Համշէնեան Պարադոքսներ

Հայր Դանիէլ Կուկույեան
Պատմական գիտութիւնների թեկնածու, Կրասնոդար

Համշէնահայերի պատմութեան, կենցաղի, բանահիւսութեան եւ մշակոյթի այլ կողմերի ուսումնասիրութիւնը միշտ էլ մեծ հետաքրքրութիւն է ներկայացնում: Մենք կÿանդրադառնանք շատ բաներում խորհրդաւոր այդ խմբի կրօնաեկեղեցական գիտակցութեան խնդրին եւ կը փորձենք տալ եկեղեցու հետ նրանց արդի յարաբերութիւնների ուրուագիծը: Կրասնոդարի մարզի հայկական եկեղեցիների մեծ մասը կառուցուած է համշէնահայերի պարփակ բնակութեան վայրերում:

Դրանք են. Մայկոպում` Սբ. Յովհաննէս Մկրտիչը, Պրոլետարսկի գիւղում` Սբ. Յարութիւնը, Ափշերոնսկում` Սբ. Գէորգը, Շահումեան գիւղում` Սբ. Էջմիածինը, Նովոմիխայելովսկում` Սբ. Նիկոլայը, Թենգինկայում` Սբ. Կարապետը, Սոչիում` Սբ. Խաչ ժամատունը, Ադլերում` Սբ. Սարգիսը, Անապայի շրջանի Հայկաձոր գիւղում` Սբ. Սարգիս եւ Սբ. Սամուելը մատուռները, Ֆանագորիյսկոյէ գիւղում` Սբ. Խաչը եւ Սբ. Գայեանէն` Գագրայում, ուր սպասարկում են Ադլերի հոգեւորականները:

Համշէնցիները (տրապիզոնցի եւ ջանիկցի) ակտիվօրէն մասնակցել եւ մասնակցում են այդ եկեղեցիների կառուցման, սպասարկման եւ, ընդհանրապէս, եկեղեցական կեանքին: Սակայն այս փաստը հազիւ թէ կարելի լինի մեկնաբանել որպէս համշէնահայերի առանձնայատուկ կրօնասիրութեան կամ եկեղեցամէտ հակումների հետեւանք: Աւելին` ուշադիր հայեացքը հետաքրքիր մանրամասներ կը բացայայտի, իսկ կոնկրէտ այն, որ բոլոր համշէնցիները` եկեղեցական կեանքի վերածնման նախաձեռնողները, այս կամ այն չափով յաղթահարել են հենց համշէնական մշակոյթի շրջանակները: Ոմանք սովորել են մեծ քաղաքներում, միւսները ապրել են հեռաւոր շրջաններում, օրինակ` Ափշերոնսկից Վալերի Խաստեանը երիտասարդութեան մեծ մասն անց է կացրել Կրասնոդարի մարզի հիւսիսում գտնուող Դուդինկա քաղաքում: Երրորդները ամուսնացել են այլազգի կանանց, մեծ մասամբ` ռուսների հետ, իսկ Շահումեանում եւ Նովոմիխայելովսկում կառուցուած վերոյիշեալ 2 եկեղեցիների բարերար ու նախաձեռնող Նիկոլայ Քոչեանի մայրը ռուս է: Պրոլետարսկի խուտորի եկեղեցին կառուցած Եուրի Շեքերեանցը, որը ծնուել եւ մեծացել է այդ բնակավայրում եւ խորապէս իւրացրել է ջանիկ-տրապիզոնեան մշակոյթը, ծագումով համշէնցի չէ:

Նրա գործի բնոյթը, բնակավայրը եւ բազմազգ ընտանիքը վկայում են իր գիտակցութեան բաւականին լայն մշակութային սահմանների մասին, իսկ լաւ արտայայտուած նրա պատմական յիշողութիւնը վկայում է նրան սնուցող մշակոյթի հետ կապուածութեան մասին: Եկեղեցիները վերականգնող համշէնցիների մեծամասնութեան համար մայր մշակոյթի մէջ արմատացած լինելը եւ այլ մշակոյթների ընկալման լայնախոհութեան համատեղումը բնորոշ է: Առաջինի հետ սերտօրէն կապուած միւս առանձնայատկութիւնն այն է, որ յիշեալ ուղղութիւնը պահպանող շարժիչ ուժը յաճախ բոլորովին էլ համշէնցիները չեն:

Օրինակ` հանգուցեալ Հայկ Յովհաննիսեանը հայաստանցի էր (Էջմիածին-Ափշերոնսկ), նոյնը` Սարգիս Քոչարեանը (Լոռի-Գարիաչի Կլիւչ), Նիկոլայ Իսպիրեանը` վրաստանցի (Թիֆլիս-Անապա): Այս մարդիկ կարող էին լինել բացայայտ առաջնորդներ կամ փոքր-ինչ մնալ ստուերում, սակայն նրանց ՙմերանի՚ դերը բացայայտ է: Այն վայրերի համշէնցիներին, որոնք բաւարար ակտիվութիւն եւ հետեւողականութիւն այնքան էլ չէին ցուցաբերում, հենց նրանք են մղել դէպի Սուրբ Էջմիածին: Նոյն իւրայատկութիւնները ի յայտ եկան նաեւ Աբխազիայում` Սբ. Գայեանէի մատուռի կառուցման եւ օծման ժամանակ: Սա թոյլ է տալիս այս հասարակական շարժման մէջ առանձնացնելու որոշակի օրինաչափութիւն: Համշէնցիները հոգեւոր վերածննդին որոշակի արմատականութիւն են հաղորդում, իսկ հայկական միւս մշակութային ենթախմբերը դրան հաղորդում են շօշափելի ձեւ: Միջնորդ են դառնում հենց այն համշէնցիները, որոնք յայտնուել են մշակոյթների խաչմերուկում:

Ի՞նչ կարելի է ասել Կրասնոդարի մարզի եւ Աբխազիայի համշէնցիների կրօնաեկեղեցական գիտակցութեան մասին 21-րդ դարի սկզբին, երբ յենւում ես այնպիսի բազմաբնոյթ աղբիւրների վրայ, ինչպիսիք են եկեղեցական կառոյցների ճարտարապետութիւնն ու կահաւորանքը կամ բանաւոր հարցազրոյցները: Լաւ նիւթ կարող էր մատակարարել Համշէնի բանահիւսութեան ուսումնասիրութիւնն ու հրատարակումը, սակայն դա ապագայի խնդիր է: Սոյն զեկոյցում մենք դրան չենք անդրադառնայ:

Կրասնոդարի երկրամասում առ այսօր Սբ. Էջմիածնի ճարտարապետական բաժնի նախագծով կառուցած ոչ մի պաշտամունքային շինութիւն չկայ: Ահա թէ ինչու այն, ինչ որ կայ, անմիջականօրէն արտացոլում է համշէնցիների եւ նրանց մէջ բոլորովին վերջերս բնակութիւն հաստատած հայկական այլ ենթախմբերի կրօնական գիտակցութեան ճարտարապետական մարմնաւորումը: Վերոյիշեալ եկեղեցիներին եւ ժամատներին յատուկ է պաշտամունքային շինութիւնների` աւանդականից բաւականին հեռու մեկնաբանութիւնը, այսինքն` բացակայում է տաճարային խորհրդանիշների ըմբռնումը եւ ոճի միասնականութիւնը: Բոլոր եկեղեցիները, սակայն, կողմնորոշուած են արեւելք-արեւմուտք գծով, խորանն արեւելքում է: Այս աւանդոյթը պահպանել են հոգեւորականները եւ հեշտութեամբ ընկալել ճարտարապետներն ու շինարարները. թերեւս նրանց գիտակցութեան խորքում պահպանուել է հոգեւոր շինութեան մասին որոշակի նախատիպ: Կոնաձեւ գմբեթի գաղափարը շինարարներինն է եւ համարւում է հայկական տաճարը ռուսականից կամ յունականից տարբերող խիստ ազգային ճարտարապետական առանձնայատկութիւն: Այդպիսի գմբեթների առկայութիւնը վրացական եկեղեցիներում բացատրւում է որպէս փոխառութիւն հայկականից: Այսինքն` կոնաձեւ գմբեթը հայերի գիտակցութեան մէջ առաւելապէս պահպանուել է որպէս ազգամշակութային խորհրդանիշ, քան` կրօնական:

Մէկ այլ ազգամշակութային խորհրդանիշ է տաճարները տուֆով կառուցելու կամ գոնէ երեսապատելու ձգտումը: Թէեւ այդ ցանկութիւնը ֆինանսական-տեխնիկական պատճառներով միշտ չէ, որ իրականանում է, սակայն կարեւոր է այդ ձգտման խորհրդանշանակութիւնը:

Հետաքրքիր է, որ համշէնցիները շինանիւթի հարցում ցուցաբերում են անտարբերութիւն: Նրանց համար կարեւոր են տեսքն ու ամրութիւնը. նրանք ՙտուֆագոյն երանգներ՚ տեսնում են հիմնականում հայաստանցիների ազդեցութեան տակ: Ահաւասիկ այն երեք սիւները, ազգային-կրօնական գիտակցութեան այն երեք խորհրդանիշները, որոնք ապրում են յետխորհրդային հայերի սրտում: Ընդ որում` առաջինը գիտակցութեան մէջ քնած է եւ արթնանում է միայն հոգեւորականների ազդեցութեամբ, մինչդեռ վերջին երկուսը ասես ազգային ինքնութեան դրօշը լինեն:

Այս երեք տարրերից բացի` մնացածը ստեղծագործական կամայականութիւն է: Երկրամասի ամենամեծ հայկական Սբ. Գէորգ տաճարը ռուսական բազմագմբեթ եկեղեցիների ազդեցութեամբ նոյնպէս բազմագմբեթ է կառուցւում, թէեւ հայ ճարտարապետութեանը դա յատուկ չէ: Սպիտակ ու կապոյտ գոյները, արտաքին մակերեւոյթը կրով ծեփելը Նովոմիխայլովսկի Սբ. Նիկոլայի տաճարին հազիւ նկատելի ռուսական երանգ են հաղորդում. ակամայ յիշում ես ռուսական ոգու մասին տողերը. ՙԱյնտեղ ռուսական ոգին է, այնտեղ Ռուսաստանով է բուրում՚: Այս զգացումը ուժեղանում է ներս մտնելիս: Ծղօտէ սրբապատկերներն ու եկեղեցական ծառայութիւնների ընդմիջումներին հնչող ռուսական եկեղեցական երգեցողութեան ձայնագրութիւնները ստեղծում են այնպիսի տպաւորութիւն, որին էլ հաւանաբար ձգտել է շինութեան գլխաւոր հովանաւորը` ստանալ երկու բաւականաչափ տարբեր, թէեւ հոգեւոր առումով հարազատ մշակոյթների խառնուրդ: Այս տաճարը, իրօք, կարելի է համարել հոգեւոր էկումենիզմի նմուշ` այդ շարժման բոլոր դրական եւ ակնյայտ բացասական կողմերով: Մշակոյթների օրգանական միասնութիւն չի ստացուել, այլ միայն` մակերեսային ՙնորարական՚ խառնուրդ: Ծովի կողմից գեղեցիկ երեւացող այդ տաճարն այցելելիս յիշում ես որոշ ժամանակակից քրիստոնեաների այն արտայայտութիւնը, թէ ՙԵս ուղղակի քրիստոնեայ եմ` առանց դաւանանքի՚:

Այսպիսի ՙէկումենիկ հրճուանքի՚ դիմաց վճարում են մակերեսայնութեամբ եւ պրիմիտիվիզմով: Հրճուանքը բազմազանութեան միասնականութեան զգացումն է, որին պէտք է հասնել ոչ թէ արտաքին տարբերութիւնները համահարթելով, այլ խորքային արմատական միասնութեան ըմբռնումով: Սակայն դժուար թէ համշէնցիներին կամ 20-րդ դարի որեւէ մարդու կարելի լինի մեղադրել այս հարցում:

Այն, որ հայկական եկեղեցին չի ընդունում սրբապատկերների պաշտամունքը, չի արտացոլւում Ռուսաստանի ոչ մի հայկական եկեղեցում, իսկ համշէնցիների մօտ հաւանաբար դա աւելի խորը արմատներ ունի: Այստեղ տեղին է յիշել Մայկոպի բնակիչ, ծագումով արդուինցի ակտիվիստ Գրիգոր Անդրէասեանի խօսքերը. ՙՀասկանո՞ւմ էք, նրանք բոլորը (համշէնցիները) բիւզանդացիներ են, քաղկեդոնցիներ՚: Այս բաւականին դիպուկ դիտողութեանն աւելացնենք այն փաստերը, որ համշէնցի բարերարները համշէնահայ գիւղերում փորձում են քաղկեդոնական դաւանանքի ուղղափառ եկեղեցիներ կառուցել` իրենց արարքները բացատրելով հայերի եւ քաղկեդոնցիների մերձեցման վաղեմի ձգտումով: Իհարկէ, նման արարքների դրդապատճառը շատ արդիական է եւ մակերեսային: Անկասկած դա նախընտրական քարոզարշաւ է` ռուս եւ հայ ընտրողներին գոհացնելու համար: Սակայն դրա խորքում կայ առաւել խորքային պատճառ:

Տրապիզոնում եւ նրա շրջակայքում հեղինակիս կատարած որոշ դիտարկումներ, թէկուզ մակերեսային եւ չհամակարգուած, մտածելու տեղիք են տալիս: Այսպէս` 1915 թ. ողբերգութիւնից յետոյ պահպանուած ամենամեծ հայկական Ամենափրկիչ տաճարը նկարազարդուած է բացառապէս բիւզանդական ոգով կատարուած շքեղ որմնանկարներով: Երկրի խորքերում տաճարները կառուցւում էին զուտ բիւզանդական արխայիկ ոճով, եւ նրանցում ոչ մի հայկական կամ յունա-բալկանեան ճարտարապետական գիծ չէր արտայայտւում:

Պատմութեան բերումով այդ տաճարները ձեռքից ձեռք էին անցնում եւ հաւանաբար հեշտութեամբ յարմարեցւում էին թէ հայկական եւ թէ յունական մշակոյթների կրօնաեկեղեցական համատեքստին: Սա անկասկած վկայում է սեփական մշակոյթը պահպանելու եւ այլ մշակոյթ ընկալելու ճկուն ունակութեան հնագոյն աւանդոյթի մասին: Համշէնեան բնաւորութեան այս վերջին գիծը մոռանալով` այսօրուայ հասարակական գործիչները, յանուն իրենց այսրոպէական անձնական շահերի, պատրաստ են զոհաբերելու հայ հաւատընկալման խորութիւնը: Ժամանակակից տնաբոյծ ճարտարապետների համար ամենադժուարինը խորանն ու սրահներն են: Այստեղ առաւել ամբողջական է դրսեւորւում մեր ժամանակակիցների մէջ կրօնական մշակոյթի բացակայութիւնը: Սուրբ խորանը յաճախ անփութօրէն է կառուցւում: Դրա տարածութիւնը, մանաւանդ ետին մասը կառուցւում է` առանց նկատի ունենալու արարողակարգի խորհուրդը եւ կարիքները: Յաճախ սա դառնում է բազմաթիւ տարակարծութիւնների, նախագծողների եւ շինարարների միջեւ թիւրըմբռնման պատճառ: Առաւել խօսուն է հետեւեալ դէպքը. տաճարներից մէկում օծումից մի շաբաթ առաջ շինարարը որոշեց Սուրբ խորանի փոխարէն, որպէս եկեղեցուն ՙանկեղծ սրտով՚ իր կողմից նուէր, կանգնեցնել ողբացող կոյս Մարիամի արձանը` Յիսուսի մարմինը ծնկներին: Շինարարը խիստ վիրաւորուած էր, երբ նրան խնդրեցին իր նուէրը բակում տեղադրել. նա ջարդ ու փշուր արեց այն: Ուշագրաւ է, որ շինարարութեան պատասխանատուները շատ անվստահօրէն ու երկչոտ էին առարկել շինարարին, եւ պահանջուել էր հոգեւորականի հեղինակութիւնն ու հաստատակամութիւնը, որպէսզի Պիետան հանուէր խորանից: Սրահը նոյնպէս յաճախ նեղ է կառուցւում, առանց փոքրիկ բեմի, որոնք յաճախ անտեսւում են: Այս թիւրիմացութիւնները արեւելք-արեւմուտք կողմնորոշման հետ զուգակցելիս պարզ է դառնում, որ խորանի ճարտարապետական կառոյցը, որպէս աւելի ուշ մշակութային երեւոյթ, քրիստոնէաների գիտակցութեան մէջ չի արմատացել: Գուցէ պատճառը նաեւ այն է, որ խորանը եւ սրահը աշխարհիկ մարդկանց համար տաճարի ամենաանհասկանալի, խորհրդաւոր մասն են կազմում: Ի դէպ` ճարտարապետներից ոչ ոք համշէնցի չէր:

Համշէնցիների կրօնական գիտակցութեանը բնորոշ են շատ հեթանոսական վերապրուկներ: Այստեղ հարկ է յիշել, որ հայկական այս ենթամշակութային խումբը թերեւս միակն է, որ Սփիւռքի պայմաններում անգամ պահպանել է իր հաւատարմութիւնը հողագործութեանը եւ հողին: Իրենց հիմնական բնակավայրերից տեղափոխուելով աբխազական, չերքէզական եւ Ղրիմի ափերը` նրանք գտնում էին հին տեղերի նման վայրեր, բնակւում էին անտառում, սարերում` ծովից հեռու: Միայն 20-րդ դարի 60-ականներին ուժեղացող ուրբանիզացիայի ազդեցութեամբ սկսեցին լքել հարազատ գիւղերը եւ տեղափոխուել քաղաքներ: Համշէնցիների բանահիւսութեան մէջ կան մոտիվներ, որոնք աղերսներ ունեն անդրկարպատեան հեքիաթների եւ հրաշապատումների մոտիվների հետ: Արդեօք սրանք բարդ փոխառութիւննե՞ր են, թէ՞ մշակոյթի միատիպութիւն: Ինչեւէ, անտառի ոգիները, կիսահեքիաթային հերոսները միահիւսւում են քրիստոնէական աշխարհընկալման համատեքստում` ստեղծելով թէեւ երբեմն սարսափազդու, բայց աշխարհի ուրոյն մի պատկեր, որը տեսնում ենք Ֆանագորիսկ գիւղի հարեւանութեամբ ապրած Արշալոյս մայրիկի պարզունակ ստեղծագործութիւններում: Հիմնականում այս հերոսական կնոջ ջանքերով, աւելի ճիշտ` նրա յիշատակին կառուցուած Սուրբ Խաչ ժամատունը թերեւս միակ մշակութային շինութիւնն է, որ պահպանել է հնագոյն հայկական աւանդոյթը: Համշէնցիների արմատականութիւնը, հողին ու բնութեանը նրանց կապուած լինելը լրջօրէն խոչընդոտել են նրանց գիտակցութեան մէջ քրիստոնէական մշակոյթի` իրականութիւնից վերացարկուած տարրերի թափանցմանը: Համշէնցիներին բնորոշ է յարգալից վերաբերմունքը եկեղեցական կեանքի նկատմամբ եւ ոչ աւելին: Օրուայ հոգսերը նրանց համար աւելի կարեւոր են, քան ՙանօգուտ՚ մասնակցութիւնը եկեղեցական ծիսակատարութիւններին: Այս առումով համընկան հին աւանդոյթներն ու մարտնչող աթէիզմը, թէեւ վերջինս այդպէս էլ չկարողացաւ արմատախիլ անել եկեղեցու եւ Մկրտութեան խորհրդի նկատմամբ յարգանքը, որը երբեք չլքեց համշէնցիներին:

Այսպէս բիւրեղ առ բիւրեղ հաւաքելով համշէնեան խճանկարը` կարելի է պատկերացում կազմել հայ ժողովրդի այս ինքնատիպ խմբի հոգու թաքուն խորշերի մասին, աշխարհի արարման այն պատկերացումների մասին, որոնք ոչ միայն չեն բարձրաձայնւում, այլեւ կողք-կողքի չեն էլ գիտակցւում որպէս այդ պատկերացումների կրողներ: Սակայն եթէ փորձենք ընդհանրացնել համշէնցիների կրօնաեկեղեցական գիտակցութեան պատկերը, ապա կարելի է ասել, որ այն բնորոշւում է եկեղեցական աւանդոյթների նկատմամբ յարգալից նուիրուածութեամբ` զուգակցուած զուսպ կրօնասիրութեամբ, որ զգալի ասպարէզ է թողնում ՙսթափ բանականութեանը՚: Հոգեւոր ճգնաժամի պայմաններում համշէնցիները յաճախ յայտնւում են տարբեր աղանդների ցանցերում: Այսպէս` Ափշերոնսկի շրջանում հայերը կազմում են բնակչութեան 15%-ը եւ այդ նոյն շրջանի Եհովայի վկաների 20%-ը: Նկատի ունենալով Հայ Առաքելական եկեղեցու առանձնայատուկ դերը` որպէս մեր ժողովրդի հոգեւոր-մշակութային արժեհամակարգի կառուցաստեղծ տարրի, կարող ենք հաստատել, որ Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգեւոր արժէքներից նահանջը յանգեցնում է ազգամշակութային ինքնութեան կորստի: Սրա ակնյայտ օրինակ է Լեհաստանի հայերի ճակատագիրը. ընդունելով կաթոլիկութիւն` մէկ սերունդ յետոյ լեհացան, նոյնը կատարուեց եւ Հունգարիայում: Մինչդեռ Ստավրոպոլի երկրամասի Եդեսիա գիւղի բնակիչները, կորցնելով մայրենին եւ անցնելով թուրքերէնի, պահպանեցին իրենց նուիրուածութիւնը Հայ Առաքելական եկեղեցուն եւ ոչ միայն հայ մնացին, այլեւ վերականգնում են մայրենի լեզուն: Ասենք` համշէնցիները նոյնպէս ունեն հեմշիլների տխուր օրինակը: Չնայած այս լուրջ սպառնալիքին` համշէնցիներին դէպի եկեղեցի վերադարձնելու աշխատանքը պէտք է կատարուի հանգիստ, հետեւողականօրէն, կշռադատուած, առանց շտապողականութեան եւ արագ արդիւնքների ակնկալիքի: Կորուստներ կը լինեն, եւ` ոչ քիչ, բայց փրկուած հատուածը կը կազմի միջուկը եւ առողջ պտուղ կը տայ` պահպանելով իր ուրոյն մշակոյթը մէկ այլ ուրոյն մշակոյթի ներսում: Քանզի հայութեան ուժը, բազմազանութեամբ հանդերձ, իր հոգեւոր առանցքին ու հիմքին` Սուրբ Էջմիածնին նուիրուած լինելու մէջ է:

Համշէն Եւ Համշէնահայութիւն
(գիտաժողովի նիւթեր)
ԵՐԵՒԱՆ – ՆՊԷՅՐՈՒԹ, 2007