Հայ Աստվածներ

Արամազդ 

Արամազդը հին հայերի գերագույն աստվածն էր՝ երկնքի ու երկրի արարիչը, բոլոր աստվածների հայրը։ Նա կոչվում էր «Մեծ և արի Արամազդ», որի գլխավոր սրբավայրը գտնվում էր Հին Հայաստանի պաշտամունքային կենտրոններից մեկում՝ Անի-Կամախում։ Այնտեղ էին գտնվում հայոց Արշակունի թագավորների տոհմական դամբարաններն ու գանձերը։ Համապատասխանում է իրանական Ահուրամազդային և հունական Զևսին։

Ինչպես վկայում են Ագաթանգեղոսի եւ Խորենացու պատմությունները, Հայաստանում պանթեոնի գլուխ կանգնած էր Արամազդը, իբրեւ գերագույն աստված, բոլոր աստվածների հայրը, երկնքի եւ երկրի արարիչը, որը լիություն եւ բարօրություն է պարգեւում աշխարհին եւ արիություն բաշխում մարդկանց: Սովորաբար, երբ մեր նախնիները հեթանոսական այս աստծուն հիշատակում են որպես հունական աստված, նրան կոչում են Դիոս1: Այս անունը մոտ է բուն ՙԱստված՚ նշանակող հունարեն Թեոս եւ լատիներեն Դեուս անվանումներին: Երբեմն այդ մասին են վկայում կատարված թարգմանությունները: Սկզբնական շրջանում հայերը համակարծիք էին պարսկական կրոնական հավատալիքներին, սակայն երբ ընդունեցին հունական աստվածներին, կարծիքներն էլ խառնվեցին ու հելլենացան: Արամազդի անունից պարզ երեւում է, որ նա համապատասխանում է իրանական Ահուրա Մազդային: Սակայն Արամազդը չի նույնանում Ահուրա Մազդայի հետ: Բարի բնություն ունենալով հանդերձ, Արամազդը կարող էր նաեւ պատժել: Այստեղ չենք տեսնում իրանական կրոնին հատուկ՝ չար եւ բարի աստվածների երկվությունը, քանի որ Ահուրա Մազդայի հակոտնյա՝ չարի աստված Ահրիմանը կամ նրա զուգահեռը հայերի մեջ չէր պաշտվում: Արամազդի գլխավոր մեհյանը գտնվում էր բարձր Հայքի Դարանաղյաց գավառում՝ Երզնկայի մոտ գտնվող Անի ամրոցում, ուր գտնվում էին նաեւ հայոց Արշակունի թագավորների դամբարաններն ու գանձերը1: Արտաշես Ա-ն հույների այդ ամենամեծ աստծո շքեղ կերպարանքը՝ ՙՈլոմպիական պատկերը՚, այսինքն՝ իր գերագույն գահի՝ Օլիմպոսի վրայից հսկաներին շանթահար անելիս քանդակված, իսկական արիությամբ իջեցրեց եւ ուղարկեց Հայաստան: Նրա որդին՝ Տիգրանը, այն կանգնեցրեց Անիում, մինչդեռ մյուս աստվածներին սփռեց այլ տեղերում եւ քուրմերին էլ նշանակեց որպես իրենց դիցահոր պաշտամունքավար: Հայաստանում Արամազդի մեհյան այլեւս ոչ մի վայրում չի հիշատակվում, բացառությամբ Արամազդի տան, որ գտնվում էր Պաշատ լեռան մոտ: Հին հունական առասպելները իրենց գերագույն աստծուն շատ զավակներ են ընծայում: Մինչդեռ, մեր դիցաբանության մեջ հայտնի են ընդամենը Արամազդի մի որդին՝ Միհրը եւ երկու դիցուհիները՝ Անահիտն ու Նանեն: Հեթանոսական մյուս աստվածների ծնողները չեն հիշատակվում եւ ենթադրվում է, որ նրանք էլ լինեն Արամազդի զավակները: Իսկ աստվածների մայրը կամ Արամազդի կինը բնավ չի հիշատակվում: Արամազդը բնութագրվում էր ՙմեծ՚ եւ ՙարի՚ մակդիրներով եւ համարվում էր ՙարարիչ երկնի եւ երկրի՚, ՙհայր դիցն ամենայնի՚, այսինքն՝ բոլոր աստվածների հայր, լիություն եւ պարարտություն պարգեւող:

 Անահիտ

Անահիտը պտղաբերության, արգասավորության, ծննդաբերության, վաղ շրջանում՝ նաև ռազմի աստվածուհին էր հայ դիցարանում։ Արամազդի դուստրը։ Անահիտը համապատասխանում է պարսկական Անահիտային, հունական Արտեմիսին, հռոմեական Դիանային, եգիպտական Նիիթին։ Մ.թ.ա. I դ. Անահիտը հայկական պետական գլխավոր աստվածուհին էր։ Նավասարդի սկզբին (օգոստոսի 15-ին) մեծ շուքով նշվում էր Անահիտի գլխավոր տոնը՝ կապված բերքի հասունացման հետ։ Տոնախմբությունները վերածվում էին պտղաբերության տոնի, որի ժամանակ բազմաթիվ ուխտավորներ էին հավաքվում անահատական մեհյանների շուրջը։ Ծիսակատարությունները ուղեկցվում էին օրեր տևող աղոթքներով, երգերով, խնջույքներով։ Հետագայում, քրիստոնեության հաստատումից հետո, Անահիտի պաշտամունքը վերածվում է Մարիամ Աստվածածնի պաշտամունքի։ Նրա անունով էր կոչվում հայկական հեթանոսական տոմարի ամիսների 19-րդ օրը։

 Վահագն
Վահագն՝ պատերազմի, քաջության և հաղթանակի գերագույն աստվածը հին հայկական դիցաբանության մեջ։ Որոշ աղբյուրներում ու առասպելազրուցներում նաև վկայվում է որպես արեգակային աստված։ Ըստ Անանիա Շիրակացու, ավանդաբար Վահագնի անունը կապվող Հարդագողի ճանապարհը կամ Ծիր կաթինը հայերն անվանել են նաև «Արեգական հին ճանապարհ»։ Վահագնին ձոնված դիցաբանական երգում նա պատկերվում է սրբագործված չորս տարրերի՝ Երկինքի, երկրի, ծիրանի ծովի և ծիկակարմիր եղեգնի երկունքից ծնված խարտյաշ պատանի՝ հրացայտ վարսերով, բոցակեզ մորուսով և արեգակնային աչքերով։ Ըստ առասպելաբանության, կենսատու լույս անձնավորող Վահագնը, որպես քաջ որսորդ, մարտնչում է խավարը, չար ու վնասակար ուժերը մարմնավորող վիշապների դեմ։ Այդ պատճառով էլ նրան տրվել է Վիշապաքաղ մականունը։ Հայոց բարձր լեռները դիտվել են իբրև Վահագնի երկրային սրբազան կայաններ։ Ըստ Վասպուրականի հայոց մեջ տարածված ավանդազրույցի, Արեգակը գիշերը ծովում լողանալուց հետո, առավոտյան երկինք է բարձրանում Վարագի(մակաբերվում է Վահագնի անունը) գագաթից, իսկ նրան հարատև ուղեկցում են 12 ոսկե գավազանակիրներ։

Վահագնն եղել է հայոց ամենասիրված և ընդհանրական աստվածը։ Մովսես Խորենացին վկայում է, որ տակավին իր ժամանակներում (V դ.) ժողովրդի մեջ պահպանվում էր Վահագնի դյուցազներգությունը. փանդիռների նվագակցությամբ գուսանները երգում էին նրա դիցաբանական ձոնը, պատմում նրա բազում սխրագործությունների մասին։ Վահագնի ձոներգը, որը հայ հին բանաստեղծական արվեստի հանճարեղ նմուշներից է, ժողովրդական գուսններից գրի է առել Մովսես Խորենացին։ Վ.Իվանովի եզրակազությամբ՝ նրանում անխաթար պահպանվել են ընդհանուր հնդեվրոպական հնագույն դիցաբանական քերթությունը բնորոշ գծերն ու սկզբունքները։ Թերև այդ ընդհանուր հնդեվրոպական բնույթի ազդեցությամբ՝ որոշ բանաստեղծներ ենթադրել են, որ «Վահագն» անունն առաջացել է սանսկրիտ. «վահ» (բերող) կամ «վհա»(բոց, աստղ) և «ագնի» (կրակ) բառերից կամ հնդիրանական Վերեթրագնա, Վայու, Վաե վեհ աստվածությունների անուններից։ Հիմնավոր պատճառներ կան ենթադրելու, որ «Վահագն» անունն առաջացել է հին հնդեվրոպական «Բահագին»(աստված) գաղափարանուններից՝ «բ» հնչյունը «վ»–ի փոխվելու սովորական օրինաչափությամբ։ Քանի որ Վահագնն անձնավորել է դիցաբանական հար և նույն գաղափարը, փառաբանվել նույն մակդիրներով, ինչ Հայկ բահագինը, հետևաբար վերջինիս հեթանոս հայերն անվանել են Բահագին կամ Վահագին՝ նրա գաղափարանունը վերածելով հատուկ անուն։ Պատահակ չէ, որ Անանիա Շիրակացու գրի առած մի հինավուրց ավանդազրույցում Հայկի փոխարեն հայոց նախնի և սեմական Բել աստծու հակառակորդ է հիշատակվում Վահագնը։

Վահագնի գլխավոր տաճարը կամ մեհյանը եղել է Տարոն գավառի Վիշապ քաղաքավանին մերձակա քարքե լեռան լանջին։ Վահագնի տաճարն Ագաթանգեղոսն անվանում է «մեծագանձ՝ լի ոսկով ու արծաթով»։ Տաճարում դրվել է Վահագնի մեծ անդրին, կից կից սրսհներում՝ Աստղիկ դիցուհու և Անահիտ դիցամոր անդրիները։ Վահագնի հարսնացուն համարվել է Աստղիկը, որի սրահը կոչվել է «սենյակ Վահագնի»։ Քրիստոնեական դարձի ժամանակ (301) Գրիգոր Լուսավորչին ուղեկցող զորքերը համառ կռիվներից հետո կործանել են Վահագնի գլխավորտաճարը, որի տեղում հիմնվել է հայոց առաջին և մայր եկեղեցին։ Թովմա Արծրունին Վահագնին նվիրված տաճարներից մեկը հիշատակվում է Փոքր Աղբակ գավառում, մյուսը՝ Տոսպում։

Հայոց տոմարում Վահագնի անունով է կոչվել ամսվա 27-րդ օրը։ Իբրև ռազմի աստված՝ Վահագնը նույնացվել է այդ գաղափարը խորհրդանշող Հրահատ (Մարս) մոլորակին, որին հին հայերը տվել են Ատրահեր մականունները։

Երկնէր երկին, երկնէր երկիր,
Երկնէր և ծովն ծիրանի.
Երկն ի ծովուն ունէր և զկարմրիկն եղեգնիկ.

Ընդ եղեգան փող ծուխ ելանէր,
Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր,
Եւ ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ.

Նա հուր հեր ունէր,
Բոց ունէր մօրուս,
Եւ աչքունքն էին արեգակունք։

 Աստղիկ

Աստղիկը սիրո և գեղեցկության աստվածուհին է հայկական հեթանոսական դիցարանում։ Համապատասխանում է հունական Աֆրոդիտեին։ Աստղիկին նվիրված մեհյանները գտնվում էին Աշտիշատում, Արտաշատում, Անձևաց գավառում՝ Պաղատ լեռ գագաթին, Վանի մոտ՝ Արտամետում։ Աստղիկին նվիրված տոնը կոչվում էր Վարդավառ և մեծ հանդիսավորությամբ նշվում էր հուլիսի կեսին։ Ակադեմիկ Մ. Աբեղյան Աստղիկին համարում է նաև ջրի աստվածուհի և գտնում է, որ Գեղամա լեռներում հայտնաբերված «վիշապներ» կոչված ձկնակերպ կոթողներն Աստղիկ դիցուհու արձաններն են։

Մհեր

Մհեր (ին Միհր – ից pehl. Միհրին – Միտրա) – ի հնագույն առասպելաբանություն է Արեւի Աստծուն, երկնային լույսի ու արդարության.
Ըստ հայերեն ավանդույթի, որ առասպելական Միհրին իրականացնում է մի շարք feats, մարտեր հետ առյուծը `սպանելով

 Նանե

Նանե իմաստության և ողջախոհության դիցուհին հայոց հեթանոսական կրոնում։

Համարվել է Արամազդի դուստրը։ Նույնացվել է հունական Աթենաս դիցուհուն։ Նանեի տաճարը, որը եղել է Թիլ ավանում, ավերել է Գրիգոր Լուսավորիչը՝ Հայաստանում քրիստոնեությունը տարածելու ժամանակ։ Հունական դիցաբանության մեջ կա Նանեի անվամբ հավերժահարս (համարվել է Սանգարիս գետի դուստրը և ծննդաբերության ոգին)։

 Տիր

Տիր աստված գրելու, իմաստության, գիտելիք, պաշտպան արվեստի եւ գիտության, մարգարեն ճակատագրի է հայերեն առասպելաբանություն

 Վանատուր

Վանատուր՝ հյուրընկալության աստվածությունը հայ հին դիցաբանության մեջ։ Համարվել է պանդուխտների, օտար ճամփորդների հովանավորը, նրանց ապաստան, օթևան տվողը։ Վանատուրի տոնը նշվել է հին հայոց տարեգլխի՝ Ամանորի առաջին օրը, որի համար հաճախ նրան անվանել են Ամանորյա դից։ Նավասարդ ամսվա մեկին, երբ հասունացել են պտուղները, ժողովուրդը հավաքվել է Բագրևանդ գավառում՝ Նպատ լեռան ստորոտին գտնվող Բագավանի տաճարում ու Վանատուրին նվիրված շրջակա օթևաններում և մեծ շուքով նշել են Վանատուրի տոնախմբությունը։ Քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելուց հետո, Վանատուրի հեթանոսական տոնը խափանելու համար, Գրիգոր Լուսավորիչն այն փոխեց Ս.Կարապետի և Աթենոգինեա հիշատակի տոնով։

 ***

 Ձեր ներկայացրածը Ինտերնեըից գտած ինչ որ հոդված է, որն ունի անհիմն տարրեր և ավելի շատ պատմում է կռապաշտական հեթանոսության մասին: Նախ մենք դավանում ենք բնապաշտական Արիա-հեթանոսություն, այլ ոչ թե կռապաշտական հեթանոսություն` հելլենիզմի և զրադաշտականության տարրերով: Նախ գրելով պատմական դեպքերի մասին, հենվեք պաշտոնական աղբյուրներ, և ոչ թե Խորենացու վրա /խորենացին աղավաղել է ողջ պատմությունը, խախտել թագավորների հերթականությունն ու ժամանակագրությունը, դինաստիաները, նաև այլազգի որոշ թագավորների ներկայացրել որպես հայ/: եթե պատմություն իմանայիք, չէիք գրի, որ Արատաշես Ա-ի որդին Տիգրանն է եղել: Արտաշես Ա-ին /մ.թ.ա.189-160/ հաջորդել է նրա որդի Արտավազդ Ա-ն /մ.թ.ա160-115/, ապա մյուս որդի Սիրանը /մ.թ.ա115-95/, և հետո նոր միայ Տիրանի որդի Տիգրան Բ-ն /մ.թ.ա.95-55/: Արտաշես Ա-ն Արի չի եղել, այլ եղել է կռապաշտ, Արամազդի պաշտամունքը արիական չէ, այլ կռապաշտական և Մազդեական կամ Զրադաշտական: Արիական հեթանոսության մեջ /որ հայաստանում եղել է հիմնականում մինչև մ.թ.ա.4-րդ-3-րդ դարերը/ կա ոչ թե Արամազդ, այլ ԱՐ` որ ինքը հենց Արարիչն է, Բնությունը: Աստվածները մարդիկ են եղել, մեր նախնիներից, ովքեր իրենց տարբեր գործերի հետևանքով աստվածացվել են, բայց նաև ապրել երկրային կյանքով, բազմիցս ծնվել, մարմնացել և կան նաև այսօր, չի բացառվում, որ նաև մարմնացած: Օրինակ Միհր Աստծո երկրային մարմնավորումներից մեկը եղել է հենց ինքը Արտավազդ Ա թագավորը` Արտաշես Ա-ի որդին: Բացատրեմ. Արտավազդ Ա-ի ողջ կյանքն ու գործունեությունը և նրա մասին հյուսված վիպական երգերը գրեթե ամբողջությամբ համապատասխանում են Փոքր Մհերի կյանքին Սասնա Ծռեր էպոսում, իասկ Փոքր Մհերի կերպարում հենց Միհր աստվածն է: Համապատասխանությունները շատ են, երկուսն էկ արժանացել են հոր անեծքին, երկուսն էլ ընդվզել են իրենց հայրական սովորույթների դեմ, եղել ազատամիտ, արդար, պայքարել են ներքին թշնամիների դեմ ու պատժել նրանց և երկու կերպարն էլ նույնատիպ վախճան են ուեցել: Այսինքն այն, որ Արտավազդ Ա թագավորը Միհր աստծո հերթական մարմնական կյանքերից մեկն է եղել երկրի վրա, իմ մեջ կասկած չի հարուցում: Իսկ ինչի դեմ էր ընդվզում Արտավազդ Ա-ն:? Հենց կռապաշտության դեմ: Նրա հայր Արտածես Ա-ն մոլի կռապաշտ էր, մեհյաններում կանգնեցրել էր հունական աստվածների կուռքեր, Արտաշես Ա-ի ժամանակ հայաստանում գործում էին կռապաշտական մի շարք հետմնաց ու վայրենի սովորույթներ` անհարիր Արիականությանը: Դրանցից ամենավայրենին կռապաշտական ճոխ թաղումներն էին: մենք գիտենք, որ Արիականությունը որպես բնապաշտական հավատք ընդունում է վերածնունդը և ընդհանրապես չի ընդունում թաղում, Արի հայերը դիակիզվել են, ոչ թե թաղվել, իսկ Արտաշես Ա-ի ժամանակ ոչ միայ ճոխ թաղումներ էին, այլ նույնիսկ ըստ վայրենի սովորույթի թագավորի հետ պետք է թաղվեին նրա կինը, հարճերը, շառաները, պալատականները, նաև ողջ հարստությունը: Այս և նման վայրենի սովորույթների դեմ ընդվզում էր Արտավազդը դեռ հոր կենդանության օրօք /Արտածեսի կենդանության օրոք Արտավազդը երկրի Սպարապետն էր/, որով և հարուցում էր հոր դժգոհությունը, դա էլ արտահայտվել է վիպական երգերում /”դու գնացիր և ամեն ինչ քեզ հետ տարար, ես այս ավերակների վրա ինչպես թագավորեմ”, ապա Արտաշեսի անեծքը որդուն/: Նույն ձևով սասնա Ծռերում Փոքր Մհերը հայրական հետամնաց սովորույթների դեմ: Օրինակ, երբ Պաճիկ թագավորը Մհերին տեղեկացնում է, որ Դավթի ու իր համաձայնությամբ Մհերը պետք է ամուսնանա իր աղջկա հետ՝ նա պատասխանում է, որ կամուսնանա միայն նրան հավանելու դեպքում : Նմանապես, Արտավազդն ևս չի առաջնորդվում Հայի էությանն անհարիր, թեկուզև, հայրական սովորույթներով : Արտավազդը Արի էր և պայքարում էր կռապաշտության դեմ, այս հողի վրա ուներ լուրջ տարաձայնություններ իր հոր և եղբայրների հետ, արդյունքում Արտավազդն իր համախոհ եղբայր Տիրանի հետ միասին սպանում են իրենց մյուս եղբորը` քրմապետ Մաժանին, որն արդեն պատրաստվում էր դավեր նյութել երկու եղբայրների դեմ: Արտաշես Ա-ի մահից հետո մ.թ.ա.160-ին Արտավազդ Ա-ն ընդունում է Հայոց գահը և երկրի կատարյալ իշխանությունը` միանգամից վերջ տալով երկրում կրապաշատությանն ու դրանից բխող հետամնաց սովորույթներին: Եվ ամենակարևորը` մեհյաններից վերացնում է բոլոր կուռքերը: Երկրում վերահաստատվում է Արիական հեթանոսությունը: Այդ սկզբունքը պահում է նաև Արտավազդի հաջորը` նրա եղբայր և գաղափարակից Տիրանը /մ.թ.ա.115-95/: Սակայն արդեն Տիրանի որդի Տիգրան Բ մեծը /մ.թ.ա.95-55/ կրկին հանդես է գալիս որպես մոլի կռապաշտ, և կրկին պատվիրում է և Հունաստանից ու Միջագետքից Հայաստան է բերել տալիս հունական աստվածների կուռքերը: Այս մասին վկայում են շատ աղբյուրներ, և ոչ միայն հայկական: եթե կրկին կուռքեր է բերել, նշանակում է դրանք չեն եղել, Արտաշեսից հետո ժամանակավորապես վերացված են եղել Արտավազդի ու Տիրանի կողմից: Դա էլ միհր աստծո հերթական առաքելությունն էր` գալ երկիր որպես Արտավազդ և վերջ տալ կռապաշտությանը, վերահաստատել Արիականությունը: Ցավոք, այն երկար չտտևեց: Տիգրան Բ Մեծից սկսած Հայաստանում կրկին տարածվեց հելլենիստական կռապաշտությունը, իսկ ավելի ուշ այն ընկավ պարսկական Մազդեականության ու Զրադաշտականության ազդեցության տակ: Ոչ միայն Միհրը, այլ մնացած աստվածները նույնպես եղել են մարդիկ, բազմիցս ապրել և ապրում են հիմա: օրինակ Վահագնի նախատիպը, ըստ կցկտուր տեղեկությունների, եղել է Երվանդունի Տիգրան Ա թագավորի /մ.թ.ա.560-525/ կրտսեր որդին, որի կյանքի ու գործերի մասին տեղեկություններ, ցավոք չեն պահպանվել, բայց եթե նա ժողովրդի կողմից աստվածացվել է, նշանակում է մեծ գործեր է կատարել կամ ռազմական, կամ հոգևոր կամ որևէ այլ բնագավառում: Տիրի պատմական նախատիպը, ենթադրում եմ, որ եղել է հայերեն գրերի /նախամեսրոպյան առաջին գրային համակարգի/ ու գրականության ստեղծողը: նույնը կարող եմ ասել, նանեի, աստղիկի, Անահիտի, Վանատուրի մասին, ցավոք նրանց պատմական նախատիպերի մասին ոչ մի տեղեկություն չի մնացել: բայց Արիական ժամանակաշրջանում նրանց կուռքեր չեն կանգնեցվել, քանի որ նրանք կենդանի են, կան, ոգեղեն տեսքով գոյություն ունեն, նաև մեզ բոլորիս նման ժամանակ առ ժամանակ կարող են վերածնվել մարդկային մարմնում, ապրել մեզ նման: Այսինքն, նրանք պաշտվել են և հիմա էլ նրանց պիտի պաշտենք կենդանի և պետք էև նրանց նույնացնել հունական կռապաշտական հեթանոսության կերպարների հետ: Կռապաշտությունը հակասում է բնապաշտությանը և ոչ պակաս չարիք է, քան քրիստոնեությունը և իսլամը: