Հետազոտողները ցույց են տվել, որ Սարգիսը հայոց կրոնական մշակույթում ունի հնագույն ակունքներ: Իր նախնական՝ նախաքրիստոնեական էությամբ նա զուտ հայկական ծագում ուներ եւ հայոց մեջ պաշտվել է որպես հողմային Աստված, ունենալով նաեւ երկրագործական, հացահատիկային գործառույթներ: Սուրբ Սարգսի կերպարում արտացոլվել են մեռնող-հարություն առնող աստվածների գործառույթները, երկնային ուժերի՝ ամպրոպի, կայծակի, հողմերի հետ կապերը, երկրագործության հովանավորի առաքելությունը եւ այլն: Նրա կերպարում տեսնում ենք կապեր Արա Գեղեցիկի, Վահագնի հետ: Ունենալով հանդերձ այս ազդեցությունները, իրականում Սարգիսն ինքնուրույն Աստված էր, ինքնուրույն կերպար՝ իր ինքնուրույն գործառույթներով :
Պետք է ենթադրել, որ հայոց մյուս նախաքրիստոնեական աստվածությունների շարքում Սարգիսն ուներ առանձնահատուկ դիրք, քանի որ քրիստոնեության ակտիվ տարածման եւ մինչքրիստոնեական պաշտամունքների դեմ պայքարի ընթացքում չհաջողվեց ոչնչացնել ոչ Սարգսի պաշտամունքը, ոչ նրան ուղղված բազմաթիվ ծեսերն ու արարողությունները: Ըստ երեւույթին՝ չհաջողվեց նաեւ նրա կերպարը փոխարինել որեւէ քրիստոնեական կերպարով: Ինչպես կտեսնենք ստորեւ, Սարգիսն ազնվականների, նախարարների համար երկրորդական դեր ուներ, նա չուներ Արամաստի, Վահագնի, Անահիտի կամ Աստղիկի հավակնոտությունը, նա անհամեմատ հասանելի էր հասարակ մարդկանց, ժամանակակից տերմինով ասած՝ անհամեմատ դեմոկրատ էր, առարկայորեն հասկանալի, քմահաճ չէր եւ միշտ պատրաստակամ էր իրեն դիմողներին օգնության հասնելու: Նա մեծ ժողովրդականություն էր վայելում հենց հասարակ մարդկանց շրջանում եւ առաջին հայացքից, թերեւս, մեծ վտանգ չէր ներշնչում նորամուտ քրիստոնեության առաջնորդներին: Պայքարելով առաջնային, «կարեւոր» Աստվածների եւ նրանց սրբավայրերի, կուռքերի դեմ, որոնք խնկարկվում էին ազնվականների կողմից, առաջին քրիստոնյա հայրերը համեմատաբար քիչ ջանքեր են գործադրել հասարակ մարդկանց, ըստ էության՝ ժողովրդի լայն զանգվածների կողմից սիրված եւ նրանց հասկանալի կերպարների դեմ: Եւ, մինչ Բագինների կուռքերը կործանվում էին, նրանց մեհյանների տեղերում եկեղեցիներ ու վանքեր էին կառուցվում, ժողովուրդը շարունակում էր իր հմայածիսական արարողությունները, շարունակում էր հուսալ իրեն հասկանալի Աստվածների ու Սրբերի հովանավորությունը, եւ դիմում էր նրանց օգնությանը: Եվ երբ եկեղեցու հայրերն ուշքի եկան, տեսան, որ արդեն արմատավորվող քրիստոնեության կողքին ծաղկում է ժողովրդական Աստվածը: Ինչպես համոզվեցինք Ս.Սարգսի տոնի նկարագրությունից, նրա պաշտամունքը տներում էր կատարվում, եւ հնարավոր չէր մեկ առ մեկ բոլոր տներից, բոլոր ընտանիքներից, անհատ մարդկանց սրտերից, նրանց բառամթերքից, նրանց երգերից ջնջել վերացնել այս ամենահաս եւ սիրված կերպարը: Սրբազան կյանքում, կրոնական հարաբերություններում Սարգիսը չէր էլ պայքարում քրիստոնեության դեմ: Նրա գոյությունը եւ գործառույթները ոչ հերքում, ոչ հաստատում էին քրիստոնեական գաղափարախոսությունը: Նա չէր պահանջում եկեղեցի գնալու փոխարեն իր ուխտավայրերն այցելել, նա նույնիսկ զոհաբերություններ չէր պահանջում: Նա ընդամենը պատժում էր անազնիվներին, ստախոսներին, անիրավներին, օգնում էր ընտանիքներին եւ նեղության մեջ ընկած մարդկանց, սիրահարվածներին եւ սպասում էր, որ մարդիկ տարին մեկ անգամ հինգ օր իր հիշատակին որոշ զոհողությունների գնան՝ պաս պահեն, որոշ գործեր չանեն: Անհրաժեշտության դեպքում նա դրսեւորում էր իր ամպրոպային բնույթը՝ օգնելով մարդկանց տնտեսական աշխատանքներին: Բնական է, որ նա զգալի դեր ուներ հայ ժողովրդի պաշտամունքներում:
Չկարողանալով վերացնել նրա պաշտամունքի դրսեւորումները կենցաղում, քրիստոնեության շրջանում ստիպված էին այս կերպարը պաշտոնականացնել: Ըստ էության՝ Սարգիսը միակ նախաքրիստոնեական կերպարն է, որ մտավ պաշտոնական եկեղեցու սրբացուցակ եւ նրա անունով տոն սահմանվեց: Գրիգոր Լուսավորիչը, չկարողանալով վերացնել ժողովրդականություն վայելող այս աստվածության պաշտամունքը, հարկադրված էր օրինականացնել այն: Նա սահմանում է Առաջավորաց պասը, որը աշխարհի քրիստոնյաների մեջ միայն հայոց տոնացույցում կա, եւ դրան հաջորդող Ս.Սարգսի տոնը: Վաղ շրջանի քրիստոնյա երկրները մեղադրում էին հայերին այն բանի համար, որ նրանք քրիստոնյա աշխարհին անծանոթ կերպար եւ սուրբ ունեն, որին հատուկ տոն են նվիրել: Այդ շրջանում հայոց եկեղեցին խնդիր ուներ բացատրություն տալու, թե ի՞նչ տոն է այս տոնը, ի՞նչ սրբի է նվիրված եւ ինչո՞ւ իրենք անհրաժեշտ են համարում պահպանել այն: Քրիստոնեության վաղ շրջանի «գլոբալիզացիոն» քաղաքականության ընթացքում դա հեշտ խնդիր չէր, եւ ահա՝ ձեւավորվում է Սուրբ Սարգսի քրիստոնեական առասպելը: Այղ առասպելը Սարգսի մասին ձեւավորում է մի կերպար, որի համաձայն՝ Հայոց Եկեղեցին սրբացրել է կեսարացի ոմն զորավար Սարգսի, քանի որ նա պայքարել եւ նահատակվել է քրիստոնեության համար: Պատրաստվում են բացատրություններ, գրություններ, փնտրվում են ապացույցներ: Ի վերջո՝ քրիստոնյա աշխարհին ներկայացվում է հետեւյալ տարբերակը.
Հռոմեական Հուլիանոս ուրացող կայսեր հալածանքներին ենթարկվող կեսարացի քրիստոնյա զորավար Սարգիսը չորրորդ դարում իր որդի Մարտիրոսի հետ անցնում է Հայաստան, փորձելով ապաստան գտնել հայոց Տիրան թագավորի մոտ: Վերջինս, տագնապելով Հուլիանոսի վրեժխնդրությունից, խորհուրդ է տալիս նրան գնալ Պարսկաստան: Այստեղ նրան սիրով ընդունում է Շապուհ երկրորդը եւ, հիանալովքաջ ու հմուտ զինվորականով, նրան նշանակում է զորահրամանատար: Սարգիսը բազում ծառայություններ է մատուցում պարսից Շապուհ արքային, այդ թվում՝ կռվում է իր հայրենակից հռոմեացիների եւ Հուլիանոսի դեմ եւ հաղթում նրան: Միաժամանակ նվիրյալ քրիստոնյա լինելով, դավանափոխ է անում պարսիկ զինվորներին, ինչի համար Շապուհը խիստ զայրանում է, իր մոտ է կանչում Մարգիս զորավարին եւ առաջարկում նրան ընդունել իր կրոնը: Վերջինս, բնականաբար, մերժում է: Ավելին, զայրույթի մեջ նա ջարդում է պարսկական կուռքերը, ինչով սաստիկ վիրավորում է իր շուրջը հավաքված ամբոխին, եւ վերջիններս սպանում են Սարգսի մանկամարդ որդի Մարտիրոսին, իսկ հաջորդ օրը Շապուհի հրամանով նահատակում են նաեւ իրեն՝ Սարգսին, եւ նրա հորդորով հավատափոխ դարձած պարսիկ զինվորներին: Այս դեպքը տեղի է ունենում 361թ. հունվարի 31-ին:
Որոշ անորոշություն կա, թե որտե՞ղ տարվեց նահատակված զորավարի, նրա որդու եւ զինվորների մարմինները: Մի տարբերակի համաձայն դրանք տարվել են «Հոռոմաց աշխարհ», մեկ այլ տարբերակի համաձայն՝ թաղվել են Պարսկաստանում, Մազանդարանի Դաղման կոչվող քաղաքի մոտ: Այնուհետեւ սկսվում է զորավարի երկրորդ, կարելի է ասել՝ «հայկական կյանքը»: Ըստ քրիստոնեական առասպելի՝ Մեսրոպ Մաշտոցը նահատակ զորավարի մարմինը, այլ կերպ ասած՝ մասունքները, տեղափոխում է Հայաստան եւ հողին հանձնում Կարբի ավանում, Ուշիում, որտեղ եւ կառուցում է Ուշիի Սուրբ Սարգիս վանքը: Իսկ նահատակի ատամը զետեղում է մի խաչափայտի մեջ եւ տեղափոխում Գագա դաշտ, որտեղ նույնպես կառուցում է Սուրբ Սարգիս անունով վանք (ներկայիս Նոյեմբերյանի Կոթի գյուղից վեց-յոթ կիլոմետր հեռավորության վրա), այսպիսով՝ սրբերի շարքը դասելով նրան: Այս մասին բանաստեղծական վկայություն է պահպանվել.
Կանգնեցեր նշան ի մէջ մացառաց եւ ի Խուժիստան, Բարձր ի Դիտակ ի Գագա գագաթան, Որով պահպանի քառանկիւն սահման:
ժողովրդական ավանդազրույցն այս մասին պատմում է, որ «էդպես Սուրբ Սարգիսը Կոթի գեղի սարերն ու հանդերը օխնել ա, դրա համար էլ Օրա սուրբ սղնատամն էն օխնած տեղն ա, որ կենըմ ա: Թե հանեն ուրիշ տեղ տանեն, էլի դուս կգա իրա տեղը կփախչի: Աշխարքի ամեն ծերից ամեն տարի ուխտավոր ա գալի Կոթի գեղի հանդը, Գվարզնից վերեւ, մուրազն առնըմ ու ետ գնըմ» :
Մեսրոպ արք. Աշճեանը մի ամբողջ ուսումնասիրություն է նվիրել այս դեպքերի լուսաբանմանը : Նա մասնավորապես հիշում է Ներսես Շնորհալու կողմից շարադրված Սուրբ Սարգսի կանոնը, որը վերջանում է հետեւյալ տաղով.
Խաչաչարչար սուրբ դիտապետ, Նշանագործ անուամբ ի խաչ եւ յեկեղեցի, Առաւել պայծառ ի գլուխն Գագայ, Ի գագաթան տեղւոյն օրհնեալ սրբոյն Մեսրոպայ, Երագահաս սուրբդ Սարգիս բագնեաց կործանիչ Բարեխօս լեր առ Քրիստոս վասն անձանց մերոց:
«Երագահաս սուրբդ Սարգիս բագնեաց կործանիչ» տողերը պետք է բոլորին համոզեին, որ Սուրբ Սարգիսը հանուն քրիստոնեության տարածման կործանել է նախաքրիստոնեական Աստվածներին: Եվ դրանով ինքնին նվաճել է քրիստոնեական Սուրբ լինելու իրավունքը:
Այսպիսով՝ ժամանակի կրոնա-մշակութային քաղաքականության մեջ տեղավորվելու նպատակով, հայկական աստվածությանը ոչ միայն որպես նահատակ էին ներկայացնում, այլեւ՝ ոչ հայազգի: Այդպես ծնվում է Սուրբ Սարգսի կերպարի եկեղեցու պաշտոնական բացատրությունը: Սուրբ Սարգսի այս կերպարը Սահակ Մովսիսյանն անվանում է «եկեղեցական Սուրբ Սարգիս» :
Քրիստոնյա աշխարհը երկար ժամանակ այս բացատրություններով չէր բավարարվում, եւ հայոց եկեղեցին (եւ ոչ միայն եկեղեցին, այլ նաեւ՝ աշխարհիկ իշխանությունները) դեռեւս շատ երկար պետք է բացատրություններ տար քրիստոնյա համայնքի առաջնորդներին, թե ինչո՞ւ իրենք աշխարհի մնացած քրիստոնյաներից զատվում են մի առանձնահատուկ տոնով, եւ ինչո՞ւ իրենց սրբերի շարքում տեղ է գտել մնացյալ քրիստոնյաներին անհայտ մի Սուրբ: Շատ երկար, վեց-յոթ հարյուր տարի շարունակ թե եկեղեցու հոգեւորականները, թե աշխարհիկ իշխանությունները պաշտպանում էին Սարգսի լինելության իրավունքը հայկական միջավայրում, հաճախ այդ պաշտպանության նպատակով հղելով Սարգսի ոչ հայկական՝ հռոմեական ծագումը, միշտ նորանոր մանրամասնություններով «ապացուցելով» իրենց առասպելը: Պաշտոնական մշակութային համահարթեցման քաղաքականության պարագայում դա հեշտ գործ չէր, եւ հայոց եկեղեցին ստիպված էր «արդարանալ» աշխարհի քրիստոնյա համայնքի, մասնավորապես՝ Հռոմի առաջ, բացատրություն տալ, թե ինչո՞ւ իրականում հայոց մեջ շարունակվում է նախաքրիստոնեական ազգային Աստծու խնկարկումը: Եվ հայոց քրիստոնյա հայրերը շարունակում էին արդարանալ, միշտ պնդելով, որ սա հայ չէ, որ սա կեսարացի զորավար է, որին հայերը պաշտում են նրա քրիստոնեահաճո գործունեության եւ հատկապես՝ նահատակության փաստի պատճառով: Այս ձգձգված վեճը այնպիսի խոր հետք է թողել մեր եկեղեցու վրա, որ նույնիսկ մեր օրերում Ս.Սարգսի մասին խոսելիս եկեղեցականներն սկսում են «Ս.Սարգիս ազգով հայ չէ» բանաձեւից: Այսպես, Շնորհք արք. Գալուստեանը իր եռահատոր աշխատանքում Ս.Սարգսին զետեղելով «Հայազգի սուրբեր» բաժնում, նրա մասին գրում է. «Ս. Սարգիս ազգով հայ չէ, ոչ ալ նահատակված է Հայաստանի մէջ: Միւս եկեղեցիները մեծ կարեւորութիւն չեն տուած անոր յիշատակին եւ եթէ մինչեւ իսկ հնումն յիշատակած են զայն, այսօր գրեթէ մոռացութեան տուած են: Իսկ միւս կողմէն՝ նկատի ունենալով, որ մեր մէջ, ընդհակառակը, ամենէն մեծ ժողովրդականութիւն շահած սուրբերէն մէկն է, ուստի մենք կը դասենք զայն Հայազգի սուրբերու շարքին» :
Սարգսի հայազգի լինելու ժխտման շարունակական անհրաժեշտությունը եւ դրա շուրջ ապացույցների փնտրտուքն ինքնին պերճախոս հաստատումն է հակառակի. Սարգիսն իսկապես հայազգի էր:
Այսպիսով՝ նորադարձ քրիստոնյա հայերն իրենց նախկին աստվածությանը քրիստոնեական նոր կերպարի մեջ ամփոփելով, շարունակեցին խնկարկել, «փրկելով» ազգային Աստծուն: Փրկելով Ս.Սարգսի տոնը: Սուրբ Սարգիսն ինքը, նախաքրիստոնեական շրջանում Աստված լինելով, զգալի փոփոխությունների ենթարկվեց եւ «քրիստոնեացավ»: Նույն «Երագահաս սուրբդ Սարգիս բագնեաց կործանիչ» տողը ըստ էության նշանակում էր նաեւ, որ Սարգիսն ինքն իրեն է կործանել: Եւ իսկապես՝ նրա աստվածային կարգավիճակը փոխվել էր. Սարգիսն աստվածությունից դարձել էր Սուրբ: Նրա «վերակենդանացման» միակ հնարավորությունը կարգավիճակի նվազեցման մեջ էր:
Հայոց Առաջավորաց պասը եւ Սուրբ Սարգսին չընդունող հունական եկեղեցին, եւ ապա, նրանից ազդված մի շարք այլ եկեղեցիներ Սարգսին հայ են համարում եւ հունական բացատրությունը հայ Սարգսին ներկայացնում է որպես բացասական կերպար: Ըստ հունական առասպելի՝ «Սարգիս անունով մեկը, հայոց մոլորութեալ վարդապետ, մի շուն ուներ Արցիվուր անունով: Սակայն այս բառը նշանակում է «առջեւից գնացող» (առաջավոր): Սարգիսը սատանայի ազդեցությամբ այս շանը գործ էր ածում իբրեւ իր գալստեան ավետաբեր եւ յայտարար ամէն անգամ, երբ մի գիւղ, մի քաղաք, կամ ուրիշ տեղ երթար, ուր իր մոլորութեան ժանտախտից բռնուած աշակերտներ էին բնակում: Երբ սրանք տեսնում էին շանը, հաջորդ օրը թափորով մի քանի մղոն ընդառաջ էին գնում իրենց վարդապետին: Մի անգամ, երբ շանը սովորական պաշտոնով մի տեղ ուղարկեց, գայլերը ճանապարհին պատառեցին նրան: Սարգիսը երկրորդ օրը գնալով նոյն տեղը եւ տեսնելով, որ ոչ ոք իրեն ընդառաջ չի գալիս, ինչպես սովորութիւն էր, սաստիկ բարկացավ: Երբ քաղաք մտնելով իմացաւ, թէ իր առաջընթաց շունը այնտեղ չէ հասած, մարդիկ ուղարկեց փնտռելու համար, եւ գտնուած ոսկորներից գուշակելով թէ գայլերն են կերել, հրամայեց ամենայն Հայոց՝ որ ամէն տարի, սահմանեալ օրեր, նրա մահուան համար ծոմ պահեն եւ մեծ սուգ բռնեն, եւ այս պասը կոչեց արցիվուրց պաս» :
«Առասպելի մի ուրիշ ձեւն ունին ռումինացիք,- շարունակում է Հ.Աճաոյանը,- որոնց մեջ բառը դարձել է Արցիվուրցի: Ռումին առասպելի մեջ արցիվուրցի է կոչվում մի հայ աւագերեցի շուն: Աւագերեցը անտառով անցնելիս մոլորվել է եւ այդ շան միջոցով կարողացել է գտնել ճանապարհը: Հայերը այդ շունը սրբերի կարգն են դասել եւ ի պատիւ նրա՝ Ս.Սարգսի Բարեկենդանին պաս են պահում եւ Զատկի թաթախման երեկոյին էլ նրան նվիրված մի տօն են կատարում» : Հ.Աճաոյանը գտնում է, որ հույն աղբյուրներից ռուսերենին է Փոխանցվել арцывурiй կամ арцывурiева недыля , որն այդ լեզվում ստացել է Աբ.Գրիգորի հիշատակին պահվող պաս իմաստը: Ռուսերեն բացատրական բառարանը լրացնում է, որ հույները հայերին ձեռ առնելով ասում են, թե այդ պասը Սերգիի՝ գայլերի կողմից կերված շան հիշատակին է :
Բոլոր դեպքերում՝ Սարգիսը մնաց հայոց մեջ, եւ նրան վերաբերող աղոթքները, նրան նվիրված ծեսերը, բազմաթիվ ավանդազրույցները հնարավորություն են տալիս պատկերացում կազմելու այս սիրված հերոսի կերպարի ժողովրդական ընկալման մասին: Քրիստոնեական եկեղեցիների պաշտոնական պատմություն-բացատրությունների կողքին մինչեւ մեր օրերն են հասել նաեւ ժողովրդական ավանդազրույցները, որոնք իրենց մեջ պարունակում են հայ ժողովրդի կողմից մեծապես սիրված այս սրբի կերպարի ժողովրդական ընկալումները: Այդ կերպարում տեղ են գտել ինչպես քաջության, նեղության մեջ գտնվողին օգնության հասնելու, հողմերին սանձահարելու նրա կարողությունները, այնպես էլ՝ ճանապարհորդներին, երիտասարդներին եւ. հատկապես՝ կանանց օգնելու պատրաստակամությունը, որոնք տեսանք տոնի նկարագրության մեջ: Սրանք բոլորը գալիս են ազգային ակունքներից:
Սուրբ Սարգսի տոնակատարությունների նկարագրությունը ցույց տվեց, որ նրան վերագրվում էին մի շարք զորություններ.
- նա կարող է դեւերին հալածել,
- հիվանդներին բժշկել, հղիներին պաշտպանել,
- պատերազմողներին հաղթանակ բերել,
- բանտարկվածներին եւ գերիներին ազատություն պարգեւել,
- խռովությունները խաղաղեցնել,
- նեղ վիճակում գտնվողներին ուժ տալ, օգնել,
- ճանապարհորդներին պաշտպանել,
- ալեկոծված ծովերը հանդարտեցնել,
- կարկուտը եւ քամին հնազանդեցնել,
- սիրահարվածների փափագը կատարել,
- գայլերին եւ այլ գիշատիչ գազաններին քարացնել կամ երախը «կապել»:
Աուրբ Սարգսի մասին հայոց մեջ պատմվող ավանդազրույցները հաստատում են թվարկված վերագրումները:
Աղբյուր՝
Հրանուշ Խառատյան-Առաքելյան «ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՏՈՆԵՐԸ»
ՎԱՀԱԳՆԱԿԱՆՉ 
Թողնել պատասխան