Ի՞նչ է ուսուցանում “Հայ առաքելական եկեղեցու պատմություն” դասագիրքը

Ու՞մ պիտի փրկեր Աստծո որդին… 

ՀՀ հանրակրթական դպրոցներում 4-րդ դասարանից սկսած ուսուցանվում է մի առարկա, որը ներկայացված է “Հայ առաքելական եկեղեցու պատմություն” անունը կրող դասագրքով: Ցավալի է, սակայն այս դասագիրքը սկզբից եւեթ ծնում է բազում հարցականներ, որոնց պատասխանները դասագրքում չկան, որտեղ իսկ առկա բազմաթիվ վավերացումներ, մեր պատկերացմամբ, մեղմ ասած սխալ են, եթե չասենք՝ ճիշտ չեն:

 Նախ՝ 4-րդ դասարանի երեխային այդ տարիքի համար նախատեսված դասագրքի հենց ներածությունում հայտնվում է, որ “Հայերը քրիստոնյա ժողովուրդ են”, եւ հենց այդ մասում ասվում է, որ մինչ քրիստոնեությունը հայերը հավատում եւ աստված էին համարում Արային, Հայկին, Անահիտին, Աստղիկին, Վահագնին, Տիրին, Տորքին, Ծովինարին, Նանեին, Միհրին, Վանատուրին… Հետո հայերը, որպես միակ եւ ճշմարիտ ուսմունք, ընդունեցին քրիստոնեությունը: Քրիստոնեությունը մեր ժողովրդի համար կրոնամշակութային նշանակություն ունի, բայց ոչ երբեք՝ ծագումնաբանական, ուստի “Հայերը քրիստոնյա ժողովուրդ են” ձեւակերպումը սխալ է բացարձակապես: Կրոնը գենետիկ տարր չէ ազգի ծագումնաբանության մեջ: Այլ բան է, որ քրիստոնեությունը Հայաստանում մշակույթի, արվեստի, ճարտարապետության, գիտության ու կրթության զարգացման մեջ իր որոշակի լուման ունի: Կառուցվել են նաեւ բազմաթիվ եկեղեցիներ ու վանքեր, ստեղծվել են ինքնատիպ խաչքարեր:

Վանքերին կից հիմնվել են դպրոցներ, համալսարաններ, զարգացել են մատենագրությունն ու մանրանկարչությունը, գիտության տարբեր ճյուղեր: Այս ամենը եւ այլ բաներ գրեթե եզակի նշանակությամբ նշվում են այդ դասագրքում: Նշվում են այնպես, որ հենց ներածությունում հստակ արձանագրվում է, որ մինչեւ քրիստոնեությունը հայերը չեն ունեցել այն ամենը, ինչ ունեցել են քրիստոնեությունից հետո՝ մշակույթ, ճարտարապետություն, արվեստ, գիտություն, կրթություն… եւ այս ամենը մեր ժողովրդին բերել է միայն ու միայն քրիստոնեությունը: Իսկ թե ի՞նչ էին քանդում Գրիգոր Լուսավորիչն ու իր հետեւորդները, ինչ հարուստ մշակույթ ոչնչացավ (այնքա՛ն հարուստ, որ նույնիսկ հազար յոթ հարյուր տարի շարունակ ոչնչացնելով՝ չհաջողվեց ամբողջովին ոչնչացնել), չի ասվում, ինչը նշանակում է ջնջել հայ ժողովրդի պատմության նախաքրիստոնեական շրջանը, հայոց հիշողությունը… այսպիսով՝ հայ ժողովրդի պատմությունը, այսինքն՝ նաեւ հայ ժողովուրդը (իմա՝ ցեղը, ազգը) որպես ժողովուրդ՝ սկսվում է քրիստոնեությամբ:

 Այս ներածությունից հետո սկսվում է ոչ թե Հայ առաքելական եկեղեցու պատմությունը, ոչ թե նույնիսկ քրիստոնեության պատմությունը, այլ… պարզվում է, որ “Հայ առաքելական եկեղեցու պատմություն” դասագրքի 1-ին գիրքն ամբողջովին նվիրված է քրիստոնյաների սուրբ գրքի՝ Աստվածաշնչի (իրականում՝ Բիբլիայի) ստեղծմանը եւ բովանդակությանը: Այն ավարտվում է “Հիսուսի թաղումն ու հարությունը” բաժնով:

 4-րդ դասարանի աշակերտներին հասցեագրված այս գրքի գլուխ 2-րդը նվիրված է աշխարհի եւ մարդու ստեղծմանը, եւ այստեղ խոսքը Աստծո կողմից աշխարհի եւ մարդու արարման վերաբերյալ քրիստոնեական բացատրության մասին է: Այսինքն՝ աշխարհի եւ մարդու ստեղծման մասին երեխան առաջին անգամ տեղեկանում է քրիստոնեական մեկնությամբ: Այս թեմային հաջորդող հարցերից առաջինը շատ տարօրինակ է հնչում. “Ո՞րն է մեր մոլորակը: Ինչպիսի՞ն է այն”: Ի՞նչ պետք է պատասխանի երեխան այս հարցին, եթե դասագիրքը դեռեւս կամ առհասարակ չի ասել, թե ի՞նչ բան է մոլորակը, եւ ինչպիսի՞ն է այն, եւ մինչեւ այդ դասարանը երեխան դեռեւս այլ առարկաների միջոցով նույնպես այս հարցին չի իրազեկվել: Գրքում ոչ մի խոսք չկա այն մասին, թե որտե՞ղ, ո՞ր մոլորակում Աստված արարեց մարդկությունն ու աշխարհը, արդյո՞ք այդ աշխարհը բաղկացած է մոլորակներից եւ այլ խնդիրներ: Ավելին, “Ո՞րն է մեր մոլորակը: Ինչպիսի՞ն է այն” հարցն էլ մնում է առկախ, քանի որ օրվա նյութի մեջ խոսվում է դրախտի, Ադամի ու Եվայի, մեղքի մասին եւ, լավագույն դեպքում, մեղքից սկիզբ առած մարդկության մասին… Իսկ չէ որ մինչ քրիստոնեությունը աշխարհաճանաչողություն, տիեզերաճանաչողություն եղել է ու շա՜տ հանգամանալից…

 Հայկ նահապետն ու Նոյը, մեր Սասունցի Դավիթն ու հրեա թագավոր Դավիթը…

 Վիճակն ավելի մխիթարական չէ հաջորդ նյութի դեպքում, որը ներկայացնում է Նոյի եւ ջրհեղեղի պատմությունը: Այն սկսվում է հետեւյալ կերպ. “Ադամից ու Եվայից հետո անցան շատ տարիներ: Նրանց սերունդները բազմացան ու տարածվեցին աշխարհով մեկ: Բայց աստիճանաբար մարդիկ սկսեցին հեռանալ Աստծուց եւ նրա կամքին հակառակ վատ արարքներ գործել: Սակայն Նոյը միայնակ չէր կարող կանխել մարդկանց մեջ աճող նախանձն ու չարությունը: Քանի որ մարդիկ շատ էին չարացել ու շեղվել ճիշտ ճանապարհից, Աստված որոշեց ջրհեղեղի միջոցով պատժել նրանց”, — հազար ու մի հարց է առաջանում, — “աստիճանաբար մարդիկ սկսեցին հեռանալ Աստծուց եւ նրա կամքին հակառակ վատ արարքներ գործել” արտահայտությունն ինչպե՞ս հասկանա երեխան, եթե արդեն Ադամն ու Եվան էին Աստծու կամքին հակառակ արարք գործել: Ո՞վ էր Նոյը, որ միայնակ չէր կարող կանխել մարդկանց մեջ աճող նախանձն ու չարությունը: Ինչու՞ պիտի նա միայնակ կանխեր այդ ամենը: Ո՞րտեղ է ասվել (սույն դասագրքում), թե ո՞րն էր ճիշտ ճանապարհը, որից մարդիկ շեղվել էին… Մի քանի տող հետո միայն երեխան կարդում է, որ “Նոյը արդար ու բարի մարդ է”: Ըստ երեւույթին պետք է հասկանալ, որ Նոյը աշխարհի միակ արդար ու բարի մարդն էր:

 Նույն նյութի “Հարցեր-պատասխաններ” բաժնում տարօրինակ հարց կա. “Եթե նավում բոլոր կենդանիները չտեղավորվեին, դուք ո՞ր կենդանիները կընտրեիք”: Ի՞նչ պիտի պատասխանի երեխան այս հարցին: Չէ՞ որ Աստված Նոյի առջեւ ընտրության խնդիր չի դրել, Աստված պատվիրել է նրան վերցնել “մեկական զույգ բոլոր ցամաքային կենդանիներից, թռչուններից”: Նոյը կատարել է Աստծո կամքը, եւ այս դասագրքի տրամաբանությամբ երեխաները պետք է դաստիարակվեն Աստծու պատվիրաններին անմռունչ ենթարկվելու սկզբունքով: Բոլոր դեպքերում հարցը սադրիչ է եւ երեխային դնում է երկդիմի վիճակում. նա կամ պետք է Աստծու պատվիրանը կատարի (այն է՝ Նոյի նման “ընտրի” “մեկական զույգ բոլոր ցամաքային կենդանիներից, թռչուններից”, կամ՝ նախաձեռնություն ցուցաբերելով՝ մեղք գործի), քանի որ “Պատվիրան” բառի բացատրությունը նյութում տրված է. “Ուսուցում, խորհուրդ, պատգամ, “Աստծու կամք, որը պետք է կատարվի”: Աստծու պատվիրած “մեկական զույգը” հավանաբար էգն ու որձն են՝ բազմացման հնարավորությունը ապահովելու համար: Եվ դեռ հարց է, թե եթե Ադամն ու Եվան մեղք գործելուց հետո է, որ դարձան “զույգ”, գիտակցեցին իրենց իգական եւ արական սկիզբը, ապա կենդանիներն ինչպե՞ս “զույգ դարձան”, նույնպե՞ս մեղք էին գործել, թե՞ մարդկանց գործած մեղքը Աստված տարածեց նաեւ բոլոր կենդանի արարածների վրա: Իրավունք ունի՞ երեխան այս հարցը ձեւակերպելու, եւ ո՞րն է այս հարցի պատասխանը, ի՞նչ պիտի պատասխանի ուսուցիչը:

 “Հին կտակարան” ընդհանուր բաժնում, ներկայացված է “Հայկ եւ Բել” ավանդազրույցը: Ինչու՞ է այն ներկայացված, եթե օրվա նյութը “Հին կտակարանն է”: Ավելին, դասագրքում ոչ մի խոսք չկա այն մասին, որ սա Հին կտակարանի հետ կապ չունեցող պատմություն է: Եվ ի՞նչ հետեւություն պետք է անի երեխան. արդյո՞ք Հայկը Աստծո կամքով է շարժվել: Չէ՞ որ Հայկը քրիստոնյա չէր, արիական հավատ ուներ եւ նա հավանաբար ընտրություն կատարելիս քրիստոնեական հնազանդության սկզբունքները, բարեբախտաբար, չգիտեր:

Հետո երեխաները կարդում են, որ Նոյի երեք որդիներից՝ Սեմից, Քամից ու Հաբեթից սերվեցին աշխարհի բոլոր ժողովուրդները: Այնուհետեւ պատմվում է հրեական 12 ցեղերի առաջացման պատմությունը, իսրայելացիների ձեւավորումը… Չգիտես ինչու այս պատմությունների ընթացքում, երբ խոսքը Սավուղի եւ Դավթի հակասությունների եւ Դավթի՝ թագավոր դառնալու մասին է, որտեղից որտեղ լուսանկար է հայտնվում՝ որում մեր “Սասնա Ծռեր”-ի Սասունցի Դավիթն է: Ինչու՞: Ի՞նչ կապ ունի Սասունցի Դավիթը հրեա Դավիթի կամ Հին կտակարանի հետ: 4-րդ դասարանի երեխան, անշուշտ, ուղղակի պիտի հասկանա, որ Երուսաղեմը մայրաքաղաք հռչակած Դավիթ թագավորը Սասունցի Դավիթն է…

Հիսուսը հրեաների՞, թե մարդկության փրկիչն է…

 Վերջապես (3-րդ գլուխ) սկսվում է Նոր կտակարանը: Ոչինչ, ըստ էության ոչինչ այս դասագրքում չի կապում Հին կտակարանը Նոր կտակարանի հետ: Ուղղակի 2-րդ գլուխն ավարտվում է Բաբելոնյան գերությամբ եւ վավերացումով, որ Սողոմոնի սերունդներից Եզեկիան հաղթում է ասորեստանցիներին, ոչնչացնում է երկրում տարածված կուռքերի պաշտամունքը եւ վերականգնում մարդկանց հավատը Աստծու նկատմամբ: Գլուխը վերջանում է վավերացմամբ, որ իսրայելցիներն այնուամենայնիվ, հիշում էին մարգարեների կանխատեսումները Փրկչի գալստյան մասին: Ահա այս վերջին վավերացումը միակ կապող օղակն է Հին եւ Նոր կտակարանների: Միակ: Ընդ որում, այս Փրկիչը պետք է գար եւ նրանց ազատեր օտար տիրապետությունից ու վերականգներ իրենց թագավորությունը: Դեռ ավելին, նյութը վերջանում է աշակերտներին ուղղված հարցով՝ “Ինչպե՞ս հասկացան հրեաները Փրկչի գալստյան մասին գաղափարը”: Որին հաջորդում է Նոր կտակարանը՝ Հիսուս Քրիստոսի ծննդյան ավետումը:

Հիսուս Քրիստոսի ծնունդը բաժնում պարզվում է, որ Բեթղեհեմ քաղաքում ծնվել է Աստծո որդին, ով աշխարհ է եկել մարդկանց փրկելու համար: Այսպիսով, ընդամենը մի քանի էջի տարբերությամբ 4-րդ դասարանի երեխան նախ իմանում է, որ “Փրկիչը պետք է գար եւ նրանց (հրեաներին) ազատեր օտար տիրապետությունից ու վերականգներ իրենց թագավորությունը”, իսկ 2 էջ հետո՝ որ “Աստծու որդին… աշխարհ է եկել մարդկանց փրկելու համար”: Ո՞նց գլուխ հանի երեխան այս հակասությունից: Թե՞ իրականում մարդկանց փրկությունը հրեաների թագավորության վերականգնումն է: Մի՞թե 4-րդ դասարանի հայ երեխային աշխարհում մարդկանց փրկության քրիստոնեական ծրագրի փիլիսոփայությունը պիտի ներկայանա հրեաների թագավորության վերականգնումով…

Այնուհետեւ հայտնվում է սատանան, որի մասին մի 2 էջ հետո էլ բացատրություն է տրվում, որ սատանան “անձնավորված չար հոգի է, խարդախ, խաբեբա, խորամանկ”: Միթե՞ երեխան չի հարցնելու, թե որտեղի՞ց է հայտնվում սատանան, ո՞վ է նրան ուղարկում եւ, եթե ամեն ինչ Աստծո կամքով է, ինչպե՞ս չընդունել սատանային:

 Հարցեր են առաջանում 1-ին գրքին հաջորդող բառարանի բացատրություններից, որոնց պատասխանները մշուշոտ են: Բառարանը ավելի շատ հարցեր է ծնում, քան բացատրություններ տալիս: Դիտարկենք մի քանի բառ.

 Դպիր — հրեական օրենքի գիտակ: Սակայն այս գրքում, այլ գրքերում բազմաթիվ առիթներով օգտագործված “դպիր” բառի բացատրությունը չի համընկնում: Ուսուցչի 5-րդ դասարանի ձեռնարկում ասվում է, որ հայոց եկեղեցու նվիրապետական 9-ը աստիճաններից ստորին 4-ը՝ դռնապահությունը, ընթերցողությունը, երդմնացուցչությունը, ջահնկալությունը կազմում են դպիրների դասը……

Երեխան պետք է հասկանա, որ Հայ առաքելական եկեղեցու նվիրապետական 9-ը աստիճաններից 4-ը ներկայացնում են մարդիկ, ովքեր հրեական կրոնական օրենքների գիտակ են: Արդյո՞ք իսկապես էլ այդպես չէ…

 Պաշտամունք — հարգանք, մեծարանք, հավատ, սեր, սակայն ուսուցչի ձեռնարկի մեջ “Պաշտամունք” բառը բացատրված է որպես “Աստծուն պաշտելու (երկրպագելու) արարողությունների ամբողջությունը: Լայն իմաստով ներառում է ծեսերը, արարողությունները, աղոթքները, ժամերգությունները, խորհուրդները, տոները: Այսպիսով, “պաշտամունք” բառի 2 բացատրությունները խիստ տարբեր են: Մինչ այդ, սակայն, “բարեպաշտ” բառը մեկնաբանվել է որպես “բարի, ազնիվ, բարի գործեր կատարող մարդ”; Բա ու՞ր մնաց “պաշտ, պաշտել” մասը: Գուցե պետք է հասկանալ բարին հարգող, մեծարող, բարուն հավատացող մա՞րդ: Այս դեպքում էլ կորչում է “պաշտամունք” բառի “լայն իմաստը”: Գուցե պետք է փոխել տեղե՞րը եւ այս վերջինը՝ “ծեսերը, արարողությունները, աղոթքները, ժամերգությունները, խորհուրդները, տոները” հասկանալ նեղ իմաստով՝ լայն իմաստին թողնելով համամարդկային “հարգանք, մեծարանք, հավատ, սեր” բացատրությունը: Իհարկե դժվար կլինի “բարեպաշտ” բառը զրկել “ծեսերը, արարողությունները, աղոթքները, ժամերգությունները, խորհուրդները, տոները” կատարողների նկարագրից: Եթե ուսուցիչն ուզի՝ բարեպաշտ կհամարի “ծեսերը, արարողությունները, աղոթքները, ժամերգությունները, խորհուրդները, տոները” կատարողներին, եթե ուզենա՝ բարին հարգող, մեծարող, բարուն հավատացող մարդուն: Քանի որ իրական կյանքում միշտ չէ, որ սա նույն մարդն է (այսինքն՝ բարին հարգող, մեծարող, բարուն հավատացող մարդը գուցե չի կատարում “ծեսերը, արարողությունները, աղոթքները, ժամերգությունները, խորհուրդները, տոները”), եւ ընդհակառակը՝ այն կատարողները միշտ չէ, որ բարին հարգող, մեծարող, բարուն հավատացող մարդիկ են:

 Սատանա — անձնավորված չար ոգի, խարդախ, խաբեբա, խորամանկ: Այլ կերպ՝ “անձնավորված չար ոգին”, “խարդախը”, “խորամանկը” եւ “խաբեբան” հավասարարժե՞ք են, թե՞ կարող է, օրինակ, “խորամանկ” մարդ լինել՝ անձնավորված չար ոգի չլինելով:

 Ի՞նչ է ուսուցանում “Հայ առաքելական եկեղեցու պատմություն” դասագիրքը — 2

Ու՞մ պիտի փրկեր Աստծո որդին…

Դպրոցներում դասավանդվող “Հայ առաքելական եկեղեցու պատմություն” դասագրքի բառարանից պարզվում է, որ “Սուրբ գիրքը Աստվածաշունչն է”, քրիստոնյաների նվիրական, սրբազան գիրքը, այսինքն՝ այլ “Սուրբ գիրք” չկա եւ չի կարող լինել: Իսկ, խոսելով Հնգամատյանի մասին, չի ասվում, որ այն հրեաների Սուրբ գիրքն է, որից տպավորություն է ստեղծվում, որ այն միայն քրիստոնեական գիրք է:

 Առհասարակ գրքի տարբեր հատվածներին ուղեկցող բառարանները հաճախ խնդրահարույց են: Այսպես, աշակերտը սովորում է, որ “սուրբ” նշանակում է մաքուր, անարատ, անբիծ, որից պետք է հետեւի, որ Սուրբ գիրքը մաքուր, անարատ, անբիծ գիրքն է: Ավելի ուշ, 5-րդ դասարանի դասագրքում պիտի կարդանք, որ եկեղեցին սուրբ է անվանում առաքինի, ազնիվ, քրիստոնեական հավատին իրենց ողջ կյանքը նվիրած, եկեղեցում եւ ժողովրդին մեծ ծառայություններ մատուցածին:

 5-րդ դասարանի դասագրքի ներածականում ասվում է, որ “Հայոց եկեղեցին ստեղծել, պահպանել ու մեզ է հասցրել մշակութային բազմաթիվ արժեքներ, ազգային սովորույթներ, ծեսեր եւ տոներ”, առանց հիշատակելու, որ հայությունը հազարամյակներ շարունակ ունեցել է նման արժեքներ, որոնք ավերվել են կամ նրանց հիմքին են կառուցվել այսօր քրիստոնեական համարվող “մշակութային բազմաթիվ արժեքներ, ազգային սովորույթներ, ծեսեր եւ տոներ”: Առաջին դասում՝ “Եկեղեցի”-ում, ասվում է, որ “աշխարհում ամենատարածված կրոնը քրիստոնեությունն է: Դա նշանակում է, որ քրիստոնեական եկեղեցուն պատկանող մարդիկ՝ քրիստոնյաները իրենց թվով ամենաշատն են աշխարհում”: Ուսուցչի ձեռնարկում մի քանի միլիարդանոց բուդդայական համայնքի թիվը մի քանի անգամ զիջում է քրիստոնյաների թվին, 2-րդ տեղում են մահմեդականները: Ստացվում է՝ աշխարհի 6-7 մլրդ. բնակչության ավելի քան 1/3-ը քրիստոնյաներ են (՞՞՞)…

 Մեղմ ասած՝ սխալ է: Կրկնելով, որ բուդդայականությանը հետեւող աշխարհի բնակչությունը միլիարդից ավելի է, չխոսելով այն հանրահայտ իրողությունների մասին, որ քրիստոնյա ժողովուրդների ծնելիությունը որեւէ համեմատություն չունի մահմեդականությանը հետեւողների համեմատ (որից առնվազն հետեւում է, որ 1993-2006թթ. ընթացքում աշխարհի կրոնական պատկերի զարգացումները բոլորովին այլ ընթացք ունեն) եւ այլն, ասենք միայն, որ աշխարհի կրոնական խճանկարը ներկայացնող կեղծ թվերից որեւէ օգուտ չկա. ինչու՞ մեր երեխաներին թյուր պատկերացումներ տանք աշխարհի կրոնական զարգացումների մասին, ի՞նչ ենք մենք շահում դրանից: Ուրեմն հարց՝ ու՞մ է սա ձեռնտու…

Ազգայի՞ն, թե՞ քրիստոնեական արժեքներ…

 Դասագրքում ընդամենը մի քանի խոսք կա Անթիլիասի կաթողիկոսության, Երուսաղեմի եւ Պոլսո պատրիարքությունների մասին: Այնուհետեւ խոսք է լինում հայոց եկեղեցու խորհուրդների՝ մկրտություն, դրոշմ, ապաշխարհություն, հաղորդություն, պսակ, ձեռնադրություն, կարգ հիվանդաց…

պատարագ… դրանց իմաստի, եկեղեցու կառուցվածքի եւ այլնի մասին: Թերեւս սրանք են այն մշակութային բազմաթիվ արժեքները, ազգային սովորույթներն ու ծեսերը, որոնք “Հայոց եկեղեցին ստեղծել, պահպանել ու մեզ է հասցրել”, ինչպես ասված է ներածականում: Միայն թե աշակերտների բացարձակ մեծամասնությունը այդպես էլ չի հասկանա, թե այս մշակութային արժեքներից ազգայինը որն է:

 Ինչ վերաբերում է տոներին, որոնք նույնպես հայոց եկեղեցու կողմից ստեղծված մշակութային արժեքների շարքում են հիշվում, ապա “Հայոց եկեղեցու տոները” բաժնում եւ դրան հաջորդած մասերում ասվում է, որ Հայոց եկեղեցու տոներն են Ավետման եւ ծննդյան տոները, Ջրօրհնեքի արարողությունը եւ Աստվածահայտնության տոնը, Տյառնընդառաջը, Քրիստոսի պայծառակերպության տոնը, Ծաղկազարդը, Սուրբ Հարությունը կամ Զատիկը, Համբարձման տոնը, Մարիամ Աստվածածնի կամ վերափոխման տոնը, Բուն Բարեկանդանը եւ Մեծ Պահքը, Սուրբ Սարգիսը, Կաթողիկե Սուրբ Էջմիածնի տոնը, Վարագա խաչի տոնը, Թարգմանչաց տոնը: Այս ցանկում միայն Սուրբ Էջմիածնի եւ Թարգմանչաց տոները կարող են աղերսվել հայ ժողովրդի պատմա-մշակութային արժեքներին, մյուս տոները, որոնք միաժամանակ նաեւ համաքրիստոնեական տոներ են (բացի Սուրբ Սարգսից եւ Վարագա Խաչի տոնից, որոնք էլ իրենց հերթին զգալի պայմանականությամբ կարելի է հայկական անվանել, գոնե այն մեկնությամբ, ինչ եկեղեցին է անում) իրենց կատարման առիթով, ձեւով եւ բովանդակությամբ մշակութային արժեքներ լինելով՝ կապ չունեն հայոց ազգային սովորույթների եւ ծեսերի հետ, ու լավագույն դեպքում կարող է խոսք լինել ոչ թե ազգային սովորույթների եւ ծեսերի մասին, այլ՝ քրիստոնեական կամ՝ Հայ առաքելական եկեղեցու: Ուսուցչի ձեռնարկում ասվում է, որ տոներին նվիրված է 15 ժամ, եւ այն 5-րդ դասարանի առանցքային թեման է: Իրականում դասագրքում, բնականաբար, ներկայացված են տոների զուտ քրիստոնեական իմաստները, բացատրությունները, եւ երեխան հայ ժողովրդական մշակույթի հարստագույն այս շերտի՝ տոների եւ տոնակատարությունների մասին գիտելիքները սահմանափակում է միայն դասագրքի նեղ առաջարկով: Քանի որ դպրոցում այս թեմաներին նվիրված այլ դասաժամեր չկան, բնականաբար աշակերտները սովորում են, որ հայ ժողովրդական տոնացույցը բացառապես քրիստոնեական տոնացույցն է: Այլ կերպ՝ պարզվում է, որ այստեղ էլ մենք ոչինչ չունեինք մինչեւ քրիստոնեության տարածումը Հայաստանում: Մի՞թե ոչ մի աշակերտի մտքով չի անցնելու, ո՞վ էինք մենք մինչեւ քրիստոնեությունը եւ, առհասարակ, որեւէ բան ունեի՞նք: Այս դասագրքում կարդում ենք, որ “պահք” կամ “պաս” նշանակում է որոշ տեսակի կերակուրներից հրաժարում: Ինչքան հայտնի է, այսօր հայ հոգեւորականները “որոշ տեսակի կերակուրներից հրաժարումը”-ը մեկնաբանում են որպես “դիետա”, որը զուրկ է հոգեւոր կամ կրոնական բովանդակությունից, եւ պահքը կամ պասը քարոզում են ընկալել որպես հոգեկան եւ մարմնական հրաժարում այլազան գայթակղություններից եւ հոգեւոր-կրոնական նվիրման ընթացք: Նույն դասագրքի բառարանում “ծես” բառը բացատրված է որպես եկեղեցում որոշակի կանոնակարգով կատարվող արարողությունների ամբողջություն: Այստեղ երեխան կարող է մտածել, թե ի՞նչ է եկեղեցին՝ շինությու՞ն, թե՞ ինստիտուտ: Օրինակ, եթե քահանան տնօրհնեք է անում, կամ՝ կարգ հիվանդաց՝ հիվանդի տանը, հիվանդանոցում կամ այլուր, որը եկեղեցու՝ որպես շինություն, պատերից դուրս է, դա ծե՞ս է, թե՞ ծես չէ: Չէ՞ որ եկեղեցին որպես ինստիտուտ, եւ հոգեւորականը, որպես ինստիտուտ-եկեղեցու ներկայացուցիչ, կարող է ծես անել նաեւ եկեղեցու՝ որպես շինության պատերից դուրս: Առհասարակ շատ բառեր, որոնց երեխան արդեն հանդիպել է այլ առիթներով, սույն դասագրքում նեղացված են եւ երեխայի հետագա մտահորիզոնի վրա կարող են կաղապարի ազդեցություն ունենալ:

 6-րդ դասարանի դասագիրքը կրկին վերադառնում է նախաքրիստոնեական շրջան: Սկսվում է այն Հին Հայոց հավատալիքներով, որտեղ պատահաբար հայտնվում է Սուրբ Կարապետը, շարունակվում է հեթանոսական դարաշրջանի առասպելներով, ապա անհասկանալիորեն ընդմիջվում է Տրդատ Գ-ի կողմից հեթանոսությունը վերացնելու հրամանով, ապա կրկին՝ Վանի թագավորության դիցարանը… ապա հերթով հիշվում են աշխարհի ստեղծման տարբերակներ՝ հին հնդկական, բուդդայական, զրադաշտական, ներկայացվում է հունա-հռոմեական դիցարանը, կրոնը հելլենիստական շրջանում, Առաջավոր Ասիան՝ առաջին դարում՝ Հռոմ, Պարթեւստան, եւ 7-րդ դասից սկսվում է քրիստոնեության տարածման պատմական պայմանների քննարկումը: Եվ վերջապես “Քրիստոնեության մուտքը Հայաստան” բաժինն ավարտվում է արաբների շրջանով: Հայոց եկեղեցու կողմից Կովկասում քրիստոնեություն տարածելու վերաբերյալ ոչ մի խոսք, միայն մի խեղճուկրակ նախադասություն կա Գրիգոր Լուսավորչի թոռ Գրիգորիսի մասին: Աղվանքի մասին սկսվում է խոսվել 5-րդ դարից, այն էլ՝ 2-րդ կեսից, մինչդեռ 4-րդ դարը եւ 5-րդ դարի 1-ին կեսը Աղվանքում հայ եկեղեցու կողմից ամենաաշխույժ գործունեության շրջանն են: Այնուհետեւ, համարյա ոչ մի խոսք չկա Աղվանից կաթողիկոսության թեմերի, եկեղեցու հավատացյալ ժողովուրդների ազգային պատկանելության մասին, մինչդեռ ադրբեջանցիներն իրենք են գրում, որ այդ եկեղեցին է միավորել Աղվանքի ժողովուրդներին: Այսպիսով անուղղակիորեն վավերացվում է, որ Հայ առաքելական եկեղեցին բացառապես հայերի կրոնն է՝ սրանով դիմազրկելով ինչպես հայ ժողովրդին, այնպես էլ քրիստոնեության՝ այս ուղղությանը հետեւած եւ դեռեւս հետեւող ժողովուրդներին ու նրանց պատմությունը: Ահա այսպես, Հայ առաքելական եկեղեցու պատմությունը մի դեպքում նեղացվում-սահմանափակվում է, մյուս դեպքում՝ փոխարինում հայ ժողովրդի անցած ամբողջ պատմա-մշակութային անցյալին…

 Արամ Ավետյան 

Հ.Գ. — “Լուսանցք”-ի էջերում մասնակիորեն անդրադարձել ենք այս թեմային, սակայն, ընթերցողների հարցումներին ընդառաջ գնալով նպատակահարմար գտանք մանրամասնել: Կարել էր էլի ծավալվել, սակայն այսքանն էլ բավարար է հասկանալու մեր մտահոգության պատճառը:

Եվս մեկ անգամ կրկնում ենք մի հարցադրում, որն առավելապես ուղղված է ՀՀ ԿԳ նախարարությանը: Ո՞վ է շտկելու այս բացթողումները: Եթե սրան ավելացնենք նաեւ, որ դպրոցների “կրոնի” շատ ուսուցիչներ էլ աղանդավորականներ են ու նաեւ իրենց տեսակետներն են “հիմնավորում” աշակերտների մոտ, ապա դրությունն աղետալի է դառնում……

Ահա պատճառը, թե ինչու էինք մենք “Լուսանցք”-ի նախորդ թողարկումներում պաշտպանել հայ հեթանոսների այն տեսակետը, որ եթե կա “”Հայ առաքելական եկեղեցու պատմություն” դասագիրք, ուրեմն պիտի լինի նաեւ “Հայ տաճարի կամ Հայոց հին հավատքի պատմություն” դասագիրք՝ հեթանոս-արիական հայերի ընտանիքների երեխաների համար:

Այլապես “Հայ առաքելական եկեղեցու պատմություն”-ը պիտի ներառվի “Հայոց պատմություն” դասագրքում, ինչպես “Հայոց հին հավատքի պատմությունը”, կամ այդ առարկան լինի լաբորատոր պարապմունքների ձեւով՝ ըստ ցանկության: Այլապես ստացվում է՝ մեր հնագույն անցյալը հայոց պատմության բաղկացուցիչ մասն է, քրիստոնեականը՝ ոչ: Գուցե սա էլ հենց մեր մտածելու առա՞նցքն է…

 “Լուսանցք” Թիվ 29, 30,  12-18, 19-25 հոկտեմբերի, 2007թ.