Հայերիս մօտ թոյլ է ռազմավարական մտածողութիւնը

Աղբյուրը՝ «Ալիք» օրաթերթ, 9-10 սեպտեմբեր 2008
Մաս 1-ին, 2-րդ
(Թեհրան-Իրան)
Թեհրանի «Ալիք» օրաթերթը թարգմանաբար ներկայացրել է Ուկրաինայում գործող analitika.at.ua լրատվական-վերլուծական կենտրոնի հարցազրույցը` «Արարատ» ռազմավարագիտական կենտրոնի տնօրեն, քաղաքագետ Արմեն Այվազյանի հետ:

Հ.- Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞վ է ուկրայնական համայնքը տարբերւում մնացած ռուսախօս համայնքներից: Արդեօք նա ունի՞ ինչ-որ իւրայատկութիւն:
Պ.- Երեւանից նայելով մենք տեսնում ենք, որ Ուկրայինայի ռազմավարական շահերը բաւական տարբերւում են Ռուսաստանի քաղաքականութիւնից: Միայն այդ հանգամանքը անսովոր վիճակի մէջ է դնում Ուկրայինայի հայերին: Մենք գիտենք Ուկրայինայի որոշ քաղաքական ուժերի նպատակները, նաեւ գիտենք Ադրբեջանի հետ Ուկրայինայի համագործակցութեան մասին, յատկապէս ռազմական ոլորտում, ինչպէս նաեւ էներգետիկ, քաղաքական գործընթացներում:Այս համատեքստում, հայ համայնքի գործունէութիւնը շատ մեծ նշանակութիւն ունի: Ուրախ եմ, որ այդ գործունէութիւնը ճիշտ ուղղութիան վրա է: Ուկրայինայում, դատելով ուկրայինացիների հետ իմ շփումներից, (ուկրայնացիների հետ հանդիպել եմ Կանադայում, ԱՄՆ-ում) Հայաստանի, հայկական հարցերի, հայ-թրքական յարաբերութիւնների, հայ-ադրբեջանական յարաբերութիւնների, ղարաբաղեան հակամարտութեան մասին պատկերացումները ձեւավորելու հարցում մեծ ազդեցութիւն ունեն թրքական եւ ադրբեջանական աղբիւրները: Այսինքն, Ուկրայինայի որոշ լրատւամիջոցներով Հայաստանի համար ոչ այնքան բարենպաստ քարոզարշաւ է տարւում մեզ առնչւող բոլոր հարցերի առնչութեամբ: Այս ոլորտում դեռ շատ անելիքներ կան:

Հ.- Դուք շատ յաճախ էք մեկնում տարբեր երկրներ: Պատմէք, խնդրեմ, Ձեր գործունէութեան մասին աւելի մանրամասն: Ինչպէ՞ս է հասարակութիւնը արձագանգում Ձեր հասարակական-քաղաքական գործունէութեանը:
Պ.- Արդէն երկու տարի է, ինչ պաշտօնապէս գործում է «Արարատ» ռազմավարական կենտրոնը, որի տնօրէնն եմ ես: Մեր գործունէութեան ուղղութիւններից մէկը Սփիւռքի հետ աշխատանքն է: Այդ առումով մենք հասցրել ենք արդիւնաւէտ աշխատանքային յարաբերութիւններ հաստատել Եւրոպայի (Ֆրանսիա, Անգլիա, Չեխիա), ԱՄՆ-ի, Կանադայի մեր համայնքների ակտիւ անդամների հետ: Մեր գործունէութիւնը ողջունւում է:
Ինչո՞վ ենք մենք զբաղւում` ռազմավարական հարցերում հայութեան անգրագիտութեան վերացմամբ: Ցաւօք, կարելի է ասել, որ պատմական բնոյթի մի շարք պատճառներով հայերի մօտ թոյլ է զարգացած ռազմավարական մտածողութիւնը: Հայութիւնը շատ վատ է պատկերացնում այսօրւայ խնդիրները, որ ծառացած են ողջ հայ ժողովրդի եւ երկրի առջեւ: Մեր գործունէութեան ուղղութիւններից մէկը հայութեան համար իր ամենակենսական խնդիրների լուսաբանումն է: Երբեմն հայ ժողովրդի կեցութեան ամենատարրական եւ միեւնոյն ժամանակ հիմնարար հարցը անյայտ է շատերին: Կամ հակառակը՝ նրանք այդ մասին գիտեն ոչ-հաւաստի աղբիւրներից:
Մեզ հարկ է յիշել որոշ կառոյցների նպատակաուղղւած գործունէութեան մասին, որոնք վերջին տասնամեակների ընթացքում հետեւողականօրէն աշխատում են հայութեան հետ` աղաւաղելով դէպքերը ընկալելու ճիշտ տրամաբանութիւնը եւ ամենագլխաւորը‘ աղաւաղելով հայերի պատկերացումն իրենց ազգային անվտանգութեան վերաբերեալ: Այն մասին, թէ ինչն է կարեւոր ինչպէս հայրենիքում ապրող հայերի, այնպէս էլ Սփիւռքի հայերի համար: Երբեմն տպաւորութիւն է ստեղծւում, թէ Հայաստանի հայերն ունեն իրենց նպատակները, իսկ սփիւռքահայերը‘ միանգամայն այլ նպատակներ: Կարծես սփիւռքահայերը շահագրգռւած են Ցեղասպանութեան ճանաչմամբ, իսկ հայրենիքում ապրող հայերը` ոչ: Շատ փորձեր են եղել սեպ խրելու հայութեան տարբեր մասերի միջեւ, Հայաստանի Հանրապետութեան բնակչութեան եւ ղարաբաղցիների միջեւ, սփիւռքահայերի եւ հայաստանցիների միջեւ: Երբ ես ասում եմ Հայաստան` նկատի ունեմ ինչպէս Հայաստանը, այնպէս էլ Լեռնային Ղարաբաղը: Այսօրւայ դրութեամբ դա ռազմավարական իրողութիւն է` միայն թէ իրաւաբանօրէն ամրագրւած չէ: Իսկ փաստացի` Հայաստանը Հայաստանի Հանրապետութիւնն է, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնը, ինչպէս նաեւ՝ նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի շրջակայ ազատագրւած տարածքները:
Մեր գործունէութեան մի մասը կայանում է նրանում, որ չէզոքացնենք թշնամական տեղեկատւական-հոգեբանական գործողութիւնները: Ինչպէս նաեւ նպաստենք, որ մեր ազգային նպատակների շուրջ ձեւաւորւի համահայկական համերաշխութիւն: Դրան հասնելու համար շատ բան է պէտք, բայց մենք աշխատում ենք գիտակցութեան վրայ: Մեծ դեր պէտք է խաղայ Հայաստանի պետութիւնը, իսկ մենք սպասում ենք այն օրւան, երբ մեր պետութիւնը աւելի գրագէտ եւ ակտիւ կաշխատի այդ ոլորտներում:

Հ.- 13 միլիոն հայեր են ապրում ողջ աշխարհում, եւ աւելի քան երեք միլիոն՝Հայաստանում: Ի՞նչ ծրագրեր ունի պետութիւնը, եւ արդեօ՞ք ուտոպիա չէ համընդհանուր միաւորման գաղափարը` ընդհանուր նպատակներին հասնելու համար:
Պ.- Ես կարծում եմ, թէ 13 միլիոնը չափազանցւած է: Ես նոյնիսկ կոնկրետ թիւ չեմ նշի: Կան ծագումով հայեր: Եթէ հայ համարենք բոլոր նրանց, ովքեր ծագումով հայ են, ապա հաւանական է, որ ոչ թէ 13, այլ շատ աւելին լինի: Վերջին հարիւրամեակում միլիոնաւոր հայեր ուծացւեցին օտար միջավայրում: Այսօր նրանց հայ համարելը այնքան էլ ճիշտ չէ:
Բայց, կան եւ ծագումով հայեր, որոնք ծնւել են Հայաստանում կամ Սփիւռքում, բայց նրանք պարզապէս ներգրաււած չեն հայ կեանքում: Ոչնչով ոչ մի ձեւով կապւած չեն ո’չ Սփիւռքի, ո’չ հայկական կառոյցների հետ: Նրանք սոսկ պոտենցիալ հայեր են: Որքանով մեզ կը յաջողւի նրանց ներգրաւել հայ կեանքում մեծ հարցական է: Իսկ ինչ վերաբերում է մեր պետութեանը, մեր անկախութեան տասնեօթ տարիների ընթացքում հայկական պետութիւնը դեռ որոշակի ռազմավարութիւն կամ ծրագրեր չի մշակել արտասահմանում հայերի հետ աշխատանքի համար: Դա խոշոր բացթողում է: Մեր կառավարութիւնը վերջերս Սփիւռքի հետ աշխատանքի կոմիտէ ստեղծելու որոշում ընդունեց, որը հոկտեմբերի 1-ից կը դառնայ Սփիւռքի նախարարութիւն: Յուսանք, որ այդ ուղղութեամբ աշխատանքն արդէն սկսւել է եւ հետագայում չի ընդհատւի: Իսկ ինչ վերաբերում է նրան, թէ արդեօք ուտոպիա չէ՞ հայերի համերաշխութիւնը Հայաստանի ազգային անվտանգութեան հարցերի շուրջ, կարծում եմ` ոչ, քանի որ գործ ունենք բաւական պարզ հարցերի հետ: Այդ հարցերը այնքան էլ բարդ չեն, ինչպէս որ դրանք մատուցւում են մեզ: Խորհրդային Միութեան փլուզումից յետոյ Հայաստանը յայտնւեց կեանքի եւ մահւան միջեւ: Եւ ընդամէնը մի հայեացք նետելով տարածաշրջանի քարտէզին, կարելի է շատ պարզ եւ յստակ պատկերացնել, թէ ինչ է հարկաւոր անել, որ Հայաստանն աւելի անվտանգ երկիր լինի՝ արտաքին քաղաքական առումով: Ամէն ինչ պարզ է ղարաբաղեան հակամարտութեան հետ, բայց մենք չգիտես ինչու ամէն բան բարդացնում ենք: Եւ հայ-թրքական յարաբերութիւններում եւս մենք ամէն բան բարդացնում ենք: Եւ դա այն պատճառով, որ մշակւած չէ արտաքին քաղաքականութեան եւ ազգային անվտանգութեան սեփական հայեցակարգ: Պաշտօնական մակարդակով գոյութիւն ունի ազգային անվտանգութեան հայեցակարգ, բայց նրանից շատ բան չես քաղի: Այնտեղ կարող էք կարդալ, օրինակ, որ Հայաստանը միայն կողջունի Թուրքիայի մուտքը Եւրոմիութիւն: Եւ ի՞նչ կը տայ դա: Դա պարզապէս կը մթագնի ձեր հայեացքները: Ի դէպ, ես չեմ կարծում, թէ Հայաստանը պէտք է յատուկ եռանդով դէմ հանդէս գայ Թուրքիայի Եւրոմիութեան անդամակցելուն. դա մեր խնդիրը չէ: Հայաստանը պէտք է իր սեփական քաղաքականութիւնն ունենայ եւ հաշւի առնի հետեւեալը: Առաջին՝ այն տարածքը, որ այսօր վերահսկում է հայկական բանակը, ներառեալ Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան ողջ տարածքը եւ ազատագրւած տարածքները, չի կարող որեւէ բանակցութեան հարց լինել: Այդ տարածքը մեր ռազմավարական անվտանգութեան ամենագլխաւոր բաղադրիչն է: Երկրորդ՝ հայ-թրքական յարաբերութիւնները չեն կարող նորմալանալ, եթէ Թուրքիան չդադարեցնի իր թշնամական քաղաքականութիւնը Հայաստանի նկատմամբ եւ եթէ չճանաչի Հայոց Ցեղասպանութիւնը, եթէ չսկսի Հայաստանի հետ բանակցութիւններ փախհատուցման (հողային) հարցի շուրջ: Ղարաբաղեան խնդիրը եւ հէնց Հայաստանի Հանրապետութեան խնդիրը տարածքային են: Դա միայն Լեռնային Ղարաբաղի հայերի ինքնորոշման հարցը չէ: Դա հայկական պետութեան անվտանգութեան խնդիրն է: Մեր արեամբ ենք հասել նրան, որ 14 տարի խաղաղութիւն ունենք՝ շնորհիւ այն բանի, որ կարողացանք ազատագրել մեր տարածքների մի մասը, եւ այդ տարածքները մեր անվտանգութեան երաշխիքն են: Այդ տարածքների համար առեւտուր անելն անիմաստ է: Նոյնն է Թուրքիայի հետ յարաբերութիւններում: Այդ երկրի հետ յարաբերութիւնների նորմալացումն ընկալել որպէս սոսկ դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատում եւ սահմանների բացում, նշանակում է` ոչինչ չհասկանալ: Թուրքիան կարող է մեզ հետ դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատել, կարող է բացել մեր սահմանը, բայց նաեւ կարող է շարունակել թշնամական քաղաքականութիւնը Հայաստանի հանդէպ: Իսկ դա կարող է արտայայտւել յարձակման միանգամայն այլ ձեւերով: Եթէ այսօր Թուրքիան Ադրբեջանի հետ ծրագրում եւ իրականացնում է տեղեկատւական-հոգեբանական, դիւանագիտական յարձակում, ապա վաղը, նրա հետ դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատումից յետոյ, դա կարող է վերափոխւել տնտեսական եւ ժողովրդագրական յարձակման՝ չխօսելով արդէն մշտական ռազմական սպառնալիքի մասին:
Հայաստանը շատ խնդիրներ ունի, սակայն միաժամանակ նա շատ հնարաւորութիւններ ունի, որոնցից հարկաւոր է օգտւել: Որ այդ հնարաւորութիւններն արդէն, փաստօրէն, գործի են դրւած, ակնյայտ կը դառնայ, եթէ պարզապէս համեմատենք այսօրւայ Հայաստանը եւ տասնամեայ վաղեմութեան Հայաստանը: Ես չեմ ուզում ասել, թէ մենք լուծել ենք բոլոր լուրջ հարցերը կապւած աղքատութեան, տնտեսական զարգացման հետ, բայց եւ միաժամանակ անհնար է նաեւ չտեսնել Հայաստանի առաջընթացը:

Հ.- Ասացէք՝ ինչպիսի՞ն էք տեսնում Հայաստանի ապագան:
Պ.- Հայաստանը կարող է զարգանալ երկու ուղղութեամբ. առաջինը` ներքաղաքական, գաղափարախօսական ճգնաժամի խորացում: Սակայն, այդ դէպքում հաւանական է Ադրբեջանի կողմից սպառնալիքի մեծացում, ռազմական վտանգի մեծացում: Եթէ այդ ամենը չկարգավորվի, ապա կը հետեւի ադրբեջանական ներխուժում, եւ այս անգամ Թուրքիան կը փորձի Հայկական Հարցը լուծել ադրբեջանցիների ձեռքերով՝ մնալով կարծես դիտորդ: Իսկ երկրորդ տարբերակը Հայաստանի ցատկն է դէպի ապագայ` աւելի արդար սոցիալական կարգ հաստատելու, տնտեսական զարգացման, Հայաստանի տնտեսութեան մէջ աւելի գրագէտ հիմունքներով Սփիւռքի ներգրաւման, տնտեսութեան եւ քաղաքականութեան ժողովրդավարացման, Հայաստանի կրթութեան մակարդակի բարձրացման, մեր պաշտպանունակութեան ամրապնդման, ազգային անվտանգութեան արդիւնաւէտ համակարգի ստեղծման շնորհիւ: Որքանով դա մեզ կը յաջողւի` ժամանակը ցոյց կը տայ: Այնքան էլ շնորհակալ գործ չէ ֆուտուրիզմով (ապագայապաշտութիւն) զբաղւելը:

Հ.- Ըստ Ձեզ, ի՞նչ հեռանկարներ ունի Սփիւռքն ընդհանրապէս եւ ուկրայնական համայնքը մասնաւորապէս:
Պ.- Սփիւռքը, մեծ հաշւով, հեռանկարներ չունի: Նա վաղ թէ ուշ պէտք է տարրալուծւի: Իսկ այն սփիւռքը, որն այժմ գոյութիւն ունի, ստեղծւել է Հայաստանից եւ արդէն կայացած միջինարեւելեան համայնքներից՝ Լիբանանից, Իրանից, Սիրիայից, Եգիպտոսից արտագաղթածներից: Այսօրւայ դրութեամբ արտագաղթի չափաքանակները Հայաստանում արդէն սպառւած են: Հետագայ արտագաղթը հարցականի տակ կը դնի Հայաստանի բուն գոյութիւնը: Դա ազդում է ե՛ւ պաշտպանունակութեան, ե՛ւ բանակի թւաքանակի, ե՛ւ տնտեսութեան, ե՛ւ կրթութեան վրայ: Սփիւռքի երկրորդ աղբիւրը` Միջին Արեւելքի համայնքները, այսօր իրենք են յայտնւել ծանր վիճակում: Այնտեղ արտագաղթը շարունակւում է շատ մեծ տեմպերով: Իրաքի հայերը, օրինակ, արդէն հեռացել են, մնացել է նրանց սոսկ մի փոքր մասը: Շարունակւում է արտագաղթը Սիրիայից, Լիբանանից, Իրանից: Սակայն, արտագաղթն ուղղւում է ոչ թէ դէպի Հայաստան, այլ Եւրոպա, ԱՄՆ, Աւստրալիա եւ տնտեսական առումով աւելի բարենպաստ այլ երկրներ: Այն բանից յետոյ, երբ կը սպառւի այդ աղբիւրների միջինարեւելեան ցանցը, մի քանի տասնամեակ անց, ինչպէս նախկինում, Սփիւռքի հայերը կուծացվեն: Այդ գործընթացը շարունակւում է ամէն օր: Պարզ օրինակ բերեմ` ես հիմա խօսում եմ ռուսերէն: Դուք ինձ խնդրեցիք խօսել ռուսերէն, քանի որ ձեր լսարանի 80%-ը չի հասկանում հայերէն: Դա է ահա ուծացման մի շերտը` լեզւական շերտը: Դրան յաջորդում են միւս շերտերը: Կանգնեցնել այդ գործընթացները աւանդական մեթոդներով` եկեղեցու, դպրոցի, մշակութային կենտրոնների միջոցով, անհնար է: Կարելի է ընդամէնը դանդաղեցնել ընթացքը: Միայն մէկ ելք կայ նրանց համար, ով իսկապէս ուզում է հայ լինել, ով ցանկանում է, որպէսզի իր յետնորդները նոյնպէս հայեր լինեն` դա հայրենադարձութիւնն է: Սակայն, այդ թեման տաբու է շատ հայերի համար ինչպէս Սփիւռքում, այնպէս էլ Հայաստանում: Արտագաղթի մասին խօսել կարելի է, իսկ հայրենադարձութեան խնդիրները քննարկել ընդունւած չէ: Թէեւ հայրենադարձութիւնը տարերայնօրէն արդէն սկսւել է: Այն միշտ է եղել, անգամ Խորհրդային Միութեան ժամանակ (20-ական, 30-ական եւ 40-ական, 60-ական եւ 80-ական թւականներին), հազարաւոր հայեր հայրենադարձւեցին՝ դրանով իսկ փրկւեցին: Սփիւռքահայերը վերջ ի վերջոյ պէտք է հասկանան, որ հայութեան պահպանումը չի կարող ինքնանպատակ լինել: Ինչպէ՞ս կարելի է բացատրել հայ երիտասարդին, որ ծնւել է Հայաստանից հազարաւոր կիլոմետրեր հեռու, ինչի՞ համար նա պէտք է հայ մնայ: Ո՞րն է դրա նպատակը: Նպատակը ողջ աշխարհում Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչումը չէ: Եթէ դա լինէր հայ ժողովրդի կենսագործունէութեան նպատակը, այդ ժամանակ արժէր մեզ բոլորիս գնալ Երեւանից, Ղարաբաղից, ցրւել ողջ աշխարհով ու պահանջել Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչում` եւ դրանով իսկ կորցնել Հայաստանը: Նշանակում է, դա չի կարող լինել հայութեան պահպանման նպատակը: Հայապահպանման նպատակը միայն հայկական եկեղեցի գնալը, հայոց լեզուն ուսումնասիրելը կամ հայ մշակոյթին ծանօթանալը չէ: Հայապահպանման հիմնական նպատակը հայերի վերադարձն է իրենց հայրենիք, սեփական հողում նրանց վերամիաւորումը եւ հայկական քաղաքակրթութեան զարգացումը՝ սեփական ազգային պետութեան հովանու ներքո: Սա՛ է վերջնական նպատակը: Երբ հայերը կը գիտակցեն այդ նպատակը` հնարաւոր կը լինի գտնել եւ դրա իրականացման մեխանիզմներ: Ինչպէս ասացի, տարերային հայրենադարձութիւնն իրականում սկսւել է դեռեւս 1990-ական ծանր տարիներին: Հազարաւոր հայեր մերձաւոր արտասահմանից, նաեւ մի քանի տասնեակ հայեր զարգացած արեւմտեան երկրներից վերադարձան Հայաստան եւ հիմնւեցին այստեղ: Պատկերացնել, որ բոլոր հայերը ողջ աշխարհից կը վերադառնան հայրենիք իրատեսական չէ: Այդ մասին խօսք անգամ չի կարող լինել: Սակայն, այսօր հայերի մի մասի համար կան բոլոր հնարաւորութիւնները անելու քայլ, որը կապահովի նրանց եւ նրանց սերունդների համար հայ մնալու, հայրենիք ունենալու հնարաւորութիւն, հայրենիքում ամուր կանգնելու եւ պայքարելու ազգային իրաւունքների համար, քանի որ մեր իրաւունքները, մեր հայրենիքի իրաւունքները կոպտորեն ոտնահարւել են եւ այժմ էլ ոտնահարւած են:

«Ազգային խորհրդանիշերի հետ խաղերը վտանգաւոր են, եւ հետեւանքները կարող են լինել շատ խորը…»

«Ալիք»օրաթերթի հարցազրոյցը՝ Երեւանի «Արարատ» ռազմավարագիտական կենտրոնի տնօրէն Արմէն Այւազեանի հետ՝ խմբագրութեան յարկի տակ

Հ.- 2-րդ անգամ էք արդէն Իրանում եւ շփւում էք հայ համայնքի անդամների հետ, ինչպիսի՞ն են Ձեր տպաւորութիւնները:

Պ.- Տպաւորութիւնները նոյնն են, պարզապէս այս անգամ հնարաւորութիւն ունեցայ ընդլայնելու շփումների շառաւիղը: Այցելեցի նաեւ Նոր Ջուղա, տեղի հայկական համայնքի ներկայացուցիչներին հանդիպեցի եւ ծանօթացայ նաեւ մեր այնտեղի մշակութային այն ժառանգութեանը, որն իմ պատմագիտական հետազօտութիւնների առարկայ է եղել: Մեծ տպաւորութիւններ ունեմ Նոր Ջուղայից, ճիշտ է՝ աւելի պատմական անցեալից, քան թէ ներկայից, որովհետեւ ներկան այնքան էլ չի համապատասխանում անցեալի շքեղութեանը՝ յայտնի պատճառներով, ընդհանրապէս Սփիւռքում առկայ ճգնաժամային երեւոյթներով, արտագաղթով։ Բայց եւ այնպէս՝ ժառանգութիւնը կայ, պէտք է այն պահպանել:

Հ.- Պրն. Այւազեան, վերջին ամիսներում միջազգային դիւանագիտական օրակարգի ուշադրութեան կենտրոնում էր հայ-թրքական այսպէս կոչւած յարաբերութիւնների հարցը. ըստ Ձեզ՝ նման ուշադրութիւնը ինչո՞վ էր պայմանաւորւած:
Պ.- Ընդհանրապէս, հայ-թրքական յարաբերութիւնները միշտ էլ եղել են կարեւոր, առանցքային՝ Հայաստանի անվտանգութեան համար, Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան մշակման, լուսաբանման եւ օտար միջավայրին ներկայացնելու համար: Կարելի է ասել, որ 1991 թւականից մինչեւ այսօր հայ-թրքական յարաբերութիւններ որպէս այդպիսին՝ չկան, կան թշնամական յարաբերութիւններ: Թշնամական յարաբերութիւնները կոչւում են հակամարտութիւն, այսինքն՝ հայ-թրքական յարաբերութիւնների մասին խօսելիս՝ աւելի ճիշտ կը լինի օգտագործել հէնց այդ եզրոյթը՝ հայ-թրքական հակամարտութիւն: Եւ այդ ելակէտից արդէն այլ կերպ է երեւալու մեր այսօրւայ եւ երէկւայ քաղաքականութիւնը: Կարծում եմ՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնը սկզբնաւորման օրից մինչեւ այսօր համարժէք գնահատական չի տւել Թուրքիայի քաղաքականութեանը, ըստ այդմ էլ համարժէք քաղաքականութիւն չի վարել Թուրքիայի նկատմամբ: Այսօր այդ աւանդական ուղեգիծը մի նոր վերածնունդ է ապրում եւ մենք անընդհատ մեր երկրի ղեկավարներից ու բարձրաստիճան պաշտօնեաներից լսում ենք ինչ-որ յայտարարութիւններ իբր հայ-թրքական յարաբերութիւնների շուտալուտ կարգաւորման մասին։ Այդ չափազանցւած սպասելիքները որեւէ կերպ արդարացւած չեն։ Լսում ենք սխալ գնահատականներ, օրինակ՝ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսեանը ելոյթ ունենալով Նիւ Եօրքում հայկական համայնքի առջեւ՝ Թուրքիայի նախագահ Գիւլին անւանեց «իմ թուրք գործընկեր», որը «դժւարին որոշումներ կայացնելու բաւարար քաջութիւն» ունի, իսկ Ալի Բաբաջանին՝ Թուրքիայի արտգործնախարարին, անւանեց թրքական «խիզախ իշխանութիւնների ներկայացուցիչ»: Այս հաճոյախօսութիւնները միայն կարող են շփոթեցնել հայկական հասարակութեանը եւ շփոթեցնում են, որովհետեւ Թուրքիան Հայաստանի եւ հայութեան դէմ ինչպէս վարել է, այնպէս էլ շարունակում է վարել թշնամական քաղաքականութիւն: Այդ քաղաքականութիւնը արտայայտւում է տարբեր ձեւերով՝ տեսանելի ձեւերով, մէկը՝ Հայաստանի շրջափակումն է, միւսը Հայաստանի հետ դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատելուց հրաժարւելն է եւ ամենակարեւորը՝ Ադրբեջանին բազմակողմանի օժանդակութիւն ցոյց տալն է, նրա պատերազմական նախապատրաստութիւններին աջակցելն է, Հայաստանը մեկուսացնելու քաղաքականութիւնն է, Ցեղասպանութեան ժխտումն է։ Այդ ամէն ինչը անում են կազմակերպւած՝ պետականօրէն յատկացնելով ե՛ւ ֆինանսներ, ե՛ւ կազմակերպչական ռեսուրսներ։ Ցեղասպանութեան ժխտումն ինքնին ցոյց է տալիս, որ Թուրքիան իր քաղաքականութիւնը չի փոխել եւ նոյնիսկ եթէ վաղը շրջափակումը վերացնի, ապա կը շարունակի նոյն թշնամական քաղաքականութիւնը՝ արդէն այլ միջոցներով՝ ժողովրդագրական ներխուժմամբ, մշակութային ներխուժմամբ, Հայաստանից հայերին Թուրքիա տանելու ծրագրելով, տնտեսական ներխուժմամբ, տեղի արտադրողին ոչնչացնելու քաղաքականութեամբ, Հայաստանի ներսում արդէն քարոզչական աշխատանքներն աւելի բարձր մակարդակով իրականացնելով: Սրանք բոլորը լուրջ վտանգներ են, որովհետեւ մենք ենք այս հակամարտութեան մէջ թոյլ կողմը, մենք պէտք է ստանանք Թուրքիայից համարժէք երաշխիքներ, անվտանգութեան երաշխիքներ, մենք պէտք է ստանանք նրանցից վստահութեան որոշակի մեխանիզմներ, դրանից յետոյ նոր կարողանանք խօսել հայ-թրքական հակամարտութեան որոշակի մեղմացումների մասին: Իսկ հիմա «յարաբերութիւնների բարելաւման» մասին խօսակցութիւնն ընդամէնը դառնում է աշխատանք՝ հայ հասարակական կարծիքի հետ, նրա զգօնութիւնը բթացնելու, հասարակութեան ճիշտ կողմնորոշումները միջազգային արդի իրականութեան մէջ ուղղակի լղոզելու ուղղութեամբ: Հետագայում այս ամէն ինչը կարող է բերել ծանր եւ անդառնալի հետեւանքների:

Հ.- Ֆուտբոլային դիւանագիտութեան արդիւնքում՝ որո՞նք էին Թուրքիայի եւ որո՞նք՝ Հայաստանի ձեռքբերումները:
Պ.- Հայաստանը որեւէ ձեռքբերում չունի, բայց Թուրքիան ունեցաւ բազմաթիւ ձեռքբերումներ: Հայաստանի նախագահը համաձայնւեց սահմանի բացումից եւ դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատումից յետոյ հիմնել պատմաբանների հայ-թրքական համատեղ յանձնաժողով, որն ինքնին մեծ զիջում է եւ այդ զիջումը ուղղակի խոյահարելու է բոլոր այն աշխատանքները, որոնք կատարւել են Ցեղասպանութեան ճանաչման ուղղութեամբ՝ միջազգային ասպարէզում։ Որեւէ արդիւնքի, բնականաբար, այդ յանձնաժողովի աշխատանքը չի հասնելու, որովհետեւ միակ նպատակը լինելու է թուրքերի համար ժխտելը, կասկածի տակ ենթարկելու եւ երրորդ կողմերի մօտ էլ նոյնպէս առաջանալու է կասկած, վերջին հաշւով, եթէ հայերը նոյնիսկ վստահ չեն եւ քննարկումներ են իրականացնում թուրքերի հետ, ուրեմն՝ գուցէ եւ չի եղել՝ կը մտածեն:
Սա մի կողմից….

Հ.- Սա արդեօք նոյն ուղեգիծը չէ՞, որը Լեւոն Տէր-Պետրոսեանն էր որդեգրել՝ նոյնինքն հայ-թրքական հաշտեցման յանձնաժողովի գոյութիւնը: Նմանատիպ մի յանձնախմբի մասին չէ՞ կարծէք խօսքը:

Արմէն Այւազեան – Այդպիսի յանձնաժողով Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի իշխանութեան օրօք չէր ծրագրւել։ Սա նոյն այն տխրահռչակ հայ-թրքական հաշտեցման յանձնաժողովի մի ընդլայնւած տարբերակն է, որն Ամերիկայի պետդեպարտամենտի ծրագիրն էր: Պատմաբանների այս «ենթադրւող» (ՀՀ նախագահի ձեւակերպումն է) յանձնաժողովն էլ, այս ամբողջ ֆուտբոլային դիւանագիտութիւնն էլ մշակւել է Վաշինգտոնում եւ ԱՄՆ-ի պետդեպարտամենտի ծրագիրն է, որի իրականացումը բխում է ոչ թէ Հայաստանի, այլ՝ Թուրքիայի շահերից: Սա բնական է, որովհետեւ Թուրքիան էլ Ամերիկայի դաշնակիցն է, ՆԱՏՕ-ի կարեւոր անդամը եւ այլն:
Թուրքիայի միւս ձեռքբերումը՝ Հայաստանի, հայ ժողովրդի ազգային արժանապատւութիւնը տուժեց: Յիշո՞ւմ էք, մեր ֆուտբոլի ֆեդերացիայի լոգոյի վրայից հանւեց Արարատի նշանը, յետոյ ինչ-որ պատճառաբանութիւններ բերւեցին, որ դրա հետ կապ չունի եւ այլն, բայց բոլորիս էլ պարզ է, որ շատ լաւ կապ ունի այդ ամէն ինչը: Խորհրդանիշերի հետ այսպիսի խաղերը վտանգաւոր են, այդ խորհրդանիշերը ջնջելը, հանելը, այն էլ Արարատ սարի պէս խորհրդանիշը հանելը ֆուտբոլի ֆեդերացիայի մարզաշապիկների վրայ պատկերւած լոգոյից եւ ընդհանուր լոգոյից, հետեւանքները կարող են լինել շատ խորը։ Ի դէպ, Հայաստանի հաւաքականի պարտութիւնն էլ կարող է դրա հետեւանքը լինել՝ սպորտային ասպարէզում: Բայց, այդպիսի անպատասխանատու խաղերի հետեւանքները կարող են արձագանգւել նաեւ այլ ասպարէզներում:
Այլ ձեռքբերում, որ Թուրքիան ունեցաւ անմիջապէս, առանց որեւէ բան զիջելու՝ Հայաստանը համաձայնւեց անցկացնելու եռակողմ հանդիպում՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի արտգործնախարարների մակարդակով Նիւ Եօրքում: Այդ հանդիպումը տեղի ունեցաւ եւ Թուրքիան ամբողջ աշխարհի աչքի առջեւ ներկայացաւ գրեթէ միջնորդ կողմ, այնինչ նա ոչ թէ միջնորդ է, այլ հայ-ադրբեջանական հակամարտութեան մասնակից է, իր շրջափակումով ուղղակի մասնակից է։ Մեզանում յաճախ են ասում, թէ իբր Թուրքիան Ադրբեջանի պատանդն է, իբր Հայաստանի նկատմամբ իր քաղաքականութիւնն իրականացնելիս՝ առաջնորդւում է Ադրբեջանի շահերով, այսինքն՝ եթէ Ադրբեջանը չլինէր, Թուրքիան աւելի լաւ կը լինէր մեր նկատմամբ: Սա իրականութիւնն աղճատող տեսակէտ է. ընդհակառակը՝ Թուրքիան Խորհրդային Միութեան փլուզումից ի վեր ստանձնել է առաջնորդող դեր՝ հայ-թրքական եւ հայ-ադրբեջանական հարցերում: Ես ինքս էլ, որպէս ականատես, կարող եմ ասել՝ մասնակցելով Մինսկի խմբի բանակցութիւններին՝ 93-94 թւականներին, երբեմն Թուրքիայի ներկայացուցիչները, դեսպանները աւելի կոշտ եւ կարծր դիրքորոշումներ էին բռնում եւ Ադրբեջանին թոյլ չէին տալիս որեւէ զիջման գնալ, իսկ մեզանում ասում են, թէ տեսէք, հակառակն է: Այստեղ նոյնպէս բացատրութիւնները սխալ են, գնահատականները եւս ամերիկեան գնահատականներ են, ոչ թէ հայկական: Վաշինգտոնեան ակնոցը հիմա դրւել է Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան աչքերին եւ այդ ակնոցով էլ իրականութիւնը աղճատւած են տեսնում: Իսկ սա ոչ մի լաւ բան մեզ չի խոստանում, որովհետեւ այդ ակնոցի միջով տեսածն իրականութիւն չէ: Իրականութիւնը յետոյ մեզ հետ հաշւի կը նստի, եթէ մենք չհանենք այդ ակնոցը եւ մեր աչքերով պարզ չտեսնենք, թէ ինչպիսի իրականութեան մէջ ենք ապրում:

Հ.- Որքանո՞վ է կարող իրական լինել Աբխազիա-Օսեթիան՝ Ղարաբաղի դիմաց Արեւմուտք-Ռուսաստան աշխարհաքաղաքական սակարկութիւնը:

Պ.- Այսօր ինձ այդպիսի հարցեր քիչ են հետաքրքրում։ Եթէ նոյնիսկ նմանօրինակ սակարկութիւններ կան, արտաքին գործօնների վրայ այդքան սեւեռւել, ուշադրութիւն դարձնել այսօր չարժի: Անընդհատ փորձում են մեր գիտակցութեան մէջ մտցնել մի կործանարար թէզ, որ իբր մեզանից չի կախւած մեր ապագան, մեր ճակատագիրը, որ ամէն ինչ որոշում են այս աշխարհի ուժեղները եւ այլն, եւ այլն: Մենք պէտք է մեր գիտակցութեան միջից իսպառ ջնջենք այդ սխալ գաղափարը: Մեր հաշւին սակարկութիւնները պէտք է պարզապէս թոյլ չտալ եւ վերջ։ Այդպիսի սակարկութիւնների հետ հաշտւելը վերջին հաշւով կարող է մեզ կործանել: Ուրեմն՝ կը լինեն սակարկութիւննեեր այնտեղ, չեն լինի (մենք չունենք այդպիսի տւեալներ), եւ եթէ նոյնիսկ կան այդպիսի տւեալներ, ապա պէտք է կազմակերպել արդիւնաւէտ դիմադրութիւն՝ բոլոր հնարաւոր միջոցներով: Անկախ նրանից, թէ որ ուժերն են քեզ պարտադրում, որ ուժերն են քո հաշւին սակարկութիւններ կազմակերպում, անկախ այդ ամէն ինչից՝ պէտք է դիմադրել, քանի դեռ մենք այդ դիմադրութեան հնարաւորութիւնները ունենք: Եթէ մենք չդիմադրենք, այլ նորից ենթարկւենք երրորդ ուժերի պարտադրանքին, չեմ կարծում, թէ այս անգամ հնարաւորութիւն կունենանք վերականգնւելու ապագայում եւ կառուցելու ամուր եւ անվտանգ Հայաստանի պետականութիւն։ Իսկ այսօր այդ հնարաւորութիւնները կան, քանի դեռ կան՝ պէտք է մտածել հէնց դիմադրութեան եւ ինքնապաշտպանութեան մասին, ոչ թէ մտածենք, թէ հեռու տեղերում մեզ վերաբերող ինչ որոշումներ են ուզում ընդունել: Դիմադրութեանը պատրաստ լինելը հարիւրապատիկ նւազեցնում է առկայ սպառնալիքները, հարիւրապատիկ աւելացնում յաղթելու եւ դիմակայելու հնարաւորութիւնները:

Հարցազրոյցը վարեց
ԱՐՄԻՆԷ ԷԼԻԱԶԵԱՆԸ