Եկեղեցին բանադրե՞լ է Մաշտոցին, Իսկ Կորյունը զգուշացել է իսկությունը արտահայտելուց

Թվում է` հայ բոլոր մեծերն էլ ներքին ու արտաքին թշնամական ուժերի կողմից Հայ ինքնության սպանումի փորձերի, հայի նկատմամբ արած տեսակ-տեսակ եղեռնների հետ կապված խորը ողբերգություն են ապրել, ու նրանցից ոմանք (Խորենացին, Նարեկացին, Աբովյանը, Կոմիտասը, Չարենցը, Սեւակը…) դա արտահայտել-սերունդներին ի հիշատակ (ու ի դաս) են թողել, բացի Մաշտոցից` հայոց գրերը գտնողից: Նրա մասին, նրա ոգեղենացումից հետո գրված բազմաթիվ “վարք”-երից ու գրքերից այն տպավորությունն է ստացվում, որ նա երջանիկ կյանքով է ապրել ու գործել, առանց դույզն իսկ ողբերգության. ի կատար է ածել հայի դարավոր իղձը` գտել է կորսված հայոց գրերը, իր կողմից նորոգել դրանք, ժամանակի աշխարհիկ ու “հոգեւոր” (եկեղեցական) իշխանությունների հովանավորությունն ունենալով (մի բան, որը հայ եւ ոչ մի մեծի հետ տեղի չի ունեցել)` հայերեն է սովորեցրել իր` հայերենի կարոտաբաղձությունն ունեցող աշակերտներին, այդ ամենից մեծագույն բերկրանք ստանալով,-դե, թվում է, դրանից էլ բաղձալի վիճա՞կ:
Բայց, պարզվում է, իսկությունն այլ է. Մաշտոցը հայ ամենաողբերգական, հայ ամենամեծ ողբերգությունն ապրող մեծն է, ում հետ համեմատած մյուսներն ինչ են որ: Դա ասելուն հիմք է տալիս Մաշտոցի հենց առաջին վարքագրի` Կորյունի “Վարք Մաշտոցի”-ն, մասամբ էլ` Խորենացու եւ Փարպեցու կողմից Մաշտոցի մասին պատմածները:
Սկսենք ամենագլխավոր փաստից. Կորյունի “Վարք Մաշտոցի”-ն ունի երկու հնագույն` մեկն ընդարձակ, մեկը` սեղմագիր տարբերակ: Ընդարձակը` բուն “Վարքը” ավելի հին է, քան սեղմագիրը, այսպես ասած` “Փոքր Կորյունը”: Եվ պարզ է, որ առաջինն է երկրոդի համար հիմք ծառայել: Բուն “Վարք”-ի վերջնամասում վարքագիրը իր ուսուցչի կյանքի ընթացքում, կամ մահից հետո տեղի ունեցած մի ողբերգական իրադարձության` “ատյանի”, հասկանալի է, եկեղեցու կողմից սարքած, մասին է խոսում: Որպեսզի զարմացած ընթերցողն ինձ սուտասան չանվանի` խոսքը տամ Կորյունին. “Ոչ սուտապատում ճարտարախօս եղեալ առ ի մերոց բանից զհօրէն իմոյ կարգեցաք, զյաճախագոյնն թողեալ, եւ ի նշանաւոր գիտակացն քաղելով զհամառօտս կարգեցաք, որ ոչ միայն մեզ, այլ եւ որ զատեանսն ընթեռնումն յայտնի է” (ընդգծ. իմն է,-Ս.Մ.): Մեջբերված հատվածի “զատյանսն” բառը “Փոքր Կորյուն”-ում եկեղեցական գրչի ձեռքով փոխվել է “զմատյանս”-ի, որն, ինչ խոսք, էապես փոխել է Կորյունի կողմից նախասկզբնապես ասվածի իմաստը: Այդ “Փոքր Կորյունի” մասին Հ. Աճառյանը իր “Հայոց գրեր”-ը աշխատությունում գրում է, որ դա “Զ-Ը դարերի հերյուրվածք է` ձեւված ընդարձակ Կորիունի վրայից, սրա զանազան կետերը սրբագրելով…”: Իսկ հերյուրվածք էր, որովհետեւ Զ-Ը դարերի եկեղեցուն պետք է Մաշտոցի մեկ այլ վարքագրություն, այնպիսին, որում խոսք չգնար նրա դեմ եկեղեցու սարքած ատյանի մասին: Սակայն, ցավալին այն է, որ խորհրդային շրջանում Կորյունի երկի գիտական հրատարակությունն ու թարգմանությունն իրականացնողը` մեծ հայագետ հռչակված Մ.Աբեղյանն իր կազմած “Վարք”-ի “գիտական” տեքստում վերոբերյալ հատվածը բերելիս առաջնորդվել է ոչ թե բուն “Վարք”-ով, այլ “Փոքր Կորյուն”-ով, արդյունքում “զատյանս”-ն դարձել է “զմատյանս”, որով Կորյունի ասածի, ինչ-որ չափով նաեւ ողջ “Վարք”-ի, իմաստը էապես փոխվել է (նկատենք, որ հայ ընթերցողը Կորյունի “Վարք”-ի մասին գիտի միայն ըստ Աբեղյանի): Այդպես վարվելուն գիտնականին ու նրա պես շատ-շատ մաշտոցագետների դրդել է այն` եկեղեցածին կեղծիքը, որ Մաշտոցը եկեղեցու ծոցից է դուրս ելել, որ նրա եւ եկեղեցու հարաբերությունները շատ խաղաղ են ընթացել, որ այն, ինչ արել է նա` արել է եկեղեցու հովանավորությամբ ու աջակցությամբ եւ, հետեւաբար, ինչպե՜ս կարող էր Կորյունը խոսել իր ուսուցչի նկատմամբ եկեղեցու սարքած ինչ-որ ատյանի մասին (հայ գիտնականը Պապից ավելի պապական լինելով` հաճախ է եկեղեցու ինքնագոհ հայացքի ներքո այս կարգի ինքնասպանիչ “հայտնություններ” արել):
Իրականությունն այլ է եղել, որին Կորյունը` Մաշտոցի անմիջական աշակերտը լավատեղյակ լինելով, այդ մասին իր “Վարք”-ում, թեկուզ կես բերան, ակնարկել է: Ուստի, չկասկածելով Մաշտոցի վարքագրի ճշմարտախոսությանը, նրա ասածով պետք է առաջնորդվել ու դա թարգմանել հետեւյալ կերպ. “Ոչ թե սուտապատում ճարտարախոս լինելով մեր խոսքերով` իմ հոր (Մաշտոցի,-Ս.Մ.) մասին կարգեցինք /այս/, այլ շատը թողնելով եւ նշանավոր գիտակներից քաղելով` այս համառոտը գրեցինք, որը ոչ միայն մեզ, այլեւ ատյանի մասին կարդացողներին հայտնի է”:
Ի՞նչ է ակնարկվում այստեղ: Մաշտոցի դեմ եկեղեցին, իր եկեղեցական իշխող գծից շեղվելու, կամ, որն ավելի հավանական է, ազգային գիծ բռնելու եւ իր դեմ դուրս գալու համար, ատյան (դատավարություն,-Ս.Մ.) է կազմակերպում1: Եվ ատյանի արձանագրությունները, որոնցում այս կամ այլ կերպ արտահայտվել են Մաշտոցի կենսագրությունն ու “գործը”, ուղարկվել են եկեղեցիներին` ի գիտություն ու ի զգոնություն դրանց սպասավորներին: Կորյունը գիտի, որ ատյանի արձանագրությունները կարդացողները (նրա խոսքը նրանց է ուղղված եւ ոչ բանից անտեղյակներին), իր պես գիտեն իր “Վարք”-ում համառոտ գրվածի մասին: Նա միաժամանակ ասում է, որ ինքն իր “Վարք”-ում Մաշտոցի մասին ինչ-ինչ մանրամասներ, իր խոսքերով` “շատը”, բաց է թողնում` առաջնորդվելով “նշանավոր գիտակների” (նկատի է առնվում եկեղեցու գրաքննիչ հոգեւոր առաջնորդներին) ասածներով եւ արձանագրում է միայն “համառոտը” (հասկանալ թույլատրվածի իմաստով): Բերված մեջբերումից անմիջապես հետո վարքագիրը բացատրում է, թե ինչու, ինչ դրդապատճառով է ինքն այդպես վարվել. “Որովհետեւ իսկապես չէինք դիմանալ նրանց (Սահակ Պարթեւի եւ Մաշտոցի,-Ս.Մ.) յուրաքանչյուրի բոլոր արածները գրքի մեջ նշանակելուն, ուստի պատսպարվեցինք այս ավելի հեշտ ու դյուրինով-առաքելականով: Սրբերի (Մաշտոցի եւ Ս. Պարթեւի,-Ս.Մ.) բազմախուռն վաստակները թողեցինք, որպեսզի մանրամասնորեն պատմենք կարեւորագույն հանգամանքները”: Դրանով նա ասել կուզի, որ Մաշտոցի ու Պարթեւի բոլոր արածների մասին իր գրքում չի պատմում, որովհետեւ դրանք իրեն անհաճո, գրգռող են (դրանից հետեւում է, որ այդ “բոլոր արածները”‘Կորյունի ճաշակով վատ, եկեղեցու վարքին ստվեր գցող “արածներ” են դիտվել) եւ, բացի այդ, որ իր համար ամենեւին էլ անվտանգ չէր լինի, եթե այդ “բոլոր արածների” մասին ինքը գրի առներ (այսինքն, որ գոյություն ուներ եկեղեցական անողոք գրաքննությունը, որը չէր ների իրեն): Վարքագիրը եկեղեցական շառ ու փորձանքից հեռու մնալով, դրա վտանգից իրեն ապահովագրելով (“պատսպարելով”), մի կողմից, եւ Մաշտոցի եւ Պարթեւի վարք ու բարքի ոչ “հեշտ ու դյուրին”, հասկանալի դրսեւորումները2, մյուս կողմից, մի կողմ թողնելով,‘ձեռնամուխ է լինում դրանց “առաքելական”, այսինքն` իրեն թույլատրվածի ու հրահանգավորվածի սահմաններում ներկայացումին: Վարքագիրը “սրբերի բազմախուռն վաստակները” թողնում, այսինքն` նրանց գործի բուն` իրական ընթացքի ներկայացումը զանց է առնում եւ կանգ է առնում գործի “կարեւորագույն (նկատի է առնվում եկեղեցական առումով կարեւորագույնը, եկեղեցու վրա բնավ ստվեր չգցողը,-Ս.Մ.) հանգամանքները” պատմելու վրա: Եկեղեցական վարքագրի կողմից անկեղծ խոստովանանք,- մեր կողմից “դրվատենք” այդ ուղղամտությունը: Կորյունի “Վարք”-ի այդ թերին նկատել է անգամ Մ. Աբեղյանը, բայց այն վերացնելու փորձ չի արել: Նա իր “Մեսրոպ Մաշտոցը եւ հայ գրի ու գրականության սկիզբը” գրքում գրում է. “Երբ Կորյունն ասում է, թե չէինք դիմանալ նրանց (Սահակի ու Մաշտոցի) բոլոր արածները գրելուն, անշուշտ նրա համար, որ այդ բոլորը գրելը նրան որեւէ նեղություն կպատճառեր: Կնշանակե Կորյունն զգուշացել է, չասենք, թե վախեցել է, Սահակի ու Մաշտոցի բոլոր արածները գրելու: Եվ ոչ միայն այդ: Նա պաշտպանվելու համար դիմել է “առաքելականին”, այսինքն Մաշտոցի “առաքելական” գործունեությանը, քրիստոնեություն քարոզելուն: Այդ շատ պարզ երեւում է նաեւ նրա գործածած “պատսպարվել” բառից, որ նշանակում է‘ապավինել, ապաստանել, պաշտպանվել մի բանից, մի բանով: Կորյունն, ուրեմն, պատսպարվել է իր բերած բազմաթիվ ցիտատների հետեւում”:
Մենք բնականաբար, կփորձենք հնարավորինս վերականգնել Մաշտոցի կյանքի ու գործի այն դրվագները, որոնք չենք տեսնում (ու չէինք էլ կարող տեսնել) Կորյունի “Վարք”-ում, ինչպես նաեւ դրա հիման վրա հետագայում գրված փարպեցիական ու խորենացիական “Վարքեր”-ում: Իսկ վերականգնելով այդ բացը, մենք Մաշտոցին կտեսնենք արդեն ոչ թե որպես եկեղեցական գործիչ, Կորյունի բնութագրությամբ` “առաքելական” դիմապատկերով մեկին, այլ որպես ամենահամապարփակ իմաստով ազգային գործիչ, հայ հոգեւոր կյանքի բարեփոխիչ, հայոց մեծ լուսավորիչ, ով այդպիսին լինելով` չէր կարող հակասությունների մեջ չմտնել եկեղեցու` հայ հոգեւոր կյանքի համար օտար կայմեր պարզող ու խարիսխներ գցող այդ բռնակալ ինստիտուտի հետ ու, մտնելով, չունենալ իր ողբերգությունը, մեծղի ողբերգությունը:

— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —
1 Դա, ըստ երեւույթին, տեղի է ունեցել գրերի գյուտից հետո, Մաշտոցի ուսուցչական գործունեությամբ զբաղվելու ընթացքում, կամ էլ` մահից հետո (եկեղեցին “աղանդավորներին” հետմահու էլ էր դատում):
2 “Վարք”-ը գրելու ժամանակ արդեն մահացած Ս. Պարթեւի ընդդիմադիր թեւը գլուխ էր բարձրացրել եւ “սրբին” ինչ-ինչ հարցերում մեղադրում էր:
— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —

Հայոց հինավուրց գրերի վերականգնողը` Մաշտոցը թե՛ եկեղեցական եւ թե՛ աշխարհիկ պատմագրությունից հայտնի է որպես Գրիգորիսի` արյուն-ավերով հիմնած եկեղեցու, որի գլուխն այն ժամանակ այդ արյունառուշտի ու ավերչի սերունդ Սահակ Պարթեւն էր, հլու-հնազանդ սպասավոր, իսկ նրա արած գյուտը` մի կողմից որպես քրիստոնեական քարոզչության շահերից բխող (որպես թե` “սուրբ խոսքը” հային իր իսկ լեզվով ներկայացնելու անհրաժեշտությունը կար), եւ մյուս կողմից` պարսկական ուծացումից երկիրը փրկելու քայլ: Սակայն իսկությունը, որին կարելի է վերահասու լինել թեկուզ եւ Մաշտոցի առաջին վարքագիրների (Կորյունի, Փարպեցու, Խորենացու) կցկտուր պատմածներից, իրականում այլ է եղել. հայոց գրերի գյուտարարը սկզբունքային հակասություններ է ունեցել եկեղեցու հետ (եւ դա բոլոր` հավատքային, աշխարհայացքային, ուսուցչական… առումներով), մի կողմից, եւ նրա արած գյուտը թելադրված է եղել զուտ ազգային շահերով (որոնք այդ ժամանակ համընկնում էին Պարսից դռան շահերի հետ), երկիրը եկեղեցական ուծացումից փրկելու եւ Բյուզանդիոնի մագիլներից ազատելու անհրաժեշտությամբ` մյուս: Այլ է բանը, որ եկեղեցին, նրա գլուխ Ս. Պարթեւը ստիպված եղավ ենթարկվել գրերի գյուտին մասնակից դառնալու` Պարսից դռան, Վռամշապուհ հայոց թագավորի եւ հայ ազգայնականության զորեղ պահանջին, այնուհետեւ, գրերի գյուտից հետո, իհարկե, գրերն օգտագործելով իր` կրոնաեկեղեցական շահերի համար` այդպես այն փաստացի բանեցնելով դա արարող ազգի դեմ:
Այս իրողությունները Մաշտոցի եկեղեցական վարքագիրներն, իհարկե, աշխատել են հնարավորինս սքողել, կամ էլ իրենց ուզած ձեւով ներկայացնել, բայց դե, եկեղեցական այդ գաղափարական որոգայթները պետք է վերջի վերջո հասկանալ, չէ՞:
301թ. տեղի ունեցած ու հետայդու շարունակված մեծ եղեռնը երկիրը ծանր վիճակի մեջ գցեց: Թեեւ հայը չէր ընդունում բռնիորեն իրեն պարտադրված կրոնը` քրիստոնեությունը, դրա կառույց եկեղեցին ավելի կատաղորեն էր շարունակում իր սեւ գործն անել` հային հայի դեմ հանել, հայի արյուն հեղել, նրան օտարացնել ինքն իրենից, օտարադավան ու օտարալեզու դարձնել, երկիրը մաշել-արյունաքամ անել (301-ից կարճ ժամանակ անց հայոց միացյալ թագավորությունը տրոհվեց երկու մասի, որոնցից մեկում` “հունական բաժնում”, թագավորությունը կարճ ժամանակ անց իսպառ վերացավ, ու այդտեղի հայ բնակչությունը վերջնականապես ուծացման վտանգի առաջ կանգնեց), այն բնիկներից դատարկել ու օտարներով լցնել, հայոց թագավորության ավանդական ուխտակից թագավորության` Պարսից երկրի դեմ անընդհատ ապստամբական դավեր կազմակերպել… Գրերի գյուտի նախօրյակին եկեղեցին մտմտում էր “պարսկական բաժնում” դեռեւս մնացած ու խիստ երերուն դարձած Արշակունյաց թագավորությունն էլ վերացնել: Նա ձգտում էր “պարսկական բաժինք” Հայաստանն էլ դարձնել Բյուզանդիայի մի` ինքնուրույնությունից իսպառ զուրկ ծայրագավառ: Հայոց աշխարհի լինել-չլինելու վտանգն էր ծառացել: Երկիրը կործանումից պետք էր փրկել: Այդ օրհասական վիճակից դուրս բերելու համար հզոր ազգայնական շարժում սկսվեց, որի հոգեւոր թեւը ներկայացնում էին, դժվար չէ ենթադրել, 301-ին սպանված քրմերի սերունդները (այդ թեւի գլխավորներից էր “երանելի այր Վարդանի” որդի Մաշտոցը): Ստեղծված իրավիճակում հայ ազգայնականությունը հայոց հինավուրց գրերը, հայ ազգային ընդհանուր տառ-խորհրդանիշերը գտնելու մեջ հենց ճշմարտորեն տեսավ այն գլխավոր պատվարը, որի վրա հենվելով կարելի էր երկիրը փրկել:
Մոլության հասնող հունա-հռոմեասիրությունը, Հռոմի ժառանգորդ Բյուզանդիայի` Հայաստանի առաջին քրիստոնյաների հայրենիքի, դրա իշխող լեզվի` հունարենի, դրա կենսաձեւ-“բարոյականության”, հավատալիքների,…, անգամ կենցաղի նկատմամբ անթաքույց սերն է եղել Հայաստանյայց եկեղեցու ու դրա դրդմամբ նաեւ որոշ “հայ” նախարարական տների վարք ու բարքի բուն մոտիվացիան: Եվ Պարսից թագավորությունը (նաեւ Հայոցը) ոչ քիչ վնասներ էր կրել ու շարունակում էր կրել դրա պատճառով: Ահա թե ինչու Պարսից դուռը հայոց գրերը գտնելու հարցում, անտարակույս` ոչ առանց հայ ազգայնականության կողմից հիշեցումի, նույնպես շահագրգիռ կողմ էր հանդես գալիս. նա ցանկանում էր հայոց գրերով Հայաստանում եկեղեցու կողմից գնալով խորացվող հունական լեզվի, որն իր հետ բերում էր բյուզանդական ազդեցության աճ, դեմն առնել եւ, ի վերջո, Արշակունյաց հայոց թագավորությունը իր կողմը քաշել: Այդ մասին է թեկուզեւ վկայում Մ. Խորենացու բերած մի ասածը: Նա հիշատակում է բյուզանդական կայսեր` հայոց գրերի առնչությամբ Ս. Պարթեւին գրած նամակը, որում վերջինս մեղադրվում է “հեթանոս թագավորների (նկատի է առնվում հատկապես պարսիցը,-Ս.Մ.) կողմը” հակվելը, այսինքն` նրանց թելադրանքին տրվելը եւ հայոց գրերի գտնելուն նպաստելը (վերը նկատվեց, որ Ս. Պարթեւը այլ ճար չուներ…): Եվ հետեւաբար, սխալ ու կեղծ է հայոց գրերի գյուտի քաղաքական իմաստի այն` տարածված մեկնաբանությունը, ըստ որի դա, որպես թե, պայմանավորված էր զրադաշտական Պարսկաստանի` Հայաստանը ուծացնելու դեմն առնելու անհրաժեշտությամբ:
Բարեբախտաբար, Արշակունի նախավերջին Վռամշապուհ թագավորն էլ շահագրգռություն ցուցաբերեց հայոց գրերը գտնելու հարցում: Նա դասեր քաղեց իրեն նախորդող Արշակունի թագավորների, հատկապես իրեն անմիջապես նախորդողի` Խոսրովի (իր եղբոր) հունասիրության, եկեղեցական ամեն ինչը կուրորեն ընդունելու սխալից (Խոսրովը Պարսկաստանի թիկունքում Բյուզանդիայի հետ բարեկամության ուխտ էր կապել, որը նշանակում էր Հայաստանում բյուզանդական ամեն ինչի, այդ թվում` լեզվի, խրախուսում, որի հետեւանքով նա… հայտնվել էր Անհուշ բերդում) եւ ենթարկվեց Պարսից թագավորի (նաեւ հայ ազգայնականության)` Հայաստանում հունական լեզվի ծավալման դեմն առնելու պահանջին (ինչպես բյուզանդական կայսեր` Ս. Պարթեւին գրած նամակի հիշատակված հատվածն է հուշում, Պարսից թագավորը Վռամշապուհին հուշել էր այն միջոցը, որով կարելի էր հունական լեզվի եւ, հետեւաբար, նաեւ բյուզանդական ազդեցության, դեմն առնել` հայոց գիրը, դրանով հային ուսուցանումը…): Երերուն Արշակունի թագավորությունը փրկելու այլ ելք չկար:
Այսպիսով` գրերի գյուտի նախօրյակին Հայաստանում կար դրա թե՛ հոգեւոր եւ թե՛ պետական-քաղաքական պահանջը, ինչպես նաեւ կային դա գիտակցողներն ու իրականացնողները: Պարսից դուռը դրա համար նպաստավոր պայմաններ էր ստեղծել (կրկին նկատենք, որ հայոց եւ պարսից շահերն այդ պահին համընկնում էին):
Իսկ եկեղեցի՞ն,-կհարցնի հայոց գրերի գյուտի հարցում նրան գլխավոր դերակատարում (այս կարծիքն է իշխողը հայագիտության ու եկեղեցական մատենագրության մեջ) հատկացնողը: Հայաստանում քրիստոնեական կրոնապետություն հաստատելով` Գրիգորիսը, ինչպես հայտնի է, հիմնեց նաեւ կրոնա-եկեղեցական դպրանոցներ, որոնց լեզուն հունարենն ու ասորերենն էր: Այդ դպրանոցների նպատակն էր, ինչպես Ագաթանգեղոսն է անկեղծորեն նկատում, աշակերտներին “մոռացա իմ հոր տունն ու իմ ժողովրդին” մանկուրդ վիճակին հասցնելը: Եվ պարզ է, որ եկեղեցու համար դպրանոցի սաների մեջ մոռացության մատնել տալու գլխավոր ժառանգություններից էր նաեւ նրանց հոր տան ու ազգի լեզուն` հայերենը: Եկեղեցու` հայոց լեզուն սպանելու եւ հային օտարալեզու եւ, ըստ այդմ, նրան օտարադավան դարձնելու գրիգորիսյան այդ պատգամի իրականացումը շարունակվում էր մոտ մեկ դար: Ոչ քիչ այդ ժամանակում եկեղեցականները իրենց մայրենի` հունարեն ու ասորերեն լեզուներով1 էին սովորաբար իրենց լեզվական գործառույթները իրականացնում: Հետեւաբար, խոսք լինել չի կարող գրերի գյուտի նախօրյակին եկեղեցու կողմից իր լեզուն փոխելու եւ հեթանոս հայերենին անցնելու անհրաժեշտության, առավել եւս` հինավուրց հայոց հեթանոսական գրերը գտնելու շուրջ մտածելու մասին: Մանավանդ, որ եկեղեցու կողմից հայոց լեզվին անցնելու անհարմարությունը կար: Ընդգծենք նաեւ. հայոց լեզվին ու հայոց գրերին անցնելը կարող էր հայերի մեջ անընդհատ բորբոքել հայկակա՛նը, ազգայի՛նը, այն, ինչը սպանելուն էր կոչված ինքը՝ եկեղեցին: Այնպես որ, եկեղեցին ստիպված եղավ (ճար չուներ, քանզի կորցրել էր իր երբեմնի բացարձակ իշխանությունը2) ենթարկվել հայ ազգային հոգեւոր ու քաղաքական կյանքի հրամայական պահանջին եւ ինքն էլ, ակամա, դառնալ հայոց գրերի գյուտի մասնակից: Բայց, իհարկե, կրկին շեշտենք, աշխատելով հայոց գրերի գյուտից իր` զուտ եկեղեցական օգուտները քաղել:

— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —
1 Եկեղեցու սպասավորների գերակշիռ մասը ոչ հայեր էին, որոնց մայրենին, պարզ է, հայերենը չէր:
2 Պարսից դռանը հաջողվել էր եկեղեցու կապերը մի լավ ձգել. Սահակ Պարթեւին մի պահ անգամ զրկել էր կաթողիկոսությունից:
— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —

Հայոց գրերի գյուտարարը` քրմական տոհմի սերունդ
Կորյունը վկայում է, որ իր “մասնավոր” ուսուցիչը ծնվել է Տարոնի Հացեկաց գյուղում: Նրա հայրը եղել է “Վարդան անունով երանելի” մեկը: “Մանկական հասակում կրթվել էր հելլենական դպրությամբ, ապա եկել, հասել էր Մեծ Հայաստանի (Հայաստանի պարսկական “բաժնի”,- Ս.Մ.) Արշակունի թագավորների դուռը, կացել էր արքունի դիվանատանը` դառնալով արքայի տված հրամանի ծառայողը` ոմն Առավանի` մեր հայոց աշխարհի հազարապետության ժամանակ: Նա տեղյակ ու հմուտ էր աշխարհական կարգերին, իր զինվորական արվեստով սիրելի էր դարձել իր զորականներին”: Մաշտոցի կենսագրության մի հատվածի` թեեւ կցկտուր, բայց շատ բան ասող ներկայացում է սա: Փորձենք պարզել այդ “բայց”-ը, որը եկեղեցական վարքագիրը, բնականաբար, սքողում է, քանզի պատվեր էր ստացել իր ուսուցչից “առաքելական” գործիչ սարքել:
— Մաշտոցը ծնվել է հայ-ազգային (հեթանոսական) ավանդույթներով հարուստ Տարոն աշխարհում, — ավանդույթներ, որոնք տակավին Մաշտոցի ժամանակներում էլ հայի մեջ շարունակում էին լիաբուռն ապրել, թեեւ ծպտված (տես Փարպեցի): Ինչ խոսք` այդ ավանդույթները չէին կարող իրենց դրոշմը չթողնել հայոց գրերի ապագա գյուտարարի հոգում, եւ նրան եկեղեցին` դրանք արմատախիլ անելուն ջանացողը, չէր կարող իրեն միաբան դարձնել, որքան էլ աշխատեր:
— Մեր մեծ Լուսավորիչը, ի տարբերություն իր ժամանակակից շատ ու շատ մշակութային եւ եկեղեցական գործիչների, զտարյուն հայ է: Դա է վկայում նրա թե՛ անձնական անունը` Մաշտոց, եւ թե՛ հորական անունը` Վարդան, որոնք զուտ հայկական անուններ են (այդ ժամանակ Հայաստանում ապրող այլազգիները, ինչպես նաեւ` ուծացված — եկեղեցու սպասավոր դարձած հայերը, որպես կանոն, ոչ հայկական անուններ էին կրում): Դա է հաստատում նաեւ այն, որ վարքագիրը Մաշտոցին ներկայացնում է ըստ հոր անվան` Վարդանի տղա: Բանն այն է, որ այն ժամանակների եկեղեցական սովորույթներով ընդունված էր անձը ներկայացնելու` կա՛մ անունը, կա՛մ ապրելավայրը, կա՛մ էլ` թե՛ մեկը եւ թե՛ մյուսը նշելու ձեւը1 , առանց հայրանունը կամ տոհմանունը մատնանշելու, որը ընդունված էր հայոց մեջ: Եվ եթե Կորյունը, ով եկեղեցական էր, Մաշտոցին ներկայացնելիս ստիպված է լինում զանց առնել եկեղեցական սովորույթը եւ տալ նաեւ նրա հայրանունը, ապա դա ասում է այն մասին, որ նա հաստատ հայկական ծագում է ունեցել:
— Ավելին` Վարդան եւ Մաշտոց անունները, որոնք հեթանոսական Հայաստանում տարածված քրմական անուններից են (Վարդան-ը Աստղիկ դիցուհու մեհյանի նվիրյալ քրմի, իսկ Մաշտոց-ը` Տիրի), ենթադրել են տալիս այն մասին, որ Մաշտոցը սերում է հեթանոսական Հայաստանի քրմական տոհմերից որեւէ մեկից: — Ինչպես հայտնի է` 301-ին Գրիգորիսը հայ քրմական բոլոր տոհմերը գրեթե լիովին ոչնչացրեց` “խնայելով” դրանց մանկահասակ (“անձեռնահաս”,- ինչպես ասում է Ագաթանգեղոսը) երեխաներին միայն, որոնց հավաքագրեց իր հիմնած հունական ու ասորական դպրանոցներում “ուսուցանելու”, որ հետագայում նրանց օգտագործեր եկեղեցական նպատակների համար: Ենթադրելի է` Մաշտոցի հայրը` Վարդանը եղել է Գրիգորիսի ջարդից փրկված եւ նրա հունական դպրանոցներից մեկում հավաքագրված այդ երեխաներից մեկը, ով “ուսում” առնելով դարձել էր եկեղեցու սպասավոր (այդ մասին է ասում Կորյունի` նրան տված “երանելի” կոչումը): Ահա եւ ակամա եկեղեցական դարձած Վարդանը իր որդուն` Մաշտոցին ստիպված է լինում տալ եկեղեցական դպրանոցում “ուսանելու” (կար եկեղեցական հարկադրանքը…): Մանուկ Մաշտոցը Գրիգորիսյան դպրանոցում բարձր կրթունակությամբ աչքի ընկնելով (հայ քրմի սերունդ էր չէ՞…)` ուղարկվում է Բյուզանդիա` “բարձրագույն” կրթություն ստանալու:
— Մինչ Մաշտոցի Բյուզանդիայում կրթություն ստանալուց անմիջապես հետոյին վերաբերող կյանքի դրվագներին անդրադառնալը` հարցնենք, թե որտեղի՞ց նրա Մեսրոպ (Մեսրոբ) անունը: Նկատենք, որ Կորյունի գրքի վերնագրում ենք միայն այդ անվանը հանդիպում. բուն տեքստում նա միայն Մաշտոց անունն է օգտագործում: Փարպեցին տալիս է մերթ Մաշտոց, մերթ էլ` Մեսրոպ անունը: Նմանապես նաեւ Խորենացին: Ինչու՞մն է բանը: Նկատվեց, որ հայոց գրերի գյուտարարի բուն` ծննդյան անունը եղել է Մաշտոց հայկական անունը: Ուստի, դժվար չէ ենթադրել, որ Մեսրոպ եբրայական անունը (անվան հիմքը “մըսր”-ն է) եղել է նրան եկեղեցու կողմից տրված անունը (Հայաստանյաց եկեղեցին մինչեւ այժմ սովորույթ ունի հայկական անունները փոխել ըստ “ընտրյալ ժողովրդի” անունների, որը մտնում է նրա` “մոռացա իմ հոր տունը եւ ժողովրդին” ծրագրի մեջ): Բայց այն փաստը, որ Մաշտոցի առաջին վարքագիր (ու անմիջական աշակերտ) Կորյունը իր գրքում միշտ Մաշտոց անունն է տալիս, ասում է այն մասին, որ նա իր Մեսրոպ եկեղեցական անունը իրեն խորթ է համարել եւ միշտ իր շրջապատից պահանջել է իրեն Մաշտոց` իր տոհմում իրեն տրված անվամբ դիմել, որը եւ իր աշակերտ Կորյունը կատարել է, թեեւ դրանով խախտել է եկեեղեցական անվանակոչության սկզբունքը: Հետեւաբար, կեղծ է Մաշտոցին տված ոչ միայն Մեսրոպ, այլեւ Մեսրոպ Մաշտոց ընդհանրացված անունը. այդ անունները ստեղծել է եկեղեցին` դրանով Մաշտոցին իրենը դարձնելու եւ, ըստ այդմ, Մաշտոց-եկեղեցի հակասությունների հետքերը վերացնելու համար:
Տեսնենք, թե ինչպես է բնութագրում մեր հայազուն Մաշտոցին նույնպիսի մեր Խորենացին` քրիստոնեական դարաշրջանի հայ պատմագրության հիմնադիրը: Մաշտոցը, ըստ նրա, “գերազանցում էր բոլոր առաքինի մարդկանց, որպիսիք այն ժամանակ կային: Որովհետեւ ամբարտավանությունը եւ մարդահաճությունը նրա վարքում երբեք տեղ չգտան, այլ հեզ, բարյացկամ եւ բարեմիտ լինելով, երեւում էր բոլորին երկնայինների (աստվածամարդկանց,- Ս. Մ.) սովորությամբ զարդարված: Որովհետեւ նա հրեշտակի տեսք ուներ, բեղմնավոր միտք, պայծառ էր խոսքով, գործերով ժուժկալ, մարմնով փառահեղ, սովորություններով աննման, խորհրդակցությամբ մեծ, հավատով ուղիղ (այսինքն` հայադավան,-Ս.Մ.), հույսով համբերող, սիրով անկեղծ, ուսուցանելիս անձանձրույթ”, “Նա… աշակերտներին կարծես հոգի էր ներշնչում իբրեւ առաքյալ”,- բնութագրություն, որը ճիշտ հակառակն է “Ողբ”-ում նրա կողմից եկեղեցականներին տված բնութագրությանը…
Անդրադառնանք, սակայն, Մաշտոցի` Բյուզանդիայում ուսանելուց վերադառնալուն: Նկատվեց, որ նրան ուսանելու ուղարկել էր եկեղեցին` Գրիգորիսից ի վեր Հայաստանում կրթության գործը մենաշնորհած այդ կառույցը` հետագայում իր պետքերին ծառայեցնելու նպատակով: Բայց Կորյունի վկայությունից իմանում ենք, որ ուսումնառությունից վերադառանալով` Մաշտոցը անցնում է ոչ թե եկեղեցական, այլ պետական ծառայության: Բանն այն է, որ նրա վերադառնալը համընկնում է պարսից Շապուհ թագավորի կողմից Արշակունի Խոսրով թագավորին ու սրա հրամանով եպիսկոպոս նշանակված Սահակ Պարթեւին իրենց տիտղոսներից զրկելու ժամանակվա հետ (Խոսրովը Շապուհի թիկունքում անձնական բարեկամություն էր հասատատել բյուզանդական կայսեր հետ եւ նրա դրդմամբ Հայաստանի պարսից “բաժնում” եպիսկոպոս էր նշանակել Սահակին, ինչը, պարզ է, զայրացրել էր պարսից թագավորին): Շապուհը Խոսրովին զրկելով թագավորական տիտղոսից` Հայաստանի կառավարումը ժամանակավորապես հանձնարարել էր “ոմն Առավանի” (ըստ երեւույթին` պարսից), ով չէր կարող եկեղեցասեր լինել: Ահա եւ Մաշտոցը օգտվելով եկեղեցու դիրքերի այս թուլացման հանգամաքից` չի վերադառնում իր համար անհաճո եկեղեցու “գիրկը”, այլ ընտրում է իր ու իր երկրի համար պիտանի գործ, որի համար եկեղեցին նրան հետո, իր դիրքերը ամրապնդելով, չէր ներելու իհարկե: Այս փաստը չի՞ ասում այն մասին, որ եկեղեցին ու դրա դավանաբանությունը բնավ Մաշտոցի սրտովը չեն եղել, եւ նա առիթը բաց չի թողել դրանցից հեռու մնալու համար:
Մաշտոցը արքունի դիվանատանը իր ծառայությունը, որի պետքը արքունիքը շատ ուներ, հետո թողնում է: Կորյունը չի պարզաբանում, թե ինչու` կամովի՞ն, թե՞ ինչ-որ ուժի թելադրանքով: Սակայն դժվար չէ ենթադրել, որ դա տեղի է ունեցել արքունիքում իր ազդեցությունն արդեն վերականգնած սահակ-պարթեւական եկեղեցու դրդմամբ, ով այդպես, փաստորեն, պատժել է իր “անառակ որդուն”: Շապուհից հետո գահ է բարձրանում նրա որդին` Արտաշիրը: Սա Հայաստանի թագավոր է նշանակում Վռամշապուհին` Խոսրովի եղբորը, ով շարունակեց իր եղբոր բարեհաճ վերաբերմունքն առ եկեղեցին, դրա գլխավորը: Ահա դրանից անմիջապես հետո Պարթեւը Վռամշապուհից իրեն հաճո նամակներ առնելով` իրեն արագ գցում է Տիզբոն, Արտաշիրի “բերանը քաղցրացնելու, (եկեղեցին հաճախ է պարսից դռան հանդեպ այդպես վարվել…) եւ իր ուզածներին հասնելու: Դրա արդյունքում,- գրում է Խորենացին,- Սահակ Պարթեւը պարսից թագավորի կողմից “մեծ մեծարանքի արժանացավ”: Ահա եւ Տիզբոնից ուժավորված վերադառնալով` նա իր “մուռը” Մաշտոցից հանում է, նրան Վռամշապուհի արքունիքից հեռացնել տալով (ըստ երեւույթին` հենց այդ ժամանակ էլ նա Մաշտոցի դեմ “ատյան” է կազմակերպում):
Մաշտոցի` արքունիքից եկեղեցու դրդմամբ հեռացվելու մասին են վկայում հետեւյալ փաստերը:
— Երբ Վռամշապուհ թագավորը,- վկայում է Խորենացին,- պարսից թագավորի կողմից հրաման է ստանում “իջնել Միջագետք”, որպեսզի խաղաղեցնի այդտեղ միմյանց դեմ կռվի բռնված կողմերին` նա “քիչ նեղություն չկրեց քարտուղարի պատճառով, որովհետեւ այն օրից, երբ Մեսրոպն արքունական դռնից հեռացավ, նա ոչ մի ճարտար դպիր գտնել չէր կարողանում, որովհետեւ պարսկական գիր էին գործածում”: Ի՞նչ է հետեւում ասվածից: Վռամշապուհը, թագավոր լինելով, իր հետ Միջագետք չի կարողանում տանել Մաշտոցին, ում պետքը ինքը շատ ու շատ ուներ: Իսկ չի կարողանում տանել, որովհետեւ ենթարկվել էր Սահակ Պարթեւի ճնշմանը:
— Բացի այդ, այս անգամ արդեն Կորյունն է վկայում, թագավորական պալատից հեռանալուց հետո Մաշտոցը “շուտով մտավ միայնակեցական կարգի մեջ: Շատ եւ տեսակ-տեսակ վշտակեցություններ կրեց… իրեն տալիս էր ամեն հոգեւոր վարժությունների-միանձնության, լեռնակեցության, քաղցի ու ծարավի…, անլույս արգելարանների… Շատ անգամ էր գիշերվա հեշտալի հանգիստն ու քնի հարկը ոտի վրա տքնությամբ վերջացնում մի ակնթարթում: Եվ այս ամենն անում էր նա ոչ սակավ ժամանակ”: Կորյունը եկեղեցու սպասավոր լինելով եւ նրա հրահանգները կատարելով` այդ ամենը բացատրում է Մաշտոցի կողմից որպես թե քրիստոնեական “պարծանքի խաչն” առնելու եւ “ամենակեցույց խաչվածի հետեւից” գնալու հանգամանքով: Բայց, իրականում, նրա կողմից մենակեցությանը տրվելու նպատակը եղել է ինքնախորասուզումը եւ ինքնակենտրոնացումը, երբեմնի հայոց մեհյաններում ընդունված` պես-պես ինքնավարժանքների ու փորձառույթների ճանապարհով ինքնահաղթահարումը, անձնիշխանական որակների հաստատումը, ոգու պայծառացումն ու հայտնատեսությունը, ազգի ճակատագրի տեսանումը (Մաշտոցի մենակեցությունը ոչ մի կապ չունի կրոնական մենակեցության հետ): Ի~նչ իմանաս` Մաշտոցի մենակեցության նպատակն է եղել մի գուցե նաեւ Հայաստանի անմատչելի տեղերում ծպտված քրմերի հետ հաղորդակցությունը… Մաշտոցի պեսների մենակեցությանը տրվելը պայմանավորած է եղել նաեւ եկեղեցու կողմից հալածվելու հանգամանքով: Եկեղեցին միշտ էլ անողոքաբար է հալածել բոլոր նրանց, ովքեր չեն ընդունել եկեղեցու դավանաբանությունը եւ մնացել են իրենց ազգային հնամենի հավատքին, կամ էլ շեղվել են իր գծից, “աղանդավորությանն” են տուրք տվել: Մաշտոցը այդպիսի հալածվողներից էր: Այն, որ այդ հալածանքը հետեւողական ու երկարատեւ է եղել, ակամա վկայում է Կորյունը` ասելով, որ Մաշտոցը մենակյաց ու անապատական կյանքով ապրեց “ոչ սակավ ժամանակ”: Այդ հալածանքը, ըստ երեւույթին, դադարում է Վռամշապուհի միջամտությամբ, ով Մաշտոցի կարիքը իր թագավորությունը փրկելու համար արդեն շատ ուներ:
Միայնակեցական կյանքով ապրելով` Մաշտոցը եղավ հայոց աշխարհի շատ ու շատ տեղերում եւ էլ ավելի համոզվեց, որ երկիրը դեպ կործանում է գնում, հայը կորցնում է իր ինքնությունը, օտարալեզու ու օտարադավան եկեղեցին հետեւողականորեն վերացնում է բոլոր այն խարիսխները, որոնք Հայ-Հայաստանը պահում էին, հայը իրեն օտար լեզուների ազդեցության տակ աստիճանաբար կորցնում է իր լեզուն, իր լեզվում արտահայտված արարչա-աստվածատես խորհուրդները: Կորյունը նկարագրելով այդ ընթացքում Մաշտոցի ապրած ողբերգությունը նրա իսկ բառերով` գրում է. “Տրտմություն է ինձ համար, եւ անպակաս են իմ սրտի ցավերը իմ եղբայրների եւ ազգակիցների (հայերի,-Ս.Մ) համար”: Երկար խորհելով հայոց փրկության փրկանակի վրա` հետոյի մեր մեծ Լուսավորիչը` Մաշտոցը գտավ ելքը. Հայոց լեզուն, Հայոց գրերը (ինչ-որ տեղ պահ տված), դրանով հային վերստին լուսավորելը:

— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —
1 Սա պայմանավորված էր եկեղեցու` իր ենթակաների միջից ծագումի զգացողությունը վերացնելու եւ նրանց մանկուրդ դարձնելու հանգամանքով:
— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —

* Հ.Գ. — խմբ. կողմից — հոդվածաշարը, որն ընդհատվել էր հեղինակի մոր մահվան պատճառով, վերսկսում ենք:
— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —

Թե ինչպես դրա գլխավորին վերագրվեց հայոց գրերը գտնելու նախաքայլը
Մաշտոցը երկարատեւ մենակեցական տքնանքներից ու մտատանջություններից ետքը եկավ այն եզրակացության, որ հայոց կորսված գրերի (ինչ խոսք` նա գիտեր, որ իմաստության ու դպրության աստված ունեցող ազգը հաստատ գիր-գրականություն ունեցել է) գտնումով է պայմանավորված Հայ-Հայաստանի փրկության փրկանակն ու գալիք լինելությունը. “Եվ երանելի այր Մաշտոցն այս (գրերի գտնումի,-Ս.Մ.) մասին երկար ժամանակ խորհում էր ու լալիս իր ներսում. չէ՞ որ կային հայերեն լեզվի նշանագրերը, որոնցով հնարավոր էր սեփական ձայնով եւ ոչ թե մուրացածո լեզվով… շահել տղամարդկանց ու կանանց եւ առհասարակ ամբողջ բազմության սրտերը”,- գրում է Փարպեցին: Մտատեսիլքը կար, մնում էր այն իրագործել: Կորյունը վկայում է, որ Մաշտոցը այդ տեսիլքով բեղմնավորված` լեռներից իջնում է “աշխարհ”: Նա խնդիր է դնում իր առաջ, դժվար չէ կռահել, իր տեսիլքով ոգեշնչել իր հայրենակիցներին, հայոց լեզվի, դրանով իսկ` Հայ-Հայաստանի փրկության շարժում ստեղծել: Նրան, պարզ է, առավել չափով կհասկանային ու կընդունեին Հայաստանի այն տեղերում միայն, որտեղ քրիստոնեությունը դեռեւս չէր դիպչել: Այդպիսի տեղերից էր Գողթնը: “Երանելին այնուհետեւ իր հավատացյալներին1 առավ,- գրում է Կորյունը,- գնաց իջավ Գողթնի անկարգ ու անխնամ թողած տեղերը2: Գողթնի իշխանը` բարեպաշտությամբ սպասավորում էր նրան…”: Դա ասելուց հետո վարքագիրն, իհարկե (քանզի Մաշտոցից առաքելական գործիչ սարքելու հրամանն էր), ավելացնում է, որ Մաշտոցը “իշխանի հավատարիմ օգնությամբ սկսեց քարոզել (քրիստոնեություն,-Ս.Մ.) գավառում. ամենքին իրենց հայրենական ավանդություններից… գերեց, շուռ տվավ Քրիստոսի հնազանդությանը: Եվ երբ նրանց մեջ սերմանեց կյանքի խոսքը, հայտնապես մեծամեծ հրաշքներ երեւացին գավառի բնակիչներին. դեւերը զանազան կերպարանքներով փախան, ընկան Մարերի կողմերը”, որն անկասկած սուտ է. Մաշտոցը Գողթնում հենց “հայրենական ավանդություններից” մեկի` հայոց գրերի վերականգնումի եւ դրանից ածանցյալ զուտ ազգային խնդիրների մասին էր խոսում եւ ոչ հային օտար ինչ-որ կրոնի: Եվ թունդ հեթանոս գողթնցիների մեջ Մաշտոցի հայրենասիրական քարոզները այն աստիճան են բորբոքել նրանց հայրենասիրական զգացումները, որ նրանք որոշել են վրեժ լուծել 301-ից ի վեր իրենց հայրենիքում հայ հավատքն արգելողներից: Այսինքն` տեղի է ունեցել Կորյունի նկարագրածի ճիշտ հակառակը: Վարքագիրը, բացի դրանից, մեկ այլ կեղծիք էլ է անում. քանի որ եկեղեցու կողմից նրա առաջ խնդիր էր դրվել Գրիգորիսի սերունդ Սահակ Պարթեւին հայոց գրերի գյուտի հարցում Մաշտոցին համահավասար դերակատարում տալ, ուստի մոգոնում է այն, որ Մաշտոցը, իբր թե, գրերի գտնումի “խնդրով զբաղվելուց հետո` վեր կացավ այնուհետեւ եկավ, հասավ Մեծ Հայաստանի սուրբ կաթողիկոսի, որի անունը Սահակ էր, որին եւ պատրաստ ու հավան գտավ նույն հոգսի վերաբերյալ”: Եվ որպես թե, հետո “միասին սիրով մեկտեղ գալով” աղոթում էին գործը գլուխ բերելու համար…
Միառժամանակ թողնենք, սակայն, Մաշտոցին եւ անդրադառնանք Վռամշապուհ արքային, ով նույնպես զուգահեռ շահագրգռված էր գրերը գտնելու հարցում: Ինչպես արդեն գիտենք, նա պարսից Դռան կողմից խստիվ հրահանգ էր ստացել ամեն գնով հունաց լեզվի իզն ու թոզը հայոց աշխարհից կորցնել տալ եւ գտնել դրա հակակշիռը, որը հայերին ու պարսիկներին կմերձեցներ եւ ոչ թե կհեռացներ: Այդ հրահանգի կատարման հոգսը արքային չի լքում անգամ Միջագետքում եղած ժամանակ, որտեղ այլ խնդրով էր հայտնվել: Այդտեղ հայոց գրերը գտնելու հարցում նրա ցուցաբերած հետաքրքրությունները մասնակի հաջողությամբ են պսակվում. նրան տեղեկացնում են “Դանիել անունով մի ազնվական ասորի եպիսկոպոսի մասին”, ով հանկարծակի գտել է “հայերեն լեզվի ալփաբետներ-նշանագրերը” (Կորյուն): Միջագետքում արքան հնարավորություն չի ունենում հիմնավորապես զբաղվելու այդ տեղեկատվությամբ: Հայրենիք վերադառնալուց հետո է նա ի վիճակի լինում քննել ստացած տեղեկությունը եւ դրանից բխող անհրաժեշտ քայլերը: Նա իր մոտ է հրավիրում, դժվար չէ կռահել, գրերը գտնելու հարցով թե շահագրգիռ ազգայնական, եւ թե ընդդեմ ուժերի` հայոց հարցերի հարցի մասին խորհրդակցելու: Առաջինների մեջ է լինում Մաշտոցը, իսկ վերջիններիս մեջ` իր կաթողիկոսական տիտղոսից թեեւ զրկված, բայց իր կշիռը դեռեւս չկորցրած Սահակ Պարթեւը3: Խորհրդակցության արդյունքում որոշվում է իշխանազուն ուսյալներից մեկին` Խադունի ցեղից Վահրիչ անունով մեկին (ով “հարգված էր Հայաստանում եւ հավատարիմ էր Վռամշապուհին եւ շատ էր փափագում այդ գործին”,- գրում է Խորենացին) հրովարտակներով ուղարկել Հաբել անունով մի երեց մարդու մոտ4, ով Դանիել եպիսկոպոսի հարազատն էր եւ կարող էր նրան միջնորդել իր մոտ գտնվող հայոց գրերը տալու համար: Խորհրդակցության ժամանակ Վռամշապուհ թագավորը,- դարձյալ ենթադրության կարգով ասենք,- Սահակ Պարթեւին հրամայում է եկեղեցական ժողով հրավիրել եւ հավանություն տալ վճռին, բացի այդ` մի հրովարտակ էլ եկեղեցու կողմից կազմել` Հաբելին ու Դանիելին փոխանցելու համար: Վերջինս ճար չուներ ընդդիմանալու թագավորի հրամանին. նրա “պոչը” նրա ու նրան թագավոր նշանակած պարսից արքայի ոտքի տակ էր… “Երանելի միաբանյալների աշխարհահոգ ժողովը” (Կորյուն) կայանում է: Ժողովին, ըստ Կորյունի եւ Խորենացու, մասնակցում է նաեւ, անշուշտ թագավորի վճռով Մաշտոցը, բայց մասնակցում է ոչ թե եկեղեցական, այլ ընդհանուր ազգայնական ու պետական դիրքորոշում արտահայտելու, այդ դիրքորոշումը ներկայացնող Վռամշապուհի վճիռը ժողովում ըստ ամենայնի պաշտպանելու համար: ժամանակի վկայագիրները չեն ներկայացնում /ծածուկ են պահում/ ժողովի ընթացքի նկարագրությունը: Բայց որ դա բուռն ու աղմկալից է եղել, դժվար չէ կռահել: Պարսից Դռան ու Վռամշապուհի արքունիքը նոր լեզվական քաղաքականություն էր սկսել, որը տանում էր եկեղեցու (որի սպասավորներին, հատկապես գլխավորների` եպիսկոպոսների գերակշիռ մասը ոչ հայեր էին) մայրենի լեզվի` հունարենի ու ասորերենի` շրջանառությունից դուրս բերելուն ու իր համար “ատելի ու բարբարոս ազգի” (ինչպես եկեղեցականները միմյանց մեջ ասում էին հայերի վերաբերյալ)` հայի լեզուն արմատավորելուն: Բացի այդ` եկեղեցին իրավացիորեն մտավախություն ուներ, որ հայ պետական-քաղաքական ու հոգեւոր կյանքում հայոց լեզվի, հայոց լեզի խորհրդանիշերի` տառերի վերականգնումն հայոց մեջ կարող է իսպառ վերացնել առանց այդ էլ չամրապնդված, հային օտար եկեղեցական վարդապետությունը: Լեզուն նաեւ հավատք է, լեզուն հավատքային խորհուրդների մի պահոց է,- սա եկեղեցին լավ հասկանում էր: Բայց կար պարսից Դռան ու Արշակունյաց արքունիքի հարկադրանքը, կար վերստին գլուխ բարձրացրած հայ ազգայնականության ճնշումը, կար եկեղեցական անչափելի հարստություններից զրկվելու հանգամանքը: Բացի այդ, եկեղեցին մտածում էր, ինչու՞ հենց հայի իսկ լեզվով չշարունակել նրա ուծացումը, ազգային արմատներից կտրելը: Այնպես որ, եկեղեցին ներքուստ դեմ լինելով նոր լեզվական քաղաքականությանը, ստիպված է լինում դրան իր հավանությունը տալ, Վահրիչի ձեռքն էլ մի հրովարտակ դնել, որը նրան կօգներ գրերը գտնելու հարցում (հայաստանյաց եկեղեցին ներհյուսված էր եկեղեցական մի մեծ գործակալական ցանցի մեջ եւ, առանց վերջինիս համաձայնության, Դանիել եպիսկոպոսը հային գիր տվողը չէր):
Այնպես որ, չնայած եկեղեցու ներքին դիմադրությանը, Վահրիչը գնում է Միջագետք` գրերի հետքերով: Դանիելը գրերը տալիս է նրան ու նա դրանք բերում է դրանց արարման հայրենիք:
Շեշտենք (քանզի բութ մաշտոցագետները լեփ լեցուն են), որ դրանք հենց հայոց գրեր են եղել եւ ոչ այլազգի: Դա են վկայում թե Կորյունը, թե Խորենացին եւ թե Փարպեցին. “հայերեն լեզվի ալփաբետներ-նշանագրեր” (Կորյուն), “հայերեն լեզվի նշանագրեր” (Փարպեցի), “հայերեն լեզվի տառեր” (Խորենացի),- ասում են նրանք տառերի ծագումի վերաբերյալ: Ուստի` անհերքելի է Վահրիչի բերած տառերի` հայերեն լինելը: Ինչպես էին այդ տառերը հայտնվել Միջագետքում: Փարպեցին գրում է, որ գտնված հայոց տառերը “վաղնջուց գրված նշանագրեր”, այսինքն՝ նախնի ժամանակներում ստեղծված տառեր էին: Կորյունն էլ ավելացնում է, որ դրանք “ուրիշ դպրություններից թաղված (այսինքն օտար դպրություններում օգտագործված,-Ս.Մ.) եւ հարություն առած” էին: Ի՞նչ է դուրս գալիս: Հայը հնուց ի վեր գրեր ունեցել է: Այդ գրերը հայոց մեջ ինչ-որ ժամանակ (ամենայն հավանականությամբ 301-ին) օտար նվաճողների կողմից խստիվ արգելվել են, իսկ այդ գրերով գրված մատյաններն ու մագաղաթները` ամբողջովին ոչնչացվել5: Հայոց գիրը եղել է ամենահին ու կատարյալ հնչյունագիրը (դրանում ամեն մի տառ իսկը համապատասխանել է մեկ հնչյունի, բացի այդ` տառերի համակարգությունը լիովին արտահայտել է հնչյունային համակազմությունը): Այդ տառերն էլ հետագայում հիմք են դարձել արիական ազգերի, սեմականների եւ արիա-սեմական խառնածինների (շումերների, ասորիների, փյունիկիացիների) գրերի6 համար: Ահա եւ նշված այլազգիներից ասորիների մոտ համեմատաբար անաղարտ պահպանված, գուցե նաեւ օգտագործվող գրերն էլ Վահրիչը վերցնում բերում է: Ասվեց “համեմատաբար անաղարտ ձեւով պահպանված”, քանզի դրանք էլ էին նախնականի հետ համեմատած ավարտված: Բերված գրերը Մաշտոցի կողմից բազմիցս փորձարկվելով ու ուսուցմամբ ստուգվելով, պարզվեց որ,- գրում է Փարպեցին,- “իրենց մուրացածո գծագրությամբ բավական չեն հայերեն բոլոր վանկերը հնչունաբանական ամբողջ ճշգրտությամբ” արտահայտելու համար: “Դանիելյան” գրերի թերիության մասին նշում են նաեւ Կորյունն ու Խորենացին: Վերջինս, օրինակ, գրեթե նույնությամբ գրում է. “Համոզվեցին, որ այդ նշանագրերը, այդ մուրացված գծագրությունը, ընդունակ չէր վանկ առ վանկ ճիշտ արտահայտելու հայերեն բառերի հնչունները”: Ասվածներից միանշանակ պարզ է դառնում, որ բերված գրերի գրության ձեւը չի բավարարել Մաշտոցի ու նրա սաների հայեցի գեղագիտական ճաշակը, քանզի նախնական` սեպագիր տառերին կպած օտար ձեռքը դրանք կոպտացրել էր ու, ըստ այդմ, հայի աչքին ու ձեռքին վանող էր դարձրել: Վարքագիրների ասածները, սակայն, հիմք չեն տալիս միանշանակորեն դատելու տառերի` հնչունաբանական առումով թերիի մասին: Մաշտոցագետներն էլ այս առումով ոչինչ չեն ասում (դե սրանք գրվածը չեն տեսնում, էլ ուր մնաց չգրվածը): Պարույր Սեւակ,- ահա թե ով է ներզգացողությամբ բացահայտել “դանիելյան” գրերի` հնչունաբանական առումով թերին: Նա “դանիելյան թերատ այբուբենը” համարում է “յոթնաղողանջ ձայնավորներից զուրկ”, որը “չէր կարող զնգալ”, “այլ պիտի… լոկ բաղաձայներ” (տես “Խոսք հավաստիքի”-ն): Մեր մեծ գրողը ուստի եւ հուշում է մեզ կռահել, որ “դանիելյան” գրերում հայոց տառերի առանցք ձայնավորները` հրածին հայի արտագրած հրեղեն (“ղողանջուն”) հնչուններին այդ գրերն են պակասել. ասորին իր հողածին կողմի թելադրանքով հայոց տառերի համակարգությունից այդ գրերը զեղչել էր…
Հայոց` գլխավոր տառերը վերականգնելու խնդիրն առաջացավ: Այդ մեծ առաքելությունը Վռամշապուհ արքայի կողմից (թերեւս հայ ազգայնականության պարտադրանքով) դրվեց “այն ժամանակ, որ կային”` “բոլոր առաքինի մարդկանց” գերազանցող, “բոլորին սիրելի” (Խորենացի) Մաշտոցի վրա:

— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —
1 Մենակեցության ընթացքում Մաշտոցի շուրջը ազգային հավատքով ապրողների մի մեծ խումբ էր ձեւավորվել:
2 Խոսքը այդ տեղերի` եկեղեցու իշխանությունից դուրս մնալու մասին է:
3 Կորյունը բանը, իհարկե, ներկայացնում է այնպես, որ որպես թե Սահակ Պարթեւն ու Մաշտոցն են գնում արքայի մոտ գրերը գտնելու հարցով. եկեղեցական վարքագիրը ցուցում էր ստացել եկեղեցու գլխավորին վերագրել գրերը գտնելու նախաքայլն անելու պատիվը:…
4 Հնարավոր է խոսք է եղել Մաշտոցին էլ ուղարկել, բայց Սահակը ընդդիմացել է, Վռամշապուհն էլ տեղի է տվել դրան` էլ ավելի չսրելու համար իր եւ եկեղեցու հարաբերությունները:
5 Նոր հետազոտությունները վկայում են, որ հայոց աշխարհում հայոց տառերը պահպանվել են միայն ժայռապատկերների, սեպագիր ու երկաթագիր ձեւով, որոնք մեր թշնամիները չեն կարողացել ոչնչացնել:
6 Կա լեզվաբանության ջհուդական թեւի կողմից սարքված կարծիք, որը թութակի պես յուրացրել են շատ հայ լեզվաբաններ, իբր վերջիններիս գրերն են հիմք դարձել առաջինների համար: Սա կեղծիք է առնվազն այն բանի համար, որ անկատար գրերից (առաջին խումբ գրերում ձայնավորները` գրերի ոգին արտահայտված չեն) կատարյալ գրեր չէին կարող առաջանալ: Այն, որ հայոց եւ փյունիկյան ու արամեական գրերի միջեւ ակնառու ընդհանրություն կա, հետեւանք է այն բանի, որ վերջիններս առաջինի հիմամբ են ստեղծվել:
— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —

Թե ինչպես մեր մեծ Լուսավորչին չթաղեցին սրբերի հանգստավայրում
Մաշտոցը դարձյալ, Վահրիճին հետեւելով, դեպի Միջագետք է գնում` հույս ունենալով հենց այդ նույն տեղից էլ մնացած տառերը գտնել: Փարպեցին գրում է, որ նա նախ հանդիպում է Դանիելին: Վերջինս թեեւ նրան էլ չի կարողանում ուրախացնել, բայց խորհուրդ է տալիս գնալ Եդեսիա եւ Սամոս քաղաքները` գուցե այդ տեղերում գտնվող հարուստ գրադարաններում, ենթադրության կարգով ասենք, հայերեն լեզվով մատյաններ գտնի, որոնք կօգնեն մնացած տառերը լրացնել:
Վկայագիրների մոտ, հասկանալի պատճառներով, ուղղակի վկայություն չկա առ այն, որ Մաշտոցը գրադարաններում հայերեն ձեռագրեր գտնում է1: Բայց կարելի է ենթադրել` բանը հենց այդպես էլ լինում է: Երբ Մաշտոցը գնում է Եդեսիա եւ հանդիպում այդտեղի դիվանի պետ` “Պղատոս անունով մի հեթանոս ճարտասանի”, վերջինս չկարողանալով նրան ուրախացնել, այնուամենայնիվ, մի շատ կարեւոր տեղեկություն (գաղտնի տեղեկություն…) է հայտնում. “Կա մեկը,-ասում է նա` ըստ Փարպեցու,- Եպիփանոս անունով` հույժ հմուտ, որ իր ուսուցիչն է եղել առաջուց եւ Եդեսիայի նույն դիվանից վերցնելով գիտնականների գրքերը, գնացել է… Որ փնտրես ու գտնես, քո ցանկությունը կկատարի”:
Պարզ է` Պղատոսը իր ուսուցչի` Եդեսիայի գրադարանից տարած գրքերի մասին հիշում է այն բանի համար, որ դրանցում եղել են նաեւ հայերեն գրքեր, որոնցով կարող էր Մաշտոցին օգնել պակաս տառերը լրացնելու համար: Կարեւոր տեղեկություն ստանալով` Մաշտոցը ուղեւորվում է Սամոս, ուր գնացել էր Եպիփանոսը իր թանկարժեք գրքերով: Հասնելով այդտեղ` Մաշտոցը, սակայն, իմանում է, որ Եպիփանոսը վախճանվել է` “թողնելով Հռուփանոս անունով իր մի աշակերտին, որը հելլենական (ոչ միայն,-Ս.Մ.) գրչության հրաշալի իր արվեստով առանձնացել էր Սամոսում” (Փարպեցի): Հռուփանոսը Մաշտոցին սիրով է ընդունում եւ հնարավորութուն է տալիս ուսումնասիրել իր ուսուցչի գորովանքով պահած գրքերը: Այն, որ հենց Սամոսում է հայոց այբուբենի “բոլոր մանրամասները հավաքվում նրա (Մաշտոցի,-Ս.Մ.) մտքի մեջ, որպես մի ամանում” (Փարպեցի),- ասում է այն մասին, որ դրան դրդում են Եպիփանոսի հայերեն գրքերը: Այդ գրքերը, ըստ երեւույթին, օտար գրիչներն են գրած կամ արտագրած լինում: Այնպես որ, աղավաղված հայոց տառերին հայեցի կերպ ու ձեւ տալու, նախնական կարգավորվածությամբ դրանք դասավորելու խնդիրը կար: Որը եւ անում է մեր հանճարը՝ օգնությամբ Հռուփանոսի: Վերջինիս օգնության մասին գրում է թե՛ Կորյունր, թե՛ Փարպեցին եւ թե՛ Խորենացին: Փարպեցին, օրինակ, գրում է, որ Մաշտոցը “Հռուփանոսի հետ միասին կերպ ու ձեւ տվեց հայերեն այբուբենին”: Խորենացին էլ ավելացնում է, որ Մաշտոցը Հռուփանոսի հետ ձեւակերպեց հայոց գրերը՝ դրանք “ճիշտ հանդիպեցնելով հունարենի հնչյուններին”: Խորենացու ասածը վկայում է այն մասին, որ Հռուփանոսի օգնությունը հատկապես արտահայտվել է հայոց տառերի հաջորդական դասավորությունը տալու հարցում (հունական այբուբենը պահում էր հայ-արիական նախնական այբուբենի լրիվությունը ու դրա տառերի հաջորդականությունը):
Հետեւաբար, դուրս է գալիս, Մաշտոցը նորոգեց, նորովի պատկերեց հայոց հինավուրց տառերը: Իսկ հինը, մաշվածը նոր տեսքով, նախկին պայծառությամբ նորոգելը ավելի դժվար է, քան ոչնչից ինչ-որ բան ստեղծելը,- ասում է Նարեկացին:
Մաշտոցը հայոց տառերը չի ստեղծել` ինչպես կարծում են մաշտոցագետների մեծ մասը: Նա իր “հայրական չափուն ծնեալ ծնունդս նորոգ (այսինքն՝ եղածը, հինը նորոգելով ծնեց,-Ս.Մ.) եւ սքանչելի՝ սուրբ աջովն իւրով, նշանագիրս հայերեն լեզուին”,- գրում է Կորյունը: Մաշտոցը “Հռուփանոսի հետ միասին կերպ ու ձեւ տվեց հայերեն այբուբենին…”,-գրում է Փարպեցին: “Եվ այսպես, հայոց նշանագրերը գտնելով՝ երանելի Մաշտոցը գործի ձեռնարկեց”,- կրկնում է նույն պատմիչը: Իսկ թե ինչու են որոշ տգետներ համարում, որ Մաշտոցը հայոց գրերը ստեղծել է եւ ոչ թե գտել ու նորոգել, դա, թերեւս, բացատրվում է այդպիսինների՝ եկեղեցուն քծնելու անդիմադրելի մղումով…
Հայոց տառերը ամբողջացնելով-նորոգելով՝ մեր հանճարը հենց Միջագետքում ձեռնամուխ է լինում իր հետ հայրենիքից տարած աշակերտներին հայերեն ուսուցանելուն եւ թարգմանություն անելուն: Այս երկրորդին նա ձեռնամուխ է լինում, թերեւս, տեղի՝ իրեն իր գործում մեծապես օգնած սեմածին, հատկապես` ասորի, հոգեւորականներին գոհացում տալու համար: Բայց թարգմանելու համար ընտրում է սեմական “Սուրբ գրքի” ոչ թե հուդայա-քրիստոնեական հատվածները, որոնցում հրեա ժողովրդի ու նրա հավատքի գովքն է արվում, այլ այն, որը ընդհանուր ճանաչողական արժեք ուներ ու որը հետագայում իր ուսուցչական գործունեության ընթացքում պիտանի կարող էր լինել: Իսկ սեմական “Սուրբ գրքի” այդպիսի եզակի հատվածներից էր “Սողոմոնի առակները”: “Մաշտոցը,- գրում է Կորյունը,- սկսեց թարգմանել “Սուրբ գիրքը”՝ նախ Սողոմոնի առակներից2, որ սկզբում հենց հանձնարարում է ծանոթ լինել իմաստության, ասելով թե՝ “ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ””: (Նկատենք՝ եբրայական Բիբլիայի մյուս հատվածներում Սողոմոնի (արիացի որեւէ իմաստունից վերցված) պատգամը բացակայում է, ավելին՝ այդ հատվածներում նույնիսկ սովորական իմացականությունն է ժխտվում…):
Անգնահատելի գանձը՝ հայոց տառերը բերող Մաշտոցին հայրենիքում դիմավորում են մեծ ցնծությամբ, այնպես ինչպես երբեմնի ժամանակներում դիմավորում էին հայոց արքաներին պատերազմներից հաղթական վերադառնալուց հետո: Իհարկե, այդպես դիմավորել են միայն հայերը: Իսկ եկեղեցի՞ն: Սա էլ է ստիպված լինում, գուցե, դիմավորելու: Բայց… ատամները կրճտացնելով:
Մաշտոցին ցնծությամբ դիմավորողներից ու նրան “ցանկալի ողջույն” հղողներից մեկն էլ լինում է Վռամշապուհ արքան: Նա հետամուտ Պարսից դռան ու իր արքունիքի նոր լեզվական քաղաքականությանը՝ Մաշտոցին ու եկեղեցուն հրամայում է իր հպատակության տակ գտնվողներին հայախոս (սա, իհարկե, վերաբերում էր միայն ոչ հայերին) եւ հայերեն գրող (սա արդեն վերաբերում էր բոլորին) դարձնել: Շուրջ մեկ դար եկեղեցական դաժան իշխանությունից մի պահ ինչ-որ չափով ազատված հայը իհարկե չէր հանդուրժի, որ թագավորի հրամանը իրենց վերաբերյալ իրագործեր եկեղեցին: Մյուս կողմից՝ Հայաստանում ապրող սեմականները, սեմածինները եւ այլ ոչ հայազուններն էլ չէին հանդուրժի, որ իրենց հայերեն սովորեցներ “իրենց ատելի ազգի” ներկայացուցիչը: Ահա թե ինչու “համաձայնություն է ձեռք բերվում”, որ Մաշտոցը իր հարազատներին՝ “հեթանոսներին” (այսինքն՝ հայերին ու նրանց ցեղակից մյուս ազգերին,-Ս.Մ.), իսկ Սահակ Պարթեւը՝ իր հարազատներին՝ “կայենականներին” (այսինքն՝ Ադամի՝ սեմականների նախնու անդրանիկ զավակի՝ Կայենի սերունդներին) ուսուցանի,-ասում է Կորյունը: Վերջինիս վրա է դրվում, բացի այդ, նաեւ ճենազն Մամիկոնյանների ուսուցման պարտականությունը: Մաշտոցը ուսուցման գործը սկսում է իր սիրելի Գողթն գավառից, “հետո ելավ սահմանակից Սյունական աշխարհը”,- գրում է Կորյունը: Արքունական (թե՛ պարսից եւ թե՛ հայոց), հրաման կար վրացիներին ու աղվանցիներին էլ հայերեն ուսուցանել: Այդ պարտականությունն էլ է դրվում Մաշտոցի վրա: Նա՝ Մաշտոցը, բացի այդ, վրացների համար նաեւ տառեր է ստեղծում հայերենի նմանությամբ: “Եվ արդ՝ նրանց, որ այնքան առանձին ու բաժանված էին լեզուներով՝ ժողովվեց,… կապեց, դարձրեց մեկ ազգ”,- գրում է Կորյունը: “Այնուհետեւ մտածեց հայոց կես ազգի համար, որ հոռոմների թագավորի իշխանության տակ էր” (Կորյուն):
Տեղի իշխանություններից դժվարությամբ թույլտվություն ստանալով՝ Մաշտոցը դա էլ է իրագործում:
Ինչ էր քարոզում Մաշտոցը իր ուսուցչական գործունեության ընթացքում: Ըստ նրա վարքագիրների՝ քրիստոնեություն: Բայց նույնների գրածներից սպրդած ինչ-որ արտահայտություններ, այնուամենայնիվ, հիմք են տալիս ասելու, ո Մաշտոցի՝ իր աշակերտներին ասածներն քրիստոնեության հետ բոլորովին կապ չեն ունեցել: Օրինակ, Կորյունը գրում է, որ Մաշտոցը “հոգում, ջանք էր թափում, ամենքին հորդորում էր, որ լավ ու բարի լինեն”,-մի բան, որը մի ժամանակ քարոզում էր հայոց մեհյանի քուրմը, եւ որի ճիշտ հակառակն էր անում այդ ժամանակ եկեղեցին: Բացի այդ, նույն Կորյունը վկայում է, որ Մաշտոցը “սկսեց կարգել եւ հորինել հաճախագույն (հաճախ կրկնվող, ավանդական, առօրեական,-Ս.Մ.), դյուրապատում (մատչելի, դյուրիմաց,-Ս.Մ.), շնորհագիր (հոգելից, շնորհքով գրված,-Ս.Մ.), բազմադիմի (պես-պես, բազմաժանր,-Ս.Մ.) ճառեր”, ինչպես նաեւ՝ “շատ նմանություններ եւ օրինակներ հերյուրեց (ստեղծեց,-Ս.Մ.), կազմեց աշխարհիս անցավոր բաներից, որպեսզի տխմարներին ու մարմնական բաներով զբաղվածներին հեշտ ընդունելի եւ հեշտ հասկանալի լինեն”,-Կորյունի այս՝ ըստ էության Մաշտոցի ասածների ու գրածների՝ ստեղծագործությունների տիպիկ հեթանոսական բնույթն ու ոճը ընդգծող` “մատնիչ” վկայություններն էլ չե՞ն ասում այն մասին, որ Մաշտոցը “հեթանոսների մեջ” իրեն իսկը որպես հեթանոս քուրմ էր զգում: Կորյունի նույն ասածները հիմք են տալիս ենթադրելու, որ մեր մեծ լուսավորիչը ոչ քիչ բանավոր շրջող հայ առասպելներ, ասք-էպոսներ, զրույցներ էլ է գրի առել: Դրանց մի մասը Խորենացին, հնարավոր է, իր “Պատմության” մեջ օգտագործել է:
Ինքնին հասկանալի է, որ իր տեսանելիքով ու լսելիքով ամենահաս եկեղեցին Մաշտոցի այս արածները տեսնել-լսելու էր ու, դրանից գրգռված, նրան հալածելու էր: Այնպես որ, մեր մեծ լուսավորիչը ստիպված է լինում դարձյալ մենակեցական կյանքով ապրել՝ գաղտնիորեն իրագործելով այդ ընթացքում իր սուրբ առաքելությունը: Մաշտոցը “ամեն մենաստաններից հետն առնում էր աշակերտներից մի քանիսին, եւ գնում, լեռնակյաց, սորամուտ (քարանձավների մեջ էր մտնում,-Ս.Մ.), ծակակիթ էին դառնում, իրենց օրական սնունդը խոտեղեն ուտելով էին վերջացնում”,-գրում է Կորյունը: Մեկ այլ տեղ էլ թե՝ “նա (Մաշտոցը,-Ս.Մ.) այս միեւնույն հոգեկրոն արվեստով (հայոց լեզվի ուսուցչությամբ,-Ս.Մ.) շատ օրեր անց էր կացնում անապատ տեղերում”: Պարզից էլ պարզ է, որ լեզվի ուսուցումը նստակյաց կենսաձեւ է պահանջում: Եվ եթե Մաշտոցը թափառական կյանքով էր իր աշակերտներին լեզու ուսուցանում, ապա դա հետեւանք էր այն բանի, որ նրան հալածել են:
Ոխակալ եկեղեցին մեր մեծ ուսուցչի՝ Մաշտոցի մահն անգամ հարամում է: Խորենացին գրում է, որ երբ “երանելին հոգին ավանդեց”՝ նրա “մարմինը թաղելու տեղի պատճառով” “բազմության մեջ աղմուկ եւ շփոթություն ծագեց”: Մի մասն առաջարկում է Մաշտոցին թաղել ծննդավայրում կամ Գողթնում, “որտեղ առաջին անգամ ուսուցել էր”: Մի մասն էլ առաջարկում է թաղել հենց Վաղարշապատ մայրաքաղաքում՝ “սրբերի հանգստարանում”: Դժվար չէ ենթադրել՝ այս երկրորդ առաջարկությանը եկեղեցին կտրականապես դեմ է լինում ու այդ պատճառով հավաքվածների մեջ մեծ “աղմուկ ու շփոթություն” է առաջանում: Հաղթում է եկեղեցին, եւ Մաշտոցին տանում-թաղում են իր ծննդավայրում՝ Օշականում, որը նրա՝ Մաշտոցի կամքով էլ է, երեւի, եղել. էն աշխարհում էլ հեռու մնալ եկեղեցական “սրբերից”:

— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —
1 Ինչպե՜ս կարող էր եկեղեցին թույլ տալ մի այնպիսի փաստի արծարծում իր սպասավորների գրած գրքերում, որը կվկայեր հայի` մինչ 301-ը գրավոր դպրություն ունենալը:
2 Մաշտոցի գործի ներկայացման ամենահավաստի աղբյուրը՝ Կորյունի “Վարքը”, հիմք չի տալիս ասելու, որ Մաշտոցը այդ գրքի այլ հատվածներ էլ է թարգմանել. այն, որ նա, իբր թե, այդպիսի թարգմանություններ արել է, հետեւաբար, կեղծ է, դա նրան վերագրել են նրանից եկեղեցական գործիչ սարքելու նպատակով:
— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —

Սերգեյ Մանուկյան (քուրմ Մանուկ)
ԵՊՀ փիլիսոփայության եւ հոգեբանության ֆակուլտետի դոցենտ

“Լուսանցք” թիվ 134, 135, 138, 139, 140, 2010թ.