Համշէնցիների Տարեկան Տօներն Ու Խաղերը (ԺԹ դարի վերջ – Ի դար)

Ժենիա Խաչատրեան, Էմմա Պետրոսեան

ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտութեան եւ ազգագրութեան ինստիտուտ

Մարդկութեան հասարակական կեանքը կազմուած է աշխատանքային եւ տօնական օրերից: Իւրաքանչիւր տօն, ըստ էութեան, սահմանագիծ է, որից սկսւում է մի նոր գործ, մի նոր կեանք: Տօնը կեանքը շարունակելու բնական խթան է, ապրելու մի նոր ազդակ: Այդ է պատճառը, որ տօներին սպասում են եւ յատուկ պատրաստւում: Գոյութիւն ունեն օրացուցային եւ յատուկ իրադարձութիւնների հետ կապուած տօներ, ինչպէս, օրինակ, հարսանեկան, թաղման, անձրեւ բերելու կամ կտրելու, ապա եւ պետական իրադարձութիւնների հետ կապուած տօներ: Դրանցից իւրաքանչիւրն ունի աւանդական կարգ, որի շրջանակներում հնարաւոր է նաեւ իմպրովիզացիա: Սակայն ազգագրական ուսումնասիրութիւնների փորձը ցոյց է տուել, որ տօների մէջ գերակշռում է աւանդականը: Համշէնահայերի հասարակական կեանքում ծէսը եւ ժողովրդական թատրոնը խիստ որոշակի դեր են կատարում: Դրանց ակունքները թաղուած են հնագոյն անցեալում, իսկ միւս մասը, հասնելով մինչեւ մեր օրերը, ապակրօնականացման հետեւանքով բազմաթիւ տարրերի կորուստներ է ունեցել: Ի դարի 60-ական թուականներին, սակայն, դեռեւս հնարաւոր էր գրանցել որոշ ազգագրական փաստեր ու տեղեկութիւններ Սեւ ծովի հիւսիսարեւելեան ափերին ապրող համշէնահայերի ծիսական կեանքի վերաբերեալ:

Տարուայ օրացոյցը ժողովրդական մշակոյթի կարեւոր բաժիններից մէկն է եւ հանդիսանում է ամբողջ ծիսական բարդ համակարգի վարքագծի տարեկան, սեզոնային, շաբաթական ու օրական ժամանակների շրջադարձային կողմնորոշողը: Այդ պատճառով կարեւոր ենք համարում ասացողների տուած նոյնիսկ մասնակի տեղեկութիւնները` դրանց աւելացնելով Յ. Մուրադեանի հրատարակած, Բ. Գ. Թորլաքեանի եւ Ժ. Կ. Խաչատրեանի գրանցած ձեռագիր արխիւային նիւթերը:

Նոր տարի – Կաղանդ – Քրիստոսի ծնունդ

Ձմեռնային տօների շարքում առանձնայատուկ տեղ է զբաղեցնում Կաղանդից մինչեւ Մկրտութիւն (Ջրօրհնէք) ժամանակահատուածը (դեկտեմբերի 24-ից մինչեւ յունուարի 6-ը): Ծննդեան տօների ոչ մեծ ընդմիջումները դժուարացնում են առանձնացնելու եւ որոշակի դարձնելու ծէսերի տեղը եւ տօներին պատկանելը:

Ծննդեան տօների հիմնական գործողութիւններն են՝ ծիսական կրակ վառելը, ճաշկերոյթը, ապագայի կանխատեսումները, գուշակութիւնները, որոնց նպատակն ընտանիքի բարօրութիւնն ու առատութիւնն ապահովելն էր: Համշէնցիների Նոր տարին համընկնում է Յուլիան օրացոյցի ժամանակների հետ, սակայն յիշում են նաեւ, որ երբեմն տօնել են նաեւ Կաղանդին: Դեռեւս 60-ական թթ. Հայկաձորի բնակիչներն իրար շնորհաւորելիս ասել են. ՙՇնորհաւոր Նոր տարի եւ բարի Կաղանդ՚ (Ժ. Կ. Խաչատրեանի ֆոնդ, ասացող` Ղուկասեան Վարդան): Յուլիան օրացոյցի Կաղանդը նախորդել է սբ. Վասիլի Մեծին նուիրուած շաբաթին: Ժողովրդական օրացոյցի համաձայն` յունուարի առաջին օրերը յայտնի էին որպէս սբ. Վասիլիի օրեր: Դրա համար էլ յունուարի 1-ը համընկնում է պասի օրերին, եւ օրէնք է` տօնը դիմաւորել ընտանեկան շրջանակում:

Տօնական սեղանին դրուել են ամէն տեսակի պասաւուր կերակուրներ: Յատուկ նշանակութիւն է տրուել կերակրատեսակների թուին, որն ունէր նաեւ սրբազան իմաստ: Առաւելութիւնը տրուել է եօթը թուին, եօթը տեսակին, որոնց մէջ գերակշռել են հատիկային կերակուրները, դդումի տապակած միջուկով խմորեղէնները: Նախօրօք պատուիրուել է (փռում) 7 տեսակի խմորեղէն: Տանը թխուել է ընտանիքի անդամների թուով խմորեղէն, որոնցից մէկի մէջ դրուել է բախտաւորութեան նշանը (Բ. Թորլաքեանի ֆոնդ, հ. 4, էջ 238): Երեկոյեան` արեւը մայր մտնելուց յետոյ, Նոր տարին համշէնահայերը նշել են յատուկ ընտանեկան ճաշկերոյթով: Սեղանին անպայման դրել են մի մեծ սափոր ջուր, 4 վառուող մոմ, որոնք պէտք է այրուէին մինչեւ առաւօտ: Եղեւնու փոխարէն, որպէս տօնական ծառ, գործածուել է երջանկութիւն բերող ձիթենու ճիւղ (եղեւնին գործածուել է 1900 թուից), որը զարդարուել է ճեղքուած ընկոյզներով, չորացած թզով ու խնձորներով: Հաւանաբար ճիւղը խրել են ծիսական հացի մէջ (կանգնեցնելու նպատակով), ինչպէս ընդունուած էր յոյների մօտ (Է. Խ.): Նոր տարուայ սեղանին պարտադիր էր չամչով համեմուած, խաշած եգիպտացորենով հատիկը եւ եգիպտացորենի ալիւրից կաթով ու բուսական իւղով պատրաստած խաշիլը (արման), որը մատուցւում էր մածնով: Պարտադիրներից էին նաեւ ցորեն հացը, խորոված դդումով կարկանդակը, սիսեռը, չոր մրգերը, մեղրով ընկոյզը: Տօնական սեղանի ամենայարգուած զարդը խնձորն էր: Ըստ Բ. Թորլաքեանի՝ խնձորներից մէկի մէջ տանտիկինը թաքցրել է բախտի նշանը (մի մետաղադրամ). ընտանիքի գլխաւորը, խնձորը կտրտելով, բաժանում էր բոլորին: Ում ընկնէր նշանը, նա համարւում էր երջանիկ եւ յաջողակ մինչեւ տարուայ վերջը (Բ. Թորլաքեանի ֆոնդ, հ. 4, էջ 226): Սակայն դժուար է պատկերացնել, թէ ինչ մեծութեան պէտք է լինէր այդ խնձորը, որ բաւարարէր ամբողջ ընտանիքին: Ըստ դաշտային նիւթերի՝ խնձորներով լիքը (ընտանիքի անդամների թուով) մատուցարանը դրուել է սեղանին, որոնցից մէկի մէջ տանտիրուհին տեղադրել էր արծաթադրամը (Ժ. Կ. Խաչատրեանի ֆոնդ, Հայկաձոր, ասացող` Վարդան Ղուկասեան): Բոլորը յոյս էին փայփայում, որ դրամով խնձորը պէտք է իրենց բաժինը դառնայ: Ըստ հաւատալիքների` երջանկացած անձը երջանկութիւն եւ յաջողութիւն էր բերում ոչ միայն իր ընտանիքին, այլեւ այն ընտանիքին, ում տանը նոր տարում առաջին անգամ ոտք դնէր: Ռուսական միջավայրում նա կոչւում էր առաջին այցելու (полазник): Հայերի մէջ առաջին այցելուի բարեբերութեան հաւատը պահպանուել է մինչեւ օրս: Նշանի տէրը առաւօտ շատ վաղ գնում էր աղբիւրը` ջրի, լցնում տան բոլոր ջրամանները: Նրա պարտադիր ու կարեւոր պարտականութիւնը տան անասուններին ծիսական ուտեստով կերակրելն էր: Գոմ մտնելով՝ նա առաջին հերթին գոմի բոլոր անկիւններում ցորենի հատիկներ էր շաղ տալիս, ապա անասուններից իւրաքանչիւրին առանձին-առանձին կերակրում էր արմայով, խաշած եգիպտացորենի հատիկներով: Վերջում աւելով թեթեւակի խփում էր անասունին, որ նա պտղաբեր լինէր: Այդ գործողութեան ընթացքում շնորհաւորական խօսքեր արտասանելով՝ կրկնում էր նաեւ ալ փարի, դուլ փարի, խէր աչառ, էկ տուսիկ անհասկանալի բանաձեւը (Բ. Թորլաքեանի ֆոնդ, հ. 4, էջ 290): Ծէսի նպատակը նոր տարում բերքի առատութեան, կենդանիների պտղաբերութեան եւ մարդկանց առողջութեան ապահովումն էր:

Բոլորը հաւատում էին, որ Նոր տարուց մինչեւ Ծնունդ տեղի ունեցող բոլոր դէպքերն ու երեւոյթներն իրենց ազդեցութիւնը պէտք է ունենային ամբողջ տարուայ վրայ: Տօնի գլխաւոր գործողութիւնները միայն այդ օրերին պարտադիր խաղացուող խաղերն էին, որոնց արուեստագէտները տալիս են ֆոլկլորային թատրոն ընդհանուր անունը: Այդ խաղերը հնում որոշակի սցենարով, երգ ու պարով, ապա եւ երաժշտութեամբ կատարուող ծիսական արարողութիւններ էին: Նիւթեր գրանցելու ժամանակաշրջանում ծէսերի յարմարեցման հետեւանքով անհասկանալի է դարձել դրանց բովանդակութիւնը: Սակայն տիպաբանական ու համեմատական ուսումնասիրութիւնը հնարաւոր է դարձնում աւանդականի բացայայտումը: Այդ պատճառով խաղերը սկսել են բաժանուել երկու խմբի՝ ծիսական եւ շարժական խաղերի (ժամանցի): Մեր կողմից գրանցուած տարեկան տօներին վերաբերող նիւթերում դիտւում է ծէսից ծէս խաղացուող թեմաների տեղափոխութիւն: Դա մի կողմից ցոյց է տալիս, որ թուլացել է ծէսի ու խաղի կապը, միւս կողմից հաստատում է նրանց իմաստաբանական նմանութիւնը օրացուցային, ընտանեկան ու պետական ծէսերում: Այդ է պատճառը, որ համշէնական թատերականացուած մի շարք խաղեր տեղի են ունենում ոչ միայն Ծնունդին, այլեւ Բարեկենդանին եւ հարսանիքներին: Եւ պատահական չէ, որ բոլոր խաղերում ընկած են պսակադրութեան, ամուսնութեան եւ պտղաբերելու կարողութեան թեմաները:

Նոր տարուայ նախօրէին, երբ ամբողջ ընտանիքը հաւաքւում էր կրակի շուրջ, յանկարծ դղրդոցով բացւում էր դուռը, եւ ինչ-որ մէկը քարերով լիքը մի պարկ շպրտում էր ներս: Նետողը, պարկի ծայրին կապած պարանը պինդ բռնած, թաքնւում էր այնպէս, որ չճանաչուէր: Սկսւում էր խուճապ, հրահրոց, մէկը քաշում էր պարանից, միւսը աշխատում էր պարկը քաշքշել, իսկ պարկի անյայտ տէրը, ձիգ տալով պարանը, փախցնում ու անհետանում էր: Քիչ անց նորից էր բացւում դուռը, եւ նորից սկսւում էր խառնաշփոթութիւնը, սարսափն ու ծիծաղը: Այսպէս շարունակւում էր այնքան, մինչեւ տան տէրերը պարկի քարերը փոխարինում էին ընկոյզով ու կաղինով: Միայն այդ ժամանակ էր, որ անտեսանելին պարկը դուրս էր քաշում եւ անհետանում (Յ. Մուրադեան, 120-121): Միւս ծիսախաղը տեղի էր ունենում Նոր տարուայ առաւօտեան:

Երկու երիտասարդ, ձեռքներին ձեռնափայտ, քար կամ կացին, լուռ մօտենում էին տանը, մէկը բարձրանում էր ձեղնայարկ, որտեղ սովորաբար դրւում էին մկան թակարդները, եւ ձեռքի իրով խփում գերաններին: Երկրորդ երիտասարդը հաւանաբար մտնում էր տուն եւ ներքեւից հարցնում` Ի՞նչ ես անում…, վերեւից պատասխանում էր՝ մկներին եմ քշում… Ներքեւից հարցնում էր՝ ո՞ւր ես քշում… վերեւից պատասխանում էր՝ Ստամբուլ, կամ աւելի հեռու, Սեւ ծովից այն կողմ եւ այլն (կարող էր ուղարկել նաեւ այն մարդու տուն, ում ցանկանում էր վատութիւն անել: Նորից լսւում էր հարուածների ձայնը. ներքեւինը հարցնում էր՝ ի՞նչ ես անում… պատասխանը լինում էր՝ ցաւ կըյտէմ կու… ապա հարցնում էր՝ նէ՞ր ղրգիս բիդի… պատասխանն էր՝ տալով մի հեռու վայրի անուն. Այսինչ տեղը… Այսպէս հարց ու պատասխանով տնից վտարում էին բոլոր անյաջողութիւնները եւ այն ամէնը, ինչ կարող էր ընտանիքին վնաս պատճառել (Յ. Մուրադեան, նշ. աշխ. 122) Նման մի ծէս տարածուած է Հայաստանի գրեթէ բոլոր գաւառներում, որը տեղի է ունեցել Մեծ պասի առաջին շաբաթուայ օրերից մէկում (Է. Պետրոսեան, Աստուածները եւ ծիսակատարութիւնները հին Հայաստանում, էջ 55):

Համշէնահայերի մէջ կայ մի սովորութիւն, որը որակւում է որպէս ծառին վախեցնելու արարողութիւն: Նորտարուայ առաւօտեան երկու երիտասարդ, կացինը ձեռքերին, անխօս մտնում են այգի, մօտենում բերք չտուող ծառին: Նրանցից մէկը, կացինը թափահարելով, ասում է` մէյվա /պտուղ/ չիս պէրիլ, գդրէմ բիտի…, միւսն ասում է՝ գդրիլ մի, պէրա գու: Նոյն գործողութիւնը կրկնում են երեք անգամ: Հաւատում են, որ ծառն այդ տարի բերք կը տայ (Յ. Մուրադեան, էջ 125):

Խաղերից ամենատարածուածը ամուսնական զոյգերի խաղն է (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, Վերին Լոո, ասացող` Թաքմազեան): Նոր տարուայ առաւօտեան հաւաքուած երիտասարդների ու պատանիների խմբից առանձնանում են երեքը` որպէս երթի ղեկավարներ: Մէկն ընդունում է փեսացուի կերպարանք, երկրորդը հագնում է կնոջ շորեր եւ ներկայանում որպէս հարս, իսկ երրորդը ձեռքն է առնում մթերքների պայուսակ կամ տոպրակ եւ դառնում ամբողջ երթի ղեկավարը: Երգելով ու պարելով` երթը շրջում է տնէտուն: Ամէն տեղ Նոր տարի շնորհաւորելով ու մաղթանքներ տեղալով՝ ցորեն ու գարի են շաղ տալիս տան բոլոր անկիւններում: Ծամածռութիւններ ու կատակներ են անում: Տան տէրերը երթն ընդունում էին մեծ ուրախութեամբ, նուէրներ էին տալիս՝ տանձ ու խնձոր, ընկոյզ ու կաղին, շագանակ եւ այլն: Շրջապտոյտից յետոյ բոլորը հաւաքւում են ճաշկերոյթի: Եթէ մթերքը շատ էր, մի մասը վաճառւում էր: Սոչի քաղաքում հայ երիտասարդները ծնունդին (Յունուարի 5-ին), տնէտուն շրջելով, Ալելույա երգելով, օրհնում էին տան փոքրերին, գովաբանում հարսներին: Այս փոքրիկ խմբերը, բացի մթերքից, նաեւ դրամական նուէրներ էին ստանում, որը գործածւում էր բարեգործական նպատակների համար (մանկատուն, դպրոց…):

Հայկական գիւղերում այս օրերին ընդունուած էր խաղալ Պապի խաղը: Բերենք այս թատերախաղի մի քանի տարբերակի նկարագրութիւն: Վերին Էշերիում երիտասարդները ընդունում են Պապի, Հարսի, Արաբի եւԲժշկի կերպարներ (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, ասացող` Նուարդ Ղարագէօզեան): Երթին միանում են նաեւ նուագածուներ (յատկապէս՝ քեամանչաջի): Բոլորի հագուստները պատրաստւում են ցնցոտիներից: Արաբի երեսը ներկում են մրով: Նախօրօք տանտիրոջ հետ համաձայնութեան գալուց յետոյ Պապը մտնում է տուն, յենւում գաւազանին: Տան տէրը հարցնում է, թէ ի՞նչ է ուզում: Պապը խնդրում է աձուկ (ածու) անէլու դէղ: Պապն իր փայտով մարգեր է անում, փոսեր է փորում: Յետոյ Հարսին՝ Գիւլիզարին, կանչում է օգնութեան: Երկուսով, փայտերը ձեռքերին, ծամածռութիւններով իբր փոս են փորում: Քիչ յետոյ նրանց օգնութեան է գալիս Արաբը, որը Գիւլիզարի սիրեկանն էր: Գալիս է նաեւ Փեսան, եւ սկսում են ծիծաղաշարժ ծամածռութիւնները: Բոլորը իրար խփում են, սայթաքելով ընկնում ու վեր կենում, ապա ներս են լցւում նաեւ երթի միւս մասնակիցները, բացի Բժշկից: Կազմւում է մի շրջան, նուագում են, երգում ու պարում: Յանկարծ կրակոցի ձայն է լսւում, եւ Արաբը սպաննուած ընկնում է գետնին: Գիւլիզարը ընկնում է Արաբի վրայ ու ողբում նրա մահը: Գալիս է Բժիշկը, եւ սկսւում է քաշքշուկը: Արաբին շուռումուռ է տալիս, քաշքշում թեւերն ու ոտքերը, սրտի զարկերը լսելու համար ականջը դնում է տարբեր տեղեր` փոխանակ դնելու կրծքին: Երկար, ծիծաղելի գործողութիւններից յետոյ վերջապէս Արաբը կենդանանում է, եւ նորից բոլորը, շրջան կազմելով, պարում, երգում են ու հեռանում:

Տանտէրը նուէրներ է տալիս (մթերք ու դրամ) եւ ուրախ-ուրախ ճանապարհ դնում: Երթը շարունակւում է, խաղը նոյնութեամբ կրկնւում է տարբեր տներում: Ասացողը, ցաւօք, աղօտ տեղեկութիւններ ունէր Փեսայի ու ղեկավարող երիտասարդի դերի մասին: Հաւանաբար խաղացուել են նաեւ սիրային տեսարաններ, յատկապէս` Արաբի հետ, որի համար էլ նա սպանւում է: Ուրիշ ժողովուրդների նմանատիպ ներկայացումների նմանատիպ գործողութիւնները հենց խաղի առանցքն են կազմել: Հայաստանի ոչ մի գաւառում մինչ օրս նման Պապի խաղչի գրանցուել:

Համշէնահայերի մէջ պահպանուել է եւս երկու տարբերակ` գրանցուած Մծարա գիւղում: Առաջին տարբերակի մասին պատմել է Կարապետ        Քոչկանեանը. Նօր դարուն, ծընընդի օրը՝ իրիգունը ալելուկ գովուշ կէնէյինք: Տօնիհայսընցուն, թագւօրցուն օրհնաձ մընան Ա՛—վէ—դի՛սս… մէմը հայս, մէմը թագւօր, բաբ, արաբ: Բիթթունն էկըդռիչ կըլլէն: Պապին հագցրել են մեծ քուրք, բրդից ունք, բեղ ու մօրուք դրել: Գլխին բաշլըղ, ոտին չարօխ-գուրբա: Մէջքին լայն գօտի են կապել: Արաբն հագել է ինչ պատահի, միայն թաւի (տապակիչ) տակի մրով երեսը սեւացրել է: Գլխին դրել են ֆէս: Առհասարակ սարսափազդու տեսք պիտի ունենար: Սպիտակ ատամներն էլ անպայման պէտք է երեւային: Հարսին հագցրել են կաբա, վրան` գօտի ու գոգնոց, սիմբլի չուխա: Գլխին` ցածր ֆէս, որի վրայից լաչագ (գլխաշոր) կապել: Գլխից ներքեւ մի մեծ շալով ծածկել են: Ամբողջ խաղի ընթացքում հարսը երկու ձեռքով ծածկել է երեսը: Փեսան լաւ հագնուած, միայն բեղեր դրած (անմօրուս) պատանի էր:

Երթը, կանգնելով տներից մէկի առաջ, թակում էր դուռը: Տանտէրը, դուռը բացելով, նրանց հրաւիրում էր ներս: Երթը ներս էր մտնում ծամածռութիւններով, կատակելով, աշխատում ծիծաղեցնել բոլորին: Ոմանք էլ հարայ-հրոցով ճան էին խաղացնում: Պապը, մէջտեղ գալով, պար խաղալու տեղ էր խնդրում եւ ստանալով տարածում էր թեւերը եւ ծիծաղաշարժ ծամածռուելով պարում: Մի փոքր պարելուց յետոյ բոլորը միանում են պարին, պապը յայտարարում է. Հայս ունէմ, բէրէմ, խաղցըցնէմ գօ: Հարսը, երեսը բանալով, մտնում է պարաշրջան: Մի փոքր պարելուց յետոյ հարսը փախչում, թաքնւում է: Փեսան գտնում, վերադարձնում է: Մի քանի անգամ վերադարձնելուց յետոյ խաղն աւարտւում է՝ խաղը բաշ կէնէն (թամնէցնէն): Խաղի համար տարբեր ուտելիքներ (հաւ, հաւկիթ, գաթա) նուէր ստանալուց յետոյ հաւաքւում են մէկի տանը ճաշկերոյթի (դրսում հաւաքուելը օրէնք չէր):

Գալուստ Փաշայեանի պատմած երկրորդ տարբերակում մասնակիցների թիւը երեքն է՝ Պապ, հարս եւ արաբ: Երեքն էլ ցնցոտիներ են հագնում, արաբի երեսը ներկում են մրով, բերանը՝ սպիտակ կաւճով (իբրեւ ատամներ):

Առանց նախազգուշացման՝ յանկարծ երեքը միասին տուն են մտնում: Պապը պարատեղ է պահանջում՝ ասելով՝դէղ դվէք, բար բդէ խաղանք: Գրաւելով տան ամենամեծ սենեակը՝ պապն ու հարսը պարում են, նրանց միանում է արաբը ու պարի ընթացքում քաշքշում հարսին, փորձում է համբուրել. երկուսով սիրային խաղեր են խաղում: Պապը, արաբից փախցնելով հարսին, յետ է բերում: Արաբն էլ իր հերթին է փորձում պապից փախցնել հարսին: Այսպէս զուարճալի ձեւով կրկնում են խաղը մի քանի անգամ: Վերջացնելով՝ նուէրներ են ստանում ու գնում ուրիշ տուն:

Ցեբելդայում Պայծառ Յարութիւնի Գիւրումեանից (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, նոյն տեղ) գրանցուել է մի երրորդ տարբերակ, որը կոչւում է Հայսի խաղ: Դերակատարները երեքն են՝ ծերուկ (պապ), հայս եւ կնքահար: Նրանց շրջապատել է ցնցոտիներ հագած մի քանի երիտասարդներից կազմուած շքախումբը, որի մէջ երբեմն մտել է նաեւ հոգեւոր հօր կերպար ներկայացնողը: Խաղն աւելի ծիծաղելի դարձնելու համար հարսին քողի փոխարէն ծածկել են ձկնորսական ուռկանով: Ծերուկ փեսացուի փորին ու մէջքին բարձեր են կապել, գլխին չալմա դրել, երեսը մրով սեւացրել, ապա բեղ ու մօրուք (կանեփի թելերից) սարքել: Ձեռքը մի մեծ գաւազան են տուել:Կնքահարը ամենաշատ գզգզուած ու ցնցոտիաւոր էր:

Երթն աղմկելով, իրար հրմշտկելով ու կատակելով շրջում էր փողոցներով, յետոյ կանգնում մի տան առջեւ: Ծերուկ փեսան, ներս մտնելով, տանտիրոջը խնդրում է. ՙԿարէլի է, վօր ըստեւ մի աձու (մարգ) շինենք, կամկարէլի՞ է ինձ մի աձուգի տէղ տաք: Տանտէրը տալիս է: Փեսան փայտով մի շրջան է գծում եւ ձեւացնում, թէ մարգեր է փորում: Յետոյ երգելով պարում է: Քիչ անց կանչում է՝ հայսը բէրէք: Հարսը մի փոքր չեմ ու չում է անում, բայց միանում է պարին, յանկարծ տեսնում է, որ փեսան ծերուկ է, խռովելով, նեղանալով դուրս է փախչում: Ծերուկը, յենուելով ձեռնափայտին, ասում է. Քէզի աբէրշում կÿառնէմ, կօնդուրա (ոտնաման)կÿառնէմ, շալ ու գուրբա կÿառնէմ, բիլազուգ կÿառնէմ: Հարսը համոզուելով վերադառնում է, մի քիչ էլ պարում են միասին ու, նուէրներ ստանալով, խաղն աւարտում: Եթէ հոգեւոր հայր կար հետները, ապա աւարտւում էր պսակի արարողութեամբ: Շքախումբը շնորհաւորում էր, հարսին պարացնում կամ համոզում համաձայնել հարսնանալ ծերուկին: Երբեմն խաղացւում էին նաեւ սիրային տեսարաններ: Նուէրները նոյնն էին: Ըստ ասացողների` այդ ամէնը միայն ուրախութեան համար էր արւում:

Այսպիսով` եթէ վերլուծելու լինենք Պապի խաղի տարբերակները, ապա կարող ենք ասել, որ առանձնանում են մի քանի ընդհանուր գծեր. ցանելու տեղի կամ տարածքի առանձնացում, հարսի թաքնուելու կամ փախչելու ընդգծում եւ պսակի արարողութիւն: Դրանցից ոչ մէկը կապ չունի քրիստոնէական Ծնունդ տօնի եւ հասկացողութեան հետ, բացառութեամբ Ալելույա երգի կամ ուղղակի շնորհաւորանքների հետ: Պէտք է ենթադրել, որ Պապի խաղը շատ աւելի հին ակունքներ ունի: Հայաստանի տարբեր գաւառներում եւ առհասարակ հնդեւրոպական բոլոր ժողովուրդների մէջ եւս խաղացուել են տիպաբանօրէն նման տեսարաններ, որոնցում գլխաւոր դերակատարներն ընդունել են այծի կերպարանք, իսկ խաղի հիմնական թեման եղել է մեռնելու եւ յարութիւն առնելու գաղափարը:

Համշէնահայերն իրենց ապրած տարածքի ընդհանրութեան հետեւանքով սերտ կապերի մէջ են եղել Պոնտոսի յոյների հետ եւ, բնականաբար, պէտք է մշակութային որոշակի զուգահեռներ ունենային իրար հետ:

ԺԹ դարում հայկական գաւառներում մենք չենք հանդիպել Սբ. Վասիլիի հետ կապուած ոչ մի հաւատալիքի հետ, եթէ չհաշուենք այն փաստը, որ որոշ տեղերում եւ յատկապէս Ջաւախքի հայութեան մէջ նոր տարուայ ծիսական հաց տիկնիկներին հայերը տուել են ասիլ—վասիլ կամ ուղղակի վասիլ անունը: Հայերը եւ յոյներն առհասարակ դիմակահանդէսների եւ տօնական երթերի ժամանակ հագել են կենդանիների դիմակներ եւ հագուստներ, ընդունել յատկապէս ուղտի, արջի, այծի, խոյի կերպարանք, այդ թւում` նաեւ աւանդական խաղերի հիմնական դերակատարների՝ հարսի, փեսայի, ծերունու, մաւրի եւ այլն: Համշէնահայերի` Ծնունդին խաղացւող դիմակահանդէսային երթերը, ապա եւ արաբի սպանուելն ու յարութիւն առնելը կապւում են դիցաբանական որոշակի մտածողութեան եւ մարդու կողմից հմայական արարողութիւններով ծէս կատարելու հետ, որով պէտք է ազդէին բնութեան պտղաբերութեան վրայ (Календарные обряды в странах зарубжной Европы, Зимные праздники, 326): Ծննդեան տօների դիմակահանդէսներն ու կերպարանափոխութեամբ խաղերը կապւում են ամսուայ կամ տարուայ առաջին օրերին տրուող կախարդական, հմայական նպատակադրման հետ, որով նախատեսւում էր լաւ սկիզբ եւ բարօրութիւն: Այսպիսով` համշէնահայերը, ինչպէս եւ Պոնտոսի յոյները սկսուող տարին դիմաւորել են որպէս կաղանդ, Նոր տարի: Բոլոր փաստերը վկայում են փոքրասիական մշակոյթի հնագոյն շերտերի միասնականութեան մասին, եւ որ հին աւանդները շարունակւում են մինչեւ օրս:

Տիրոջ մկրտութիւնը

Համշէնահայերը մկրտութեան տօնը նշել են եկեղեցական կարգով: Վաղ առաւօտեան բոլորը գնացել են եկեղեցի՝ տրուող պատարագին մասնակցելու: Այդ օրը տեղի են ունեցել նաեւ զոհաբերութիւններ: Համաձայն ասացողների վկայութեան` հնում մկրտութեան, Ջրօրհնէքի ժամանակ խաչը գցել են ծովը, իսկ լողորդները մտել են խաչը հանելու: Ժամանակի ընթացքում դժբախտութիւններից խուսափելու համար տեղի են ունեցել փոփոխութիւններ (լողորդները մրցման ընթացքում խեղդուել են): Խաչի մկրտութեան արարողութիւնը կատարուել է եկեղեցու աւազանում (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, Անապա, Կարապետ Վասիլեան): Ծնունդ,Ջրօրհնէք, Մկրտութիւն տօնին պատարագից յետոյ եկեղեցու բակում երեք օր շարունակ տեղի են ունեցել տօնախմբութիւն, մրցոյթներ, խաղեր ու տօնավաճառ, որի ժամանակ նաեւ երգել ու պարել են, զբաղուել ձիախաղերով:

Տեառնընդառաջ

Ծննդեան տօներից 40 օր յետոյ տեղի է ունեցել Տըրընդեզը՝ Տեառնընդառաջը: Բոլոր տների բակերում խարոյկներ են վառել ու վրայից թռել: Խարոյկների մարելուց յետոյ զգուշութեամբ ծածկել են խարոյկի մոխիրը, որը սրբազան էր, եւ առաւօտեան գուշակութիւններ արել նրա վրայ երեւացող նկարներով: Եթէ մոխրի վրայի նկարը նման էր որեւէ կենդանու ոտնահետքի, յատկապէս այծի կճղակի, ապա տարին բերքառատ ու յաջողակ կը լինի: Տեառնընդառաջի կրակը համարուել է բուժիչ, այն այրել է բոլոր հիւանդութիւնները: Կայ այսպիսի մի հաւատալիք. երբ նորածին Յիսուսին բերել են տաճար, ապա նրա դռները փակ են գտել, եւ որպէսզի դռները բանան, մարդիկ կրակ են վառել դռների առաջ (Բ. Թորլաքեան, Դ.):

Բարեկենդան

Հնում Բարեկենդանի սկիզբը պայմանաւորուած էր գարնանային գիշերահաւասարով: Հաւատում էին, որ հենց այդ ժամանակահատուածում են տեղի ունենում ձմեռուայ ու գարնանամուտի (ամռան) մենամարտերը: Դիցաբանական մտածողութեան համաձայն` ժողովուրդն անհրաժեշտ էր համարում իր մասնակցութեամբ ՙօգնել՚ բնութեան ուժերին, որը հնարաւոր էր կռիւ-մրցոյթ խաղերի հմայական գործողութիւններով միջամտութեամբ: Բոլոր թատերախաղերն ու տեսլարանային մրցոյթներն այդ օրերին ունէին աւելի շատ սրբազան, քան ժամանցի նշանակութիւն: Իհարկէ, ժամանակի ընթացքում շատ բան մոռացուել կամ փոփոխուել է, սակայն ժողովուրդն, այնուամենայնիւ, մնացել է հարազատ իր աւանդական վարքագծին:

Համշէնահայերի Բարեկենդանը տեւել է երկու շաբաթ: Բոլոր օրերի համար պարտադիր է եղել ճաշկերոյթի առատ սեղանը, փոխադարձ այցելութիւնները, շնորհաւորանքներն ու նուէրներ տալը: Հաւատում էին, թէ ինչպէս անցկացնես Բարեկենդանը, այնպէս կը շարունակուի ամբողջ տարին: Պարտադիր ծիսական կերակուրըյօքան եւ բերախն էր: Ցորենի ալիւրից նախապէս թխած երեք վարդագոյն լավաշ էին վերցնում, մտցնում էին ջրի մէջ եւ դնում փափկելու: Փափկելուց յետոյ կտրատում էին, իւրաքանչիւր կտորին հալած իւղ քսում, ապա իւղով տապակում:

Բերախի համար նորից վերցնում էին լավաշները, թրջելով փափկացնում, յետոյ ամէն մի կտորի մէջ դնում բրնձով, սոխով ու հազարով տապակած լցոն, լավաշը չորս կողմից ծալում իրար վրայ, ապա տապակում իւղի մէջ:

Բարեկենդանի ճաշկերոյթներն աւարտուել են կարմիր ներկած ձուի ճաշակումով: Դա կոչւում էր բէրան փակէլ, որովհետեւ մեծ պասի եօթը շաբաթը նաեւ ձուի պաս էր, մինչեւ Զատկին ձուով զատկուելը, այսինքն՝ պասը բացելը: Հարսանիքները հիմնականում տեղի են ունեցել Բարեկենդանին (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, Մծարա, Կարապետ Քոչկանեան): Բարեկենդանի երկու շաբաթուայ բոլոր օրերը համարուել են տօն: Երեկոները բոլոր տղամարդիկ, հաւաքուելով մէկի տանը, հրաւիրել են հեքիաթասացների, երաժիշտների, տիկնիկ խաղացնողների (ղարագէօզ), ապա եւ երգել ու պարել են: Կանայք եւս հաւաքուել են առանձին: Այս տօնի երկշաբաթեայ ժամանակահատուածը նուիրուած է եղել արուեստին ու բանահիւսութեանը: Սակայն ամենակարեւոր օրը համարուել է երկրորդ շաբաթուայ Հինգշաբթի օրը, որը հագեցած է եղել բազմաթիւ թատերախաղերով: Խաղերը հիմնականում ուղղուած են եղել կենդանիների բեղմնաւորման ու բազմացման եւ բերքի առատութեան ապահովման հմայական գործողութիւններին: Այդ օրերին ողջ գիւղը հաւաքուել է կալերում, դաշտերում կազմակերպուած գոմէշների, ցլիկների, այծերի, խոյերի կամ շների մենամարտեր նայելու:

Այդպիսի կռիւների մասին վկայութիւններ կան Սոչիից, Վերին Լոոյից, Ցեբելդայից եւ այն վայրերից, որտեղ բնակչութեան գերակշռող մասը հայեր էին: Եղել են յատուկ այդ գործով զբաղուող գիտակ մարդիկ, որոնք կենդանիներին նախապէս վարժեցրել ու պատրաստել են մենամարտերի համար: Մենամարտերի ժամանակ ժողովուրդը բաժանուել է երկու խմբի, գրազ եկել` գուշակելով յաղթողին: Կենդանու յաղթանակը մեծ պատիւ է բերել տիրոջն ու նրա կողմնակիցներին: Հետաքրքիր են եղել նաեւ աքլորակռիւները, որոնց համար ընտրել են յատուկ կռուարար աքաղաղներ, նրանց կերակրել հում մսով, սրել ճանկերը: Նշանաւոր են եղել Մեսխորի աքլորակռիւները: Լուսանուշ Գիւրումեանը խնամել ու վարժեցրել է յատկապէս սեւ աքաղաղների:

Համշէնցիների կեանքում կարեւորուել են նաեւ ձիախաղերը, որոնք կազմակերպուել են ոչ միայն Բարեկենդանին, այլեւ հարսանիքներին եւ զատկական տօնին: Համբաւաւոր են եղել յատկապէս Վարդանէի խաղերը, որովհետեւ գիւղն ունէր մեծ եւ լաւ հրապարակ:

Խաղին մասնակցել են ոչ պակաս տասը պատանիներ, որոնք նախապէս պէտք է վարժեցրած լինէին իրենց ձիերին: Տարածք յաղթահարելու ձիամրցոյթը տեղի է ունեցել այսպէս. որոշուել է յաղթահարուելիք տարածութեան երկարութիւնը, ընտրուած կազմակերպիչները խստօրէն հետեւել են որոշուած պայմանների ճշտօրէն կատարմանը. նրանք են խաղն սկսելու ազդանշան տուել եւ որոշել յաղթողին: Յաղթողը նուէրներ է ստացել (կտորեղէն, թաշկինակներ եւ այլն), բայց ամենակարեւորը՝ ձեռք է բերել մեծ հեղինակութիւն, յարգանք, ուժեղի եւ քաջի համբաւ:

Ձիախաղերի միւս տեսակը ձիավարժանքն էր` վազքը դժուարութիւններ յաղթահարելով: Ցաւօք, այս մասին տեղեկութիւններն աւելի աղօտ են:

Խաղերից ամենաընդունուածն ու տարածուածը տղամարդկանց մենամարտն էր՝ գպչուշը: Այդ մասին վկայել են Հ. Մուրադեանը, Բ. Թորլաքեանը եւ Ժ. Խաչատրեանի բոլոր ասացողները: Մենամարտ-գպչուշը տեղի է ունեցել շատ յաճախ եւ բացարձակապէս բոլոր տօներին: Բոլոր տղամարդիկ ցանկացել են մասնակցել գպչուշին, որովհետեւ խաղը մեծ հեղինակութիւն է բերել յաղթողին: Խաղի օրէնքներն ամէն տեղ նոյնն են եղել, իսկ մենամարտողը պէտք է լինէր առնուազն 19 տարեկան: Մրցոյթները յաճախ տեղի են ունեցել դաւուլ-զուռնայի նուագակցութեամբ կատարուող յատուկ եղանակի տակ, որը սկսուել է խաղից առաջ եւ դարձել խաղին հրաւիրելու իւրայատուկ ձեւ:

Գպչուշի համար հաւաքուել են գիւղի հրապարակում, շրջանաձեւ դասաւորուել, բայց բաժանուել են երկու խմբի, որոնցից իւրաքանչիւրն անցել է մենամարտողներից մէկի կողմը:

Մենամարտողները, մինչեւ գօտին մերկանալով (թեթեւ վարժանքից յետոյ), մտել են շրջանի մէջ, բարեւել իրար, ապա աջ ու ձախ քայլելով եւ պարային շարժումներով ցուցադրել իրենց: Այնուհետեւ, խրախուսուելով իրենց աջակիցների ոգեւորող վերաբերմունքից, սպասել ազդանշանի: Նշան ստանալուն պէս իրար վրայ են վազել, ու սկսուել է գօտեմարտը: Յաճախ պարտուող մարտիկին փոխարինել է իր կողմնակիցներից մէկը: Յաղթական աւարտը պայմանաւորուել է պարտուողի թիկունքը գետնին խփելով: Յաղթողը, սակայն, անմիջապէս բարձրացնելով պարտուածին, գրկել ու համբուրել է նրան, յետոյ երկուսով միասին մօտեցել են կազմակերպիչներին, ծունկի իջել նրանց առջեւ, սպասել արդիւնքին ու նուէրների: Կազմակերպիչներն ու հսկիչները հիմնականում բնակավայրի ունեւոր եւ ազդեցիկ անձինք են եղել: Մարտիկներին հասանելիք գումարը հաւասարապէս բաժանուել է երկուսի միջեւ, իսկ նուէրներ ստացել է միայն յաղթողը: Պատահել է այնպէս, որ մարտիկների կողմնակիցները եւս դրամական նուէր են տուել, երբեմն նոյնիսկ 1-2 ոչխար կամ կով:

Սոչիի բնակիչ Պետրոս Ղուկասեանը վկայում էր Տրապիզոնի կողմերից եկած փայլեւան Խաչիկի մենամարտերի մասին` աւելացնելով, որ նրա թիկունքը ոչ ոք գետին չէր կարողացել զարկել: Հարսանիքների ժամանակ երբեմն ներկայացուել է նաեւ դհոլի եւ դհոլչու մենամարտ: Յիշում ու վկայակոչում էր Վարդանէ գիւղի դհոլչիԲաղդասարին, որին յատուկ հրաւիրել են` հարսանիքն ուրախ անցկացնելու եւ զարդարելու համար: Պարատեղի կենտրոնում` յատակին, կարպետ կամ գորգ են փռել, որի վրայ պառկելով` դհոլչին ներկայացրել է իր մենամարտը դհոլի հետ: Մենամարտի մէջ պէտք է անպայման յաղթէր դհոլը (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, Սոչի):

Դժուար է ասել, թէ երբ եւ ինչպէս է մոռացութեան մատնուել ծիսական մենամարտերի իմաստաբանութիւնը: Յայտնի է, որ մենամարտում պարտուողը պէտք է սպանուի: Բարեկենդանի մենամարտերը, յատկապէս հինգշաբթի օրուայ մրցոյթները կապւում են կոսմոս-քաոս պայքարի օրուայ հետ (գերագոյն` ամպրոպի աստծու օրն է)` հին ու նոր տարու սահմանազատման պահը, իսկ հարսանիքներում փեսայի տոհմը ՙճակատամարտ՚ էր տալիս հարսի համար: Խօսակցական լեզւում հայերի մէջ պահպանուել է համապատասխան մի բանաձեւ՝ ի՞նչհարսանիք, որ կռիւ չլինի:

Ձիամրցումները, խաղ-մրցումները Զատկին եւ դրանից յետոյ կապուել են նաեւ թաղման ծէսերի հետ, որոնք պահպանուել են ինչպէս յունական, այնպէս եւ հին հայկական բոլոր գաւառների սովորոյթներում: Վերը նշուած տեսլարանային խաղերին զուգահեռ, ինչպէս ողջ Հայաստանում, այնպէս էլ համշէնահայերի մէջ որոշակի տեղ են ունեցել նաեւ դիմակներով ու կերպարանափոխութեամբ կառնավալները, որոնք տեղի են ունեցել հարսանիքներին ու տօներին, քանի որ նրանց իմաստաբանական զուգահեռները նոյնն են:

Համշէնահայերի մէջ ամէնից շատ տարածուած են եղել արջի կերպար ներկայացնող խաղերը (տե՜ս Ժ. Խաչատրեան, ՙՀամշէնական պարերն ու նրանց առանձնայատկութիւնները՚ յօդուածում):

Միւսը կապիկի կերպարն է: Իհարկէ, Հայաստանում կապիկ չի եղել, եւ մենք չենք կարող նրան դասել տոտեմական արջ, այծ կենդանիների շարքը, սակայն նրա նմանութիւնը մարդու հետ, կապկելու իւրայատուկ կարողութիւնը հնդեւրոպական շատ ժողովուրդների մէջ ընկալուել է որպէս դերասանական շնորհք (հայերի մէջ՝ մէյմունութիւն): Վերին Լոոյի բնակիչ Աբել Թուքմազեանը վկայել է, որ Բարեկենդանին ու հարսանիքներինգաբիգ ու թիլքի (աղուէս) են ներկայացրել, որի համար յատուկ ձեւաւորուած հագուստ չեն ունեցել: Հիմնականում թիկունքին մի բարձ են կապել, գլխին` թաշկինակ, որը ծածկել է դէմքի մեծ մասը: Վերից վար ամբողջութեամբ ծածկուել են մի մեծ ծածկոցով: Մի ոլորած պարան կապել են որպէս պոչ: Կապիկն ունեցել է ուղեկցող՝ տէր, որը հրամաններ է տուել, ղեկավարել է ու մատնացոյց արել, թէ ում կարելի է ծաղրել: Տէրը կերպարանափոխուել է, որպէսզի չճանաչուի: Հագել է շուռ տուած հագուստներ, դէմքն էլ ծածկել գլխարկով:

Կապիկը պտտուել է տեղում, կոտրատուել, պարել, ծիծաղելի շարժումներ կատարել, քարկտիկ, ճան է խաղացել, երբեմն էլ կամակորութիւն արել ու չի ենթարկուել տիրոջը, որը մեծ ծիծաղ է առաջացրել դիտողների մէջ (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ): Խաղը որոշակի ընթացք, սկիզբ կամ վերջաբան չի ունեցել: Հիմնական նպատակը ծիծաղաշարժ լինելն էր:

Բարեկենդանեան ու հարսանեկան խաղերի մի տեսակն էլ եղել է հարս ու փեսայ ամուսնական զոյգեր ներկայացնելը: Այս տեսակը ժողովրդական թատրոնի պարզագոյն տեսակներից է: Երկու երիտասարդ տղաներ ծպտուել են ցնցոտիների մէջ, դարձել անճանաչելի փեսայ եւ հարս, ապա ցուցադրել սիրային եւ էրոտիկ տեսարաններ: Նման խաղերը շատ տարածուած են եղել գրեթէ բոլոր ժողովուրդների մէջ: Ըստ ազգագրագէտների` այդ խաղերը բնորոշւում են որպէս պտղաբերութիւնն ապահովող հմայական գործողութիւններ:

Համշէնական բոլոր բնակավայրերում տարածուած են եղել տարբեր շարժական խաղեր: Հնարաւոր է, որ նրանք երբեմն ունեցել են ծիսական նշանակութիւն, որոնք, արդէն կորցնելով իրենց հմայական նշանակութիւնը, համապատասխանօրէն կորցրել են նաեւ իրենց այժմեան կենցաղավարումը:

Սառնիկ—Ջառնիկ

Ոչ բարձր մի քարի վրայ դրուել է երկար տախտակ կամ գերան (մէջտեղում), որի երկու ծայրին նստել են եւ վեր ու վար օրօրուել այնպէս, որ ոտքերն անպայման կպչեն գետնին. վեր ու վար անելու հետ արտասանել մէկը`սառնիգ, միւսը` ջառնիգ: Հնարաւոր է, որ եղել են խաղի ուրիշ տարբերակներ եւս: Երեխաները խաղալիս կանգնել են գերանի ծայրերին: Թռիչքները, վեր ու վար բարձրանալ-իջնելը խորհրդանշում են բոյսերի դէպի վեր բարձրանալու, աճելու գաղափարը: Խաղացել են բոլոր երեխաները` անկախ սեռից ու տարիքից (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, Մծարա, Կարապետ Քոչկանեան):

Տզ—զ—զ—զ…

Տղայ երեխաների եւ պատանիների խաղ է: Խմբից նա, ով հաշուարկից յետոյ մնացել էր վերջում, կանգնում է մէջտեղում, բոլոր խաղացողներին թիկունքով: Ձախ ձեռքը արմունկից ծալելով` ձախ ափով ծածկել է ձախ ականջը, իսկ աջ ձեռքը կրծքի վրայից ձախ տանելով` մտցրել է ձախ թեւատակից ու դէպի դուրս բաց ափը պահել հարուածի համար (դաստակը կպցնելով ձախ թեւին): Բոլոր մասնակիցները մեղուի նման բզզոցով շրջապատել են նրան եւ մէկն ուժով զարկել է պատրաստ պահած ափին: Խաղի նպատակը հարուածողին գտնելն էր ու բռնելը: Յայտնաբերուած հարուածողը պէտք է փոխարինէր նախորդին:

Չալիկ ֆէս

Մեծ հրապարակում խաղում են մի քանի տղայ երեխայ (նշանառութեան խաղ է): Իւրաքանչիւրն ունենում է մէկ չալիկ՝ մօտ մէկ մետր երկարութիւն ունեցող փայտ: Առաջին խաղացողը չալիկը նետում է որքան հնարաւոր է հեռու: Երկրորդ խաղացողը, փայտը նետելով, պէտք է հարուածի նախորդի փայտին: Եթէ չհասնի, ապա ընկած տեղում դնում է իր գլխարկը՝ ֆէսը: Բոլորը չալիկները նետում են, ով կարողանայ չալիկով զարկել ֆէսին, նա յաղթում է: Դրանից յետոյ խաղը սկսում են նորից:

Արասի քիասմա (ս)

Մօտ 10-20 տղայ բաժանւում են երկու խմբի: Մի տափակ քարի վրայ թքելով` պայմանաւորւում են, թէ ո՞վ` թա՞ցը, թէ՞ չորը պէտք է սկսի խաղը: Սկսող խումբը մեծ շրջան է գծում, մէջտեղը մի մեծ քար է դնում: Շրջանի միջինները պաշտպանում են քարը, իսկ դրսինները՝ յարձակւում: Յարձակուողները ձգտում են ոտքով հարուածել ներսիններին, մտնել շրջանից ներս, հասնել քարին: Եթէ նրանցից մէկը հասնի քարին, ապա դրսի խումբը համարւում է յաղթանակած: Խաղալու ընթացքում եթէ մէկը պաշտպանուի միւսի թիկունքն անցնելով, նրան համարում են խաղից դուրս:

Մեծ պաս

Մեծ պասի նախօրէին տան տարեց կինը պինդ հունցած խմորից չարխ (անվիկ) է պատրաստում, վրան 7 փետուր է խրում եւ ուշ գիշերով կախում առաստաղից: Իւրաքանչիւր շաբաթուայ վերջում հանւում է մի փետուր: Չարխ-անվիկը սեզոնային, ծիսական օրացոյցն է, արեւի խորհրդանիշը: Առաջին շաբաթին տուել ենկօկօռասի շաբաթ անունը եւ աշխատանքի համար համարել անբարենպաստ (Հ. Մուրադեան, նշ. աշխ. 113): Հնարաւոր է նաեւ, որ չարխ—անվիկը եւս կօկօռաս-աքլորիկ է կոչուել, ինչպէս Հայաստանի շատ գաւառներում՝ ակլատիզ-գօգօռօզ (աքլորիկ): Ըստ Հ. Մուրադեանի` այդ շաբաթուայ իւրաքանչիւր օր ունեցել է այդ օրը բնութագրող որոշակի յատկանիշներ՝

Երկուշաբթի-ցեստուն-ցեցն ամբողջ տարի (եթէ պաս չպահի):

Երեքշաբթի – սելտուն — սելտար, հեղեղի օր:

Չորեքշաբթի — գելտուն — գայլի օր:

Հինգշաբթի – քամի տուն – քամին տանիքները կը տանի:

Ուրբաթ – մկան տօն — եթէ աշխատեն, մկները կը բազմանան:

Շաբաթ – ցավտուն — եթէ աշխատեն, տանը բուն կը դնեն հիւանդութիւնները:

Բոլոր օրերը կոչուել են տօն օրեր (Բ. Թորլաքեան, Դ., 305): Հայաստանի բոլոր գաւառներում տօնի փոխարէն գործածուել է Կիրակի, յունարէն Kiriakos – Կիրակոս -տիրակալ բառից:

Ի՞նչն է պատճառը, որ Մեծ պասի առաջին շաբաթուայ բոլոր օրերին հնդեւրոպական ժողովուրդները, այդ թւում եւ հայերը, այդպիսի մեծ նշանակութիւն են տուել: ՙՄեծ պասը համընկնում է մարտ ամսուայ հետ, որը յունական ծիսական օրացոյցի ուշագրաւ փուլերից մէկն էր: Մինչեւ Յուլեան օրացոյցի ընդունումը (մ.թ.ա. առաջին դար) նրանով էր սկսւում Նոր տարին: Նոր տարին դիմաւորելու, միեւնոյն ժամանակ բնութեան ծաղկման ու վերածննդի հետ կապուած ծէսերը յունական միջավայրում պահպանուել են մինչեւ այսօր: Ավելի ուշ` Նոր տարին յունուարի 1-ին դիմովորելու ժամանակ, նրանք փոխատեղվել են՚ (Календарные обычау и обряды в странах зарубжной Европы, Весенные праздники, М., 1977, 328):

Հայ ազգագրական բազմաթիւ գաւառներում մինչեւ այսօր պահպանուել են գիւղատնտեսական տարուայ սկզբի հետ կապուած ծէսեր, հաւատալիքներ եւ արարողութիւններ: Շաբաթուայ իւրաքանչիւր օր, դիցաբանական մտածողութեանը համապատասխան, ունեցել է ծիսական իմաստաւորում: Ամպրոպի գերագոյն Աստուածը, ենթարկուելով կերպարանափոխութեան, ընդունում է տարբեր կերպարներ (ցեց, մուկ, փոթորկող քամի, հեղեղ, գայլ)` իր որդուն (Նոր տարուն) վնասելու համար (պայքար հնի ու նորի միջեւ): Պատահական չէ, որ տօն օրուայ փոխարէն գործածուել է Կիրակի յունական ծագման տերմինը, քանի որ յունական Կիրակոս անունը (տիրակալ) համապատասխանում է ամպրոպի աստծու մականուանը (Э. Петросян, նշվ. աշխ. 49-78): Մեծ պասն ամբողջութեամբ ձմեռուայ վերջի շրջանն է, Քրիստոսի չարչարանքների վերջը, եւ դա ամբողջութեամբ արտայայտւում է չարչարանաց շաբաթուայ բոլոր ծէսերում:

Այդ շրջանում իւրաքանչիւր շաբաթ գերդաստանական պատարագ է տրուել ի յիշատակ հանգուցեալների եւ տրուել է ճաշկերոյթ: Երբեմն պատարագից յետոյ մատաղ-ճաշկերոյթ է տրուել մի քանի գերդաստանի կամ ամբողջ մի թաղի կողմից (Հ. Խաչատրեանի ֆոնդ, Հայկաձոր, Վարդան Ղուկասեան):

Չարչարանաց շաբաթով սկսուել է Զատկի պատրաստութիւնը: Հինգշաբթի եփել են ընտանիքի անդամների թուով հաւկիթ, որ շաբաթ օրը ներկելն: Ձու ներկել են հնարաւորինս շատ՝ տօնական սեղանին դնելու, հարեւաններին ու բարեկամներին նուիրելու եւ խաղալու համար: Շաբաթ օրը` արեւը մայր մտնելուց յետոյ, բացուել է պասը եւ սկսուել է Զատկի տօնակատարութիւնը: Իւրաքանչիւր ընտանիքի սեղանին դրուել է չամիչովու բրնձով փլավ, կաթնապուր, եօքա, խաշած եգիպտացորեն, ցորենի հաց, եգիպտացորենի ալիւրից շիլլա-մամալիկա եւ խմորեղէններ: Թաթախումը սկսուել է ձուով, իսկ ծիսական կարեւոր ուտելիքը համարուել է ձուածեղը: Քանի որ Սեւ ծովի ափերին ցորեն գրեթէ չէր աճում, ապա ցորենի հացը համշէնցիների համար համարուել է տօնական ուտեստ:

Զատիկ

Կիրակին հանդիսաւոր պատարագի, շնորհաւորանքների ու ճաշկերոյթների օր էր: Բոլորի հիմնական զբաղմունքը ձուախաղերն էին: Խաղի մի տեսակն իրար զարկելն էր, ում ձուն կոտրւում էր, նա պարտւում էր: Կոտրուած ձուն յաղթողինն էր: Երկրորդ տարբերակը թմբից գլորելն էր: Այս տօնի հիմնական խաղերից էր նաեւ գպչուշը: Ամբողջ օրը պարում, երգում էին, ուրախանում, որ Քրիստոսը յարութիւն է առել, ու պասն էլ աւարտուել է:

Ետպասեան—յիշատակութեան շաբաթ եւ մեռելոց

Երկուշաբթիից սկսւում էր հանգուցեալների (նախնիների) յիշատակութեան շաբաթը, որը տեղի է ունեցել տարին միայն մէկ անգամ: Երկուշաբթի վաղ առաւօտից բոլորը գնացել են գերեզմանատուն: Առաջին գործը գերեզմանների (հին ու նոր) օրհնութիւնն էր հոգեւոր հօր կողմից: Ընտանիքները բաժանուել են գերդաստանների, տղամարդիկ եւ կանայք առանձնացել են:

Այդ օրը համարուել է ոչ թէ սգի, այլ ուրախութեան օր: Բացուել են ընդհանուր սեղաններ, որոնք լցուել են ամենայն բարիքով ու բազմազան ուտելիքներով՝ փլավ, հաւկիթ, խաշած եգիպտացորեն, ցորենի հաց եւ այլն: Ոգելից խմիչքներն արգելուել են: Այդ օրերին հազուադէպ, բայց տեղի է ունեցել նաեւ անհատական կամ ընտանեկան զոհաբերութիւն, որի միսը բաժանուել է բոլորին:

Ճաշկերոյթին յաջորդել է (արդէն գիւղի հրապարակում) երգ ու պարը եւ գպչուշը, որը տեւել է մինչեւ ուշ երեկոյ (Հ. Մուրադեան, նշ. աշխ. 21, Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, Հայկաձոր, Վարդան Ղուկասեան, Մծարա, Կարապետ Քոչկանեան):

Այդ շաբաթուայ բոլոր օրերը յիշատակութեան օրեր էին: Դրա համար յաջորդ օրը գնացել են նախապէս պայմանաւորուած հարեւան գիւղի գերեզմանատունը: Իւրաքանչիւր ընտանիք իր հետ տարել է իր բաժին ուտելիքները՝ ընդհանուր ճաշկերոյթին մասնակցելու համար: Այդպէս ամէն օր գնացել են հերթական գիւղը, որտեղ նորից ու նորից ճաշկերոյթից յետոյ տեղի են ունեցել ձիամրցումներ, երգ ու պար եւ գպչուշ (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, նոյն տեղ):

Նոր Կիրակի

Զատկից յետոյ յաջորդ Կիրակին կոչւում էր Նոր Կիրակի: Այդ օրն ուխտի գնալու օր էր: Համշէնցիք հիմնականում գնացել են ուխտի Սբ. Յարութիւն կամ Սբ. Փրկիչ, որը գտնուել է Տրապիզոնից 10 կմ հեռաւորութեան վրայ: Հնում սրբատեղին գտնուել է թեքութեան վրայ: Հետագայում, տարբեր գիւղերից հաւաքուելով, այդ անյարմարութիւնը վերացրել են` տեղը հարթեցնելով: Հետեւանքը եղել է այն, որ հնարաւոր է դարձել միաժամանակ մօտ 150 մարդու տեղաւորել: Իւրաքանչիւր գիւղ իր տեղն է ունեցել: Հնում այստեղ հաւաքուել են քաղաքային եւ գիւղական իշխանութեամբ, գաւառապետներով ու գիւղապետներով, հիւանդներով ու դիւահարներով, եւ բոլոր նրանք, ովքեր երազել են ապաքինուել: Տեղի են ունեցել նախօրօք խոստացած կենդանիների զոհաբերութիւններ՝ մատաղ: Զոհաբերուել են սեւ եզ կամ խոյ, կարմիր աքաղաղ, որոնք պէտք է մարդկանց ազատէին բնութեան արհաւիրքներից, հիւանդութիւններից, մարդկանց եւ կենդանիներին պահպանէին չարիքից: Եղել են նաեւ գոհունակութեան նուիրաբերումներ: Մատաղացու կենդանուն մորթելու իրաւունք ունեցել է միայն նա, ով ազնիւ էր, ունէր մաքուր ձեռքեր, յարգուած ու պատուաւոր համբաւ (որին յատուկ հրաւիրում էին):

Զոհին երեք անգամ սրբավայրի շուրջը պտտելուց յետոյ կտրել են ականջը, արիւնը քսել նուիրեալի ճակատին, ձեռքերին, լեզուին, երբեմն էլ գլխին՝ մազերին: Զոհի գլուխն ու ոտքերը թողել են սրբատեղում: Օրը համարւում էր ամենաուրախ տօնը: Տեղի են ունեցել գպչուշ, մրցոյթներ: Հիմնականում երգել ու պարել են կլօր պարեր: Ամէնից շատ պարել են տղամարդիկ իրենց արագ ու բարդ պարերը: Կանայք ու աղջիկները պարել են առանձին:

Այդ օրուայ հետ կապուած է եղել մէկօրեայ տօնավաճառների բացումը: 1924 թ. յետոյ վերաբնակութեան նոր վայրերում անհնարին է դարձել իրենց սրբավայրեր այցի գնալը, որի պատճառով տօնը տեղափոխուել է գիւղերին մօտ գտնուող բաց տարածութիւններ ու յարմար տեղեր (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, Հայկաձոր, Վարդան Ղուկասեան):

Սբ. Գէորգ կամ խնդրէլէզի օր

Ապրիլի 22-ը Մեծ Կիրակիի` Սբ. Գէորգի օրն է: Այդ օրուայ արգելքները խստօրէն պահպանուել են: Չէր կարելի աշխատել: Եթէ վար անէիր, խոփը կը կոտրուէր, արտը բերք չէր տայ, փեթակները կը դատարկուէին, մկներն ու թրթուրները կÿուտէին տունկերը, ինքը՝ արգելքը խախտողը, կը կոտրէր ձեռքն ու ոտքը կամ կը հիւանդանար (Հ. Մուրադեան, նշ. աշխ. 100): Բոլորը գնացել են սրբատեղի: Օրը գպչուշի օր է, որը, սակայն, համարեա՜ միշտ փոխւում էր գիւղամիջեան կռիւների ու տուրուդմփոցի (Բ. Թորլաքեանի ֆոնդ, Դ.): Այս օրը նաեւ իրար վրայ ջուր ցօղելու օր է:

Համբարձում

Այս տօնը կոչուել է նաեւ սպիտակ ծաղիկի տօն եւ տեղի է ունեցել մայիս ամսին: Սրբատեղը Լուսախպուրն է եղել` Տրապիզոնից երեք ժամուայ ճանապարհի հեռաւորութեան վրայ: Երիտասարդական տօն էր: Աղջիկները, բարձրանալով լեռները, ծաղիկ ու ջուր են հաւաքել, մէջը գցել իրենց ֆանտ-նշանները (մատանի, ականջօղ, կրծքազարդ, կոճակ, մետաղադրամ), ապա գուշակութիւններ արել: Վիճակ հանողը` բախտի մէր, իսկ ամանըբախտաման է կոչուել: Հաւաքուել են խնձորենու տակ, երգել են մի քառեակ եւ հանել մի նշան, որին բախտ են ասել: Գուշակութիւնից յետոյ ջուրը չեն թափել, այլ քսել են գլխներին, որ մազերն առատ լինեն (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, Հայկաձոր, Վ. Ղուկասեան, Անապա, Կարապետ Վաիզեան, Բ. Թորլաքեան, Դ.):

Համբարձման ծիսական կերակուրը կաթնապուրն էր: Այդ պատճառով համբարձմանը տուել են նաեւ կաթուտիչի օր անունը:

Օրուայ վերաբերեալ կայ մի աւանդութիւն. Քրիստոսի համբարձման ժամանակ գերեզմանաքարն ուզեցել է նրա հետ երկինք բարձրանալ: Քրիստոսն իր բռունցքով քարը հրել է ցած, եւ քարն անշարժ մնացել է տեղում: Քրիստոսը համբարձուել է 9 օր եւ իւրաքանչիւր օր հիւրընկալուել հրեշտակներից մէկի կողմից: Այդ երեւոյթի համար համշէնցիք 9 հրեշտակների պաս են պահում (Հ. Մուրադեան, նշ. աշխ. 126):

Տիրոջ կերպարանափոխութիւն—Վարդավառ

Տրապիզոնից 7 կիլոմետր հեռաւորութեամբ մի վանք կար, որը Վարդավառի ուխտատեղին էր: Ուխտի գնացողները հիմնականում կանայք էին (Ժ. Խաչատրեանի ֆոնդ, Անապա, Կարապետ Վաիզեան):

Աստուածածնայ տօն

Տրապիզոնից հարաւ – արեւելք մի սրբավայր կայ՝ Կուկուլ քար անունով: Դա 20-25 մ տրամագծով, տափակ միաձոյլ քար է, որի մէջտեղում տնկուած է 3-4 մ տրամագիծ ունեցող մի կոնաձեւ ժայռ: Տօնական օրն օգոստոսին է` Աստուածածնայ օրը: Այդ օրն ուխտի են գնացել, մոմ վառել, շրջապատի թփերից լաթեր ու ժապաւէններ կապել, մատաղներ արել, երգել, պարել: Գիւղերի եկեղեցիներում պատարագ է մատուցուել:

Համշէն Եւ Համշէնահայութիւն

(գիտաժողովի նիւթեր)

ԵՐԵՒԱՆ – ՆՊԷՅՐՈՒԹ, 2007