահամի, նույնն է թե՝ իսրայելցիների աստծուն՝ Եհովային, իսկ “որեւէ մեկին”-ի տակ՝ Անահիտին ու մյուս՝ հայ հավատքի աստվածներին: Նոր-նոր Հայաստան մտած, բոլորովին հայ հավատքն ու դա ունեցողներին չճանաչած, արքայի աչքի առաջ մեկեն “հաբրգած” այս գրագիրը արքայի հավատքին մի ահավոր վիրավորանք էլ է հասցնում, ասելով որ այն մարդակռապաշտական հավատք է, որ նրա ու նրա երկրի աստվածները “գուցե եղել են՝ երբեմնի ժամանակներում”, բայց եղել են որպես մարդիկ, մահկանացու էակներ, որոնց իրենց ժամանակակիցները կամ հետո եկողները երկրպագել-աստված են հռչակել՝ նրանց նվիրված մեհյաններ ու կուռքեր շինելով: “Աղվեսի դունչը չհասավ խաղողին, ասաց՝ խակ է”,- ասում է հայկական ասացվածքը. Գրիգորիսը չզգալով տիեզերական բացարձակ բնական զորության՝ աստվածության խորհուրդը եւ դատելով իր ցեղին, իր ապրած երկրին՝ Հռոմին հատուկ երկրային չափանիշներով ու զուտ մարդկային կաղապարներով՝ այն համարում է չգո, մարդու մի արտահայտություն: Տրդատ արքայի ու նրա երկրի բնակչի Աստվածներին որպես մարդ պատկերացնող Գրիգորիսը, սակայն, որպես այդպիսին է պատկերացնում նաեւ իր աստծուն. հիրավի՝ արքայի հետ վեճի ընթացքում աստիճանաբար ցնդում է սրա “աստվածը” (որը օգտագործում էր որպես քող իր աստվածամերժությունը քողարկելու համար) եւ մնում է մորեն մերկ մարդը՝ անչափահաս Մարիամից ծնված Հիսուսը կամ, ինչպես այդ մարդն է իրեն անվանում, Դավթի սերունդ “մարդու որդին”: Հայերին ու նրանց արքային մարդապաշտական կռապաշտության, նույնն է թե՝ բուն իմաստով աստվածամերժության մեջ մեղադրողը, այսպիսով հենց ինքն է որպես այդպիսին հանդես գալիս:
Քանի որ մոլորյալ հայ քրիստոնյայի սրտի լարերին դիպչա (ինչպե՜ս թե՝ ինքը աստվածամե՞րժ) խոսքը տանք իրեն՝ Գրիգորիսին, որ ինքը բացատրի քրիստոնեության ինչ լինելը: Սա ինքն է իր բերանով ասում, լրի՜վ անկեղծանալով ու “աստված” զգեստը դեն գցելով, որ իր “հավատքը” այդպիսին է, երբ չկատարելով արքայի՝ “աստվածներին պաշտամունք մատուցելու” հրամանքը՝ նրան ասում է, որ ինքը Հիսուսի՝ “գերեզմանների վերակացուի ու պահապանի”, “բոլոր մարդկանց ոսկորների” պահապանի2 (Գրիգորիսը այսպես է պատկերացնում Հիսուսի “պաշտոնը”)՝ ելնելով այն բանից, որ նա “իր կամքով մեռավ ու մտավ գերեզման3”) դավանանքից բացի այլ դավանանք չի կարող ունենալ: Սա զուտ աստվածամերժություն (այն էլ ամենավատթար աստվածամերժություն, քանի որ դրա մյուս տեսակներին բնապաշտությունը, այնուամենայնիվ, այս կամ այն չափով հատուկ է) եւ մարդապաշտական կռապաշտություն չէ, բա ի՞նչ է: Ավելացնենք, որ Գրիգորիսի ու նրա հիմնած եկեղեցու այս կռապաշտությունը ամենազանազան այլանդակ դրսեւորումներ ունեցավ, որի համեմատ կռապաշտության այդ ձեւի հին սեմական տարատեսակներն ի՜նչ են որ. օրինակ՝ քրիստոնեության հիմնադիրների, եկեղեցական “սրբերի” ոսկորների, սրանց հետ կապված ամեն ինչի (հայ քրիստոնյան “հաղորդություն” անվանվածի ժամանակ Հիսուսի մարմինն են հա ուտում ու արյունն են հա խմում …,-իսկական սարսափ), եկեղեցական ապրող առաջնորդների (ենթականների կողմից սրանց ձեռքը համբուրելը ավելի ջերմ է ստացվում, քան կնոջը համբուրելը…) պաշտամունքը:
Գրիգորիսն ու նրա քրիստոնյա “եղբայրները” մերժեցին հայոց մեհյանները, եվ մերժելով՝ հիմնավեր ավերեցին՝ դա բացատրելով այն բանով, որ աստված մարդու ձեռքով կառուցված մեհյանների կարիք չի զգում, որ այդ մեհյանները, որպես թե, հեթանոս հայի կռապաշտության մեկ այլ վկայությունն են:
Դարձյալ մեկ այլ աշխարհում՝ Հռոմում տեսածի վերադրվագում հայ իրականության վրա. հային երբեք մեհենապաշտությունը բնորոշ չի եղել, նրա համար մեհյանը կամ տաճարը ընդամենը հոգեւոր կենտրոնի (որն, ի դեպ, պարտադիր կառուցվել է լեռնաշխարհի առավել դրական լիցքավորված բնական տեղերում), իր հավատքի խորհուրդների, իր նախնիների ոգիների հետ հարաբերվելու եւ, ըստ այդմ, դրանից հոգեւոր լիցքավորում ստանալու կառույցի իմաստ է ունեցել:
Իսկ այ, Գրիգորիսն ու նրա հավատակիցները (հենց իրենք) հայոց աշխարհ մտցրին մի գեշ կռապաշտություն՝ եկեղեցական, եկեղեցու ամեն ինչի (քարերի, խորանի, կահ-կարասիի, խաչերի, “սրբա”պատկերների) կռապաշտությունը. որպես թե եկեղեցին “աստծո տունն” է (այդպես անձուկ դարձնելով աստծո իրական՝ տիեզերական տունը) եւ հետեւաբար հայը ամեն գնով պետք է պաշտպանի, թեկուզ եւ իր նահատակության գնով, այդ “տունը”: Իհարկե, հային դրան դրդելու տակ ուրիշ՝ զուտ եսապաշտական բան է թաքնված. “աստծո” փեշի տակ անցնելու իրենց այդ մտայնությամբ ու դրա իրագործումով նրանք հայոց աշխարհում կառուցած իրենց տներն են երկրի բնիկի միջոցով իրականում ցանկանում պահել-պահպանել. պատահական չէ, որ եկեղեցիները անվանվում են այս կամ այն “սրբի” անունով:
Քրիստոնյաները նախասկզբնապես, քանի դեռ “հոգեւոր” իշխանություն չունեին՝ անընչասիրություն ու ժուժկալություն էին քարոզում: Բայց երբ այդ իշխանությունը ձեռք բերեցին, նրանց թաքուն նյութապաշտական ու որկրամոլական մղումները լիովին բացահայտվեցին, եւ դա հատկապես բացահայտորեն դրսեւորվեց Հայաստանյայց քրիստոնյաների պարագայում:
301թ.-ից հետո Գրիգորիսը թագավորի գրագրից դարձավ երկրի ամենահարուստ մարդկանցից մեկը եւ դա՝ հայերի դարերի ընթացքում կուտակվածը թալանելու հաշվին: Նույնը՝ նրա հիմնած եկեղեցին:
Սա կռապաշտություն, սրա ամենավատթար ձեւը՝ նյութապաշտություն չէ, բա ի՞նչ է:
Եկեղեցական կռապաշտությունը մեկ այլ՝ ամենա-ամենազազրելի դրսեւորում էլ ունի՝ խաչապաշտությունը: Դրա արտահայտություն խաչհամբույր կոչվածը որքա՜ն-որքա՜ն հիվանդությունների տարածման պատճառ է հանդիսացել:
Կռապաշտության մեկ այլ ձեւ` գաղափարապաշտությունը եւս քրիստոնեական կրոնում ու նրա կառույց եկեղեցիում բուռն զարգացում ապրեց, որի վնասները մենք՝ հայերս, հատկապես կրեցինք:

Սերգեյ Մանուկյան
Փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու

1 Ասվածը վկայում է այն մասին, որ այն ժամանակներում Անահիտ Աստվածամայրը պաշտելի, իսկ նրան նվիրված մեհյանները՝ հոգեւոր կենտրոնատեղիներ են եղել տարածաշրջանի շատ ու շատ երկրների համար:
2 Ինչ խոսք, ոչ մի աստված այսպիսի “պաշտոն” չի կարող ունենալ:
3 Ինչ խոսք, աստված չի մեռնում ու մտնում գերեզման. նա բացարձակ է, անմահ է, ինչպես այդ բառ-խորհուրդն է ասում:

“Լուսանցք” Թիվ 121, հոկտեմբերի 16 — 22, 2009թ.

“Լուսանցք” Թիվ 122, հոկտեմբերի 23 — 29, 2009թ.

“Լուսանցք” թիվ 123, Հոկտեմբերի 30- Նոյեմբերի 5 2009թ.