Ովքե՞ր եՆ Համշէնահայերը

Հայկազուն Ալվրցեան

ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտութիւնների ինստիտուտի գիտաշխատող

Համշէնահայերը մինչեւ 19-րդ դարի 90-ական թուականները հիմնականում բնակուել են Թուրքիայի Սամսուն քաղաքից մինչեւ Բաթում ընկած ծովափնեայ ընդարձակ տարածքներում: Պատմիչ Ղեւոնդի վկայութեամբ` 788 թ. Մեծ Հայքի Կոտայք եւ Արագածոտն գաւառներից մօտ 12000 մարդ, չդիմանալով արաբական իշխանութեան ճնշումներին, Աբաս Ամատունու եւ նրա որդի Համամ պայազատի գլխաւորութեամբ հեռանում է Հայաստանից եւ բնակութիւն հաստատում Բիւզանդական կայսրութեան մաս կազմող Պոնտոսում: Ի դէպ` Պոնտոսում հայերն ապրում էին հնագոյն ժամանակներից: Յետագայ դարերում նրանց թիւն աւելանում է քաղաքական եւ տնտեսական ճնշումների հետեւանքով Հայաստանի տարբեր գաւառներից արտագաղթածների հաշուին:

Նման մի խոշոր արտագաղթ էր նաեւ այս մէկը: Բիւզանդիայի կայսր Կոստանդինը սիրով ընդունում է հայերին, բնակեցնում բարեբեր հողերում, իսկ հայ նախարարներին նուիրում Տամբուր քաղաքը, որը կարճ ժամանակ անց պատերազմի հետեւանքով հիմնովին աւերւում է: Համամ Ամատունին այն վերականգնում է եւ իր անունով կոչում Համամաշէն (այստեղից էլ` Համշէն):

Համամ Ամատունու հիմնադրած իշխանութիւնը գոյատեւեց ուղիղ եօթը դար եւ կործանուեց 1489 թ.: Այն Բիւզանդական, յետագայում՝ 13-րդ դ., Պոնտական կայսրութեան կազմում ունէր կիսանկախ դրութիւն: Օսմանեան կայսրութեան ստեղծումից կարճ ժամանակ անց հայերի եւ կայսրութեան քրիստոնեայ միւս ազգութիւնների նկատմամբ սկսուեց գործադրուել կրօնական եւ ազգային անհանդուրժողականութեան քաղաքականութիւն, որը յաճախ յանգեցնում էր պատերազմական գործողութիւնների: Թէեւ Համշէնի իշխանութիւնը բաւականին հզօր էր, իսկ ժողովուրդը՝ քաջ եւ ազատատենչ, բայց հասկանալի է, որ Օսմանեան հզօր կայսրութեան մի քանի դար տեւած ճնշումներին ու հալածանքներին չէր կարող դիմակայել:

Համշէնահայերի դիմադրութեան պատմութիւնից յայտնի են բազմաթիւ հերոսական էջեր, սակայն սրանք յաճախ աւարտւում էին նրանց պարտութեամբ, բռնի մահմեդականացմամբ ու կոտորածներով: Այս քաղաքականութիւնը վճռական փուլ մտաւ 18-րդ դարի սկզբներին, ինչի հետեւանքով համշէնահայերը, խուսափելով կոտորածներից, սփռւում էին Սեւ ծովի ափով մէկ: Իսկ մահմեդականութիւն ընդունածները փրկւում էին հետագայ ճնշումներից ու կոտորածներից:

Դիմադրութեան ամենահզօր միջոցներն էին լեզուի, կրօնի, մշակոյթի, սովորոյթների, ծէսերի պահպանումն ու խառն ամուսնութիւնից խուսափելը: Համշէնահայերը այս հարցերում խիստ հետաւողական էին: Թուրքական իշխանութիւնները հայերէն խօսելու համար սահմանել էին խոշոր տուգանքներ ու պատիժներ, անգամ կտրում էին հայերէն խօսողի լեզուն, ինչը վկայում է հզօր դիմադրութեան մասին: Վկայութիւններ կան, որ նոյնիսկ մէկ դար անց որոշ բնակավայրերում հայերն ընդվզում ու վերադառնում են իրենց հաւատքին: ՙՊատմութիւն Պոնտոսի՚ աշխատութեան հեղինակ Մ. Բժշկեանը 19-րդ դարի սկզբին շրջագայել է այդ վայրերում եւ իսլամացած համշէնահայերի մասին գրել. ՙՀամշէնցիք կէս-կէս են (կէս քրիստոնեայ, կէս իսլամ), շատերը դարձած են, բայց քրիստոնէութեան սովորութիւնը կը պահեն, ժամոց եւ ողորմութիւնը պակաս չեն ըներ. գրեթէ ամէնքը Վարդավառին եւ Վերափոխման կ’երթան եկեղեցին, մոմ կը վառեն, մատաղ կ’ընեն իրենց պապերուն հոգուն համար… Կան ծերեր, որ գիտեն քրիստոնէութիւն, կը պատուեն խաչը եւ ծածուկ ողորմութիւն կու տան ժամերուն՚:

Բազմաթիւ նման վկայութիւններ կան նաեւ օտար աղբիւրներում: Ամերիկացի բողոքական միսիոնարներ Սմիթն ու Դուայթը ճամբորդել են այս կողմերում եւ 1831 թ. Լոնդոնում, ապա` 1833 թ. Բոստոնում հրատարակած ճամբորդական նօթերում գրում են. ՙՀայերի մէջ նոյնպէս …մի զգալի մասը դաւանում է մահմեդականութիւն: Շրջանը, որտեղ նրանք բնակւում էին… կոչւում է Համշէն: Մեր զրուցակիցը՝ տրապիզոնցի մի կաթողիկէ հայ, ասաց, որ բնակչութիւնը մօտ 3-4 հազար հայ ընտանիք է, որոնք բնակւում են 70 կամ 80 գիւղերում: Մեծամասնութիւնը մահմեդականութիւն է ընդունել մօտ 200 տարի առաջ, բայց նրանք առ այսօր խօսում են հայերէն, եւ շատերի կանայք ուրիշ լեզու չգիտեն՚:

Չնայած մշտական ճնշումներին, բռնութիւններին ու հալածանքներին՝ համշէնահայերի կիսանկախ վիճակը դեռ երկար պահպանւում է: Յենուելով 19-րդ դարի հեղինակ, Համշէնում ճանապարհորդած Կ. Կոխի վկայութիւնների վրայ` Յ. Տաշեանը գրում է. ՙԱյդպիսի դժուարամուտ լերանց մէջ դիւրին էր իշխանաց կէս-անկախ դրութիւն մը պահել: Նաեւ օսմանեան տիրապետութեան տակ երկար տեւած է այս վիճակը, եւ Քոխ գեղեցիկ կը նկարագրէ տակաւին իւր ուղեւորութեան ատեն շարունակուող այս դրութիւնը՚ (19-րդ դրի 40-ական թթ.):

Ըստ ժամանակակցի վկայութեան` այս կիսանկախ վիճակը հետեւանք էր այն բանի, որ բոլոր համշէնահայերը ՙզինուոր գրուած են որդւոց որդի. եւ ունին զօրապետ հայ իշխան, որ զիրենք կը կառավարէ. մարդէ ահ չունին. միայն տերեպեկիին հետ պատերազմ կ’երթան, եւ զօրաւոր մարդիկ են՚ (Մ. Բժշկեան):

Տրապիզոնի նահանգում մինչեւ 1915 թ. որոշ տուեալներով հաշուըւում էր 100 հազարից աւելի քրիստոնեայ հայ, իսկ իսլամացածների թիւը աւելի մեծ էր: Վերջիններս թէեւ արդէն շատ էին հեռացել քրիստոնէութիւնից ու եկեղեցուց, բայց գիտակցում էին իրենց ազգային պատկանելիութիւնը, հիմնականում հայախօս էին եւ իրենց անուանում էին հեմշիլ` մատնանշելով հայկական ծագումը: Հայկական էին նաեւ բնակավայրերի մեծ մասի անուններն ու այլ տեղանուններ:

Տարածման արեալները: 19-րդ դարի 60-70-ական թթ. սկսւում է քրիստոնեայ համշէնահայերի արտագաղթը դէպի Ռուսական կայսրութեան ծովափնեայ շրջաններ՝ առաւելաբար Եկատերինոդարի (Կրասնոդար) մարզ եւ Աբխազիա: 1890-ականների կոտորածների եւ յատկապէս 1915 թ. ցեղասպանութեան հետեւանքով վերապրած քրիստոնեայ համշէնահայերի բեկորները ապաստան են գտնում հիմնականում Ռուսաստանում, Աբխազիայում, նաեւ` եւրոպական մի շարք երկրներում, մասամբ էլ՝ Հայաստանում (ի դէպ` Ցեղասպանութեանը զոհ են գնացել նաեւ մահմեդական հայեր, քանի որ նրանց մի մասը հայախօս էր):

Եթէ մինչեւ 19-րդ դարի վերջերը եւ 20-րդ դարի սկզբները համշէնահայութիւնը հիմնականում բնակւում էր Սեւ ծովի պոնտական ափերին, ապա հատկապէս 1915 թ. յետոյ նրա տարածման արեալն ընդարձակուեց. Ցեղասպանութիւնից փրկուած քրիստոնեայ համշէնահայերի բեկորները հաստատուեցին Սեւ ծովի ռուսական ափերին` այստեղ հիմնելով նոր գաղութներ: Ընդ որում` պէտք է նշել, որ նոր բնակավայրերը տարածւում էին Աբխազիայից մինչեւ Անապա ընկած ծովափնեայ շերտով մէկ: Այս տարածքները բնակլիմայական պայմաններով նման էին պոնտական ափին` լինելով սրա բնական շարունակութիւնը:

Այսպիսով` կարելի է արձանագրել, որ բռնի իսլամացման երկարատեւ ու հետեւողական քաղաքականութեան, հալածանքների ու Ցեղասպանութեան հետեւանքով համշէնահայութիւնը բաժանուեց երկու մեծ խմբի.

1. Թուրքիայի պոնտական ափին բնակուող իսլամացած համշէնահայեր,

2. Սեւ ծովի աբխազական եւ ռուսական ափին բնակուող քրիստոնեայ համշէնահայեր:

Նման բաժանման հիմքում ընկած է երեք կարեւոր գործոն.

ա. բնակութեան վայրը,

բ. դաւանանքը,

գ. լեզուական—մշակութային հանգամանքը:

Իսլամացած հատուածը բնակւում է Թուրքիայի պոնտական ափին, դաւանում է սուննի իսլամը, գտնւում է լեզուական-մշակութային միեւնոյն դաշտում:

Քրիստոնեայ հատուածը բնակւում է Սեւ ծովի ռուսական ափին` դարձեալ մէկ պետութեան կազմում: Հայ Առաքելական եկեղեցու դաւանանքի հետեւորդ է, գտնւում է լեզուական-մշակութային միեւնոյն դաշտում:

Այստեղ պէտք է կատարել մէկ պարզաբանում. թէ Ցարական Ռուսաստանը, թէ Խորհրդային Միութիւնը, ըստ էութեան, նոյն պետութիւնն էին, իսկ Աբխազիայի` Վրաստանի կազմի մէջ կամ անկախ լինելը այս տեսակետից էական չէ: Այսօր էլ Աբխազիան փաստօրէն գտնւում է Ռուսաստանի տիրապետութեան տակ:

Հարկ է անդրադառնալ նաեւ լեզուական հարցում գործող մի հետաքրքիր օրինաչափութեան. իսլամացած հատուածի համար թուրքերէնը մայրենի լեզու է, ընդհանուր` բոլորի համար: Սակայն Խոփայի 35-40 հազար հայութիւնը տիրապետում է նաեւ Համշէնի բարբառին, թէեւ վերջին 25-30 տարում այն որոշ նահանջ է արձանագրում:

Համանման գործընթաց է նկատւում քրիստոնեայ հատուածի մէջ. եթէ 50-60 տարի առաջ հայոց լեզուն (նաեւ` գրական հայերէնը) հասկանալի էր գրեթէ բոլորին եւ կենցաղում հիմնական գործածական լեզուն էր, ապա այսօր նոյնը չի կարելի ասել. յատկապէս քաղաքաբնակ համշէնահայութեան մէջ ռուսերէնը դարձել է գերիշխող նաեւ կենցաղում: Իսկ երիտասարդ սերունդը գրեթէ ամբողջութեամբ ռուսերէն լեզուի ազդեցութեան տակ է:

Համշէնահայութեանն ըստ բնակութեան վայրերի, դաւանանքի եւ լեզուի այսօր բաժանում են նաեւ երեք հիմնական խմբերի (Բերտ Վուքս).

ա) Արեւմտեան համշենահայեր. ապրում են թրքական Սամսոն, Օրդու, Կիրասոն, Տրապիզոն եւ Ռիզէ նահանգներում: Սրանք հիմնականում թրքախօս են: Դաւանում են սուննի իսլամը:

բ) Արեւելեան համշէնահայեր. բնակւում են Արդուինի նահանգում, յատկապէս Խոփա քաղաքում եւ մերձակայ 30 գիւղերում, մասամբ էլ` նահանգի Բորչկա քաղաքում: Հայախօս են. պահպանել են համշէնի բարբառը: Դաւանում են սուննի իսլամը:

գ) Հիւսիսային համշէնահայեր. զանգուածաբար բնակւում են Աբխազիայում եւ Ռուսաստանի Կրասնոդարի երկրամասում, խօսում են Համշէնի բարբառի Օրդուի, Ջենիկի, Տրապիզոնի խօսուածքներով, տիրապետում են ռուսերէնին, մեծ մասը՝ նաեւ գրական արեւելահայերէնին: Քրիստոնեայ ենª Հայ առաքելական եկեղեցու հետեւորդ:

ԱԲԽԱԶԻԱ ԿՐԱՍՆՈԴԱՐԻ ԵՐԿՐԱՄԱՍ

Նման բաժանումը որոշ տրամաբանութիւն ունի, սակայն անտեսում է առաւել ընդհանուր օրինաչափութիւնները, քանզի եթէ որպէս պայման ընդունենք լեզուական փաստը, Խոփայի հայերին կարելի է մտցնել երկրորդ խմբի մէջ, իսկ դաւանանքի և տարածուածության արեալի հաշուառմամբ նա առարկայօրէն առաջին խմբում է:

Համշէնահայերի համայնքներ կան նաեւ Ամերիկայի ու Եւրոպայի մի քանի երկրներում: Վերջին տասնամեակներին Թուրքիայից արտագաղթած մահմեդական համշէնահայերի (հեմշիլների) նոր համայնքներ են ձեւաւորւում եւրոպական երկրներում, որոնցից ամենամեծը Գերմանիայում է:

Բացի իրենց պատմական հայրենիքից` բազմաթիւ համշէնահայեր բնակւում են նաեւ Թուրքիայի այլ բնակավայրերում՝ Իզմիթի շրջանում, Կենտրոնական Ասիայի տարբեր քաղաքներում, յատկապէս խոշոր բնակավայրերում` Էրզրումում, Անկարայում, Իզմիրում, Ստամբուլում եւ այլն:

Իսլամացած համշէնահայերն իրենց կոչում են հեմշիլ (համշէնցի). նրանց այսպէս են կոչում նաեւ թուրքերն ու միւս ժողովուրդները£ Սա խիստ հետաքրքիր փաստ է. կորցնելով հաւատը, մեծ մասը` նաեւ լեզուն, նրանք չկորցրին իրենց ինքնութեան գիտակցութիւնը, չթրքացան եւ թուրքերին էլ պարտադրեցին իրենց կոչել այլ կերպ` իրենց հայրենիքի անունով:

Տեղեկութիւններ համշէնահայերի թուի մասին: Այս հարցի վերաբերեալ հետազօտողների կողմից յայտնուել են տարբեր կարծիքներ, որոնցից ոչ մէկն էլ, բնականաբար, չէր կարող յենուած լինել քիչ թէ շատ յստակ հաշուարկների վրայ: Խնդիրը բարդանում է նաեւ այն պատճառով, որ համշէնահայերը տարբեր խմբերի են բաժանւում ոչ միայն ըստ բնակութեան վայրերի, այլեւ, ինչպէս տեսանք, ըստ դաւանանքի ու լեզուի, որն էլ, յատկապէս Թուրքիայի պարագայում, լուրջ դժուարութիւններ է առաջացնում: Հարցի հետազօտողներն էլ հիմնականում անդրադարձել են լեզուի, բանահիւսութեան, դաւանափոխութեան որոշ խնդիրների, քանի որ թուրքական իշխանութիւններին հաճոյ չի եղել հարցի արծարծումը:

Տարբեր հետազօտողներ նշում են տարբեր թուեր` մի քանի տասնեակ հազարից մինչեւ 1.5-2 միլիոն եւ նոյնիսկ աւելի: 25-40 հազար թիւն ընդունողները հաւանաբար նկատի ունեն միայն Խոփայի շրջանի հայախօս համշէնահայերին: Հաւաստի են թւում Ալիէ Ալթի տուեալները. նրա հաշուարկներով Թուրքիայում բնակւում է աւելի քան մէկ միլիոն իսլամացած համշէնահայ:

Հեմշիլներ բնակւում են նաեւ Միջին Ասիայում եւ Ռուսաստանում£ Սրանց ընդհանուր թիւը մօտ է 5 հազարի: Գրեթէ բոլորն էլ տիրապետում են մայրենի բարբառին:

Աբխազիայում բնակուող համշէնահայերի թիւը 1992-93 թթ. վրաց-աբխազական պատերազմից յետոյ նուազեց մօտ 25 հազարով` իջնելով 65-70 հազարի: Արտագաղթածները հաստատուեցին Ռուսաստանում:

Բաւականին դժուար է որոշ եզրակացութիւն անելը ռուսաստանաբնակ համշէնահայերի թուի մասին. այն տարբեր հաշուարկներով տատանւում է 300-ից 400 հազարի միջեւ: Առաւել հաւանական է թւում 300 հազարը:

Հայաստանում չճշտուած տուեալներով ապրում է 4-5000 համշէնահայ:

Որոշ տեղեկութիւններ կան Ցեղասպանութիւնից յետոյ Եւրոպայի տարբեր երկրներում եւ ԱՄՆ-ում համշէնահայերի՝ բնակութիւն հաստատելու մասին, սակայն այդ ուղղութեամբ ուսումնասիրութիւններ չկան:

Այս տուեալներով համշէնահայերի ընդհանուր թիւը մօտ մէկ ու կէս միլիոն Է, որը, բնականաբար, չի կարող արտացոլել իրական վիճակը: Որքան էլ այն ուռճացուած լինի, այնուամենայնիւ մի բան պարզ է. մենք գործ ունենք հայութեան (մահմեդական թէ քրիստոնեայ) մի ստուար զանգուածի հետ: Թերեւս ժամանակն է, որ, ի թիւս համշէնագիտութեան այլ բնագաւառների, լուրջ ուշադրութիւն դարձուի նաեւ համշէնահայութեան թուին ու սփռուածութեան աշխարհագրութեանը:

Համառօտ տեղեկանք համշէնագիտութեան վերաբերեալ: Հեմշիլները թէեւ զգալի չափով գտնւում են թուրքական մշակոյթի ազդեցութեան տակ, բայց հիմնականում պահպանել են ազգային ծէսերը, սովորոյթները, երգն ու երաժշտութիւնը, պարերը, կենցաղավարութեան շատ իւրայատկութիւններ, շատերը` նաեւ մայրենի բարբառը: Յատկանշական է, որ հիմնականում խուսափում են խառն ամուսնութիւններից եւ օտար գերեզմանատներում թաղումներից: Իսլամից քրիստոնէութիւն դարձ կատարած եւ նախնիների ազգանունը վերականգնած արձակագիր Տիգրան Կոստանեանը վկայում է. ՙՄեր ծննդավայր Ռիզէ քաղաքին բնակիչներէն շատեր գիտէին, թէ հայեր են: Մենք գերեզմանատուն չենք ունեցած թուրքերուն հետ, այլ մեր հանգուցեալները կը թաղենք մեր պարտէզներուն մէջ՚ (ՙԴիտակ՚, 2002, Մարտ – Ապրիլ):

Ազգային ինքնութեան գիտակցումն ու այն պահպանելու ջանքերն ունեն հետաքրքիր ու ինքնատիպ դրսեւորումներ: Դրանցից թերեւս պէտք է կարեւորել հետեւեալները.

ա) Մայրենի լեզուի (բարբառի) պահպանումը: Անգամ թրքախօս (արեւմտեան) համշէնահայերի մի մասը տիրապետում է համշէնի բարբառին, իսկ արեւելեան (Արդուինի նահանգի) համշէնահայերը հիմնականում պահպանել են մայրենի բարբառը:

բ. Մեծ չափով պահպանել են աւանդոյթները, ծէսերը, սովորոյթները, բանահիւսութիւնը, ժողովրդական երգերն ու պարերը, երաժշտական գործիքները, տարազը եւ այլն: Խիստ ուշագրաւ է հետեւեալ արտառոց փաստը. բոլոր իսլամացած համշէնահայերը (թէ հայախօս, թէ թրքախօս հեմշիլները) իւրաքանչիւր տարի` յուլիսի 15-22-ը, Ռիզէի նահանգի Չամլիհեմշին բնակավայրում տօնում են Վարդավառը (Վարթիվոր): Թէեւ հասկանալի պատճառներով կրօնական ծիսակարգը վերացել է, բայց այն վերածուել է ազգային երաժշտութեան, պարի ու աւանդոյթների թատերականացուած իւրայատուկ տօնի (երգերի մի մասը թրքաբառ է, սակայն Խոփայի հայերը պահպանել են նաեւ հայաբառ երգերը):

Ընդհանրապէս շատ ու շատ հարցեր դեռ սպասում են իրենց ուսումնասիրողներին` պարզելու, թէ յատկապէս վերջին 2-3 դարերի ընթացքում էթնոմշակութային ինչ օտար ազդեցութիւնների են ենթարկուել իսլամացած համշէնահայերը (հեմշիլները), ինչ են կորցրել, ինչ են պահպանել եւ այլն:

Այս հարցերի (եւ ընդհանրապէս պոնտահայութեան) նկատմամբ 19-րդ դարում եւ 20-րդ դարասկզբին հայագիտութեան մէջ մեծ հետաքրքրութիւն դրսեւորուեց. հրատարակուեցին բազմաթիւ աշխատութիւններ հայ եւ օտարազգի հեղինակների կողմից (Ս. Հայկունի, Ն. Խշտեան, Բ. Կիւլէսերեան, Պ. Թումայեանց, Վ. Դաշեան, Մ. Բժշկեան Ղ. Ինճիճեան, Ն. Մառ, Ն. Դերժավին, Պ. Կորոլենկօ, Ս. Մինցլով, Կ. Կոխ եւ այլք): Յետագայ 50-60 տարիներին այս հետաքրքրութիւնը տեղի տուեց. այդ շրջանից կարելի է յիշատակել մի քանի անուն` Հր. Աճառեան, Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, Ջ. Դումեզիլ…

Սակայն 70-ականներից սկսած որոշ դրական տեղաշարժ է նկատւում համշէնագիտութեան մէջ: Ազգային փոքրամասնութիւնների նկատմամբ աճող հետաքրքրութիւնը չշրջանցեց նաեւ համշէնահայերին. հայ, ռուս, գերմանացի, հոլանդացի, ամերիկացի, թուրք, վրացի եւ այլ մասնագէտներ (Լ. Խաչիկեան, Բ. Թորլաքեան, Վ. Բդոյեան, Ս. Վարդանեան, Ա. Տէր Սարգիսեանց, Ժ. Խաչատրեան, Հ. Սիմոնեան, Ջ. Դումեզիլ, Ջ. Ռասսել, Ջ. Վայտենբերգ, Ու. Բլեսինգ, Ռ. Էդուարդս, Բ. Վուքս, Ի. Կուզնեցով, Մ. Սաքաօղլու, Ծ. Բածաշի, Ի. Շիլակաձէ եւ այլք) վերջին 20-30 տարում հրատարակեցին մի շարք ուսումնասիրութիւններª նուիրուած Համշէնի եւ համշէնահայութեան պատմութեանը, ազգագրութեանը, բարբառին, դաւանանքին, մշակոյթին, տարազին եւ այլն:

Վերջին տարիներին այս հարցով հետաքրքրուողների թիւը գնալով մեծանում է, եւ ուրախալի է, որ ուսումնասիրողների թւում կան նաեւ բուն հեմշիլներ: Յիշատակեմ մէկի անունը` Ալիէ Ալթը, որը ծնուել եւ մեծացել է Ռիզէ քաղաքում, սովորել է Ֆրանկֆուրտի համալսարանում: Մկրտուելուց յետոյ ընդունել է նախնիների ազգանունը` Կոստանեան (Ալիս Կոստանեան): Գերմաներէն լեզուով արժէքաւոր աշխատութիւն է հրատարակել իսլամացած համշէնահայերի մասին, որը թարգմանուել է նաեւ յունարէն:

Եթէ Աբխազիայում եւ Ռուսաստանում բնակուող հիւսիսային համշէնահայերը պատմութեամբ, լեզուական, էթնոմշակութային, կրօնական գիտակցութեամբ հայկական ինքնութեան կրողներ են եւ հայ ժողովրդի միւս հատուածներից, որպէս մէկ էթնոմշակութային հանրութեան մաս, չեն տարբերւում, ապա իսլամացած համշէնահայերի դէպքում վիճակն այլ է: Ալիէ Ալթը բաւականին դիպուկ է բնութագրում այդ վիճակը. ՙՀամշէնահայերը գտնւում են լճացման առանձնայատուկ մի փուլում, որտեղ խանգարուած է մշակութային ուժերի ազատ փոխկապակցութիւնը. նրա խթանումն ու խրախուսումը դարձել է ժամանակի անհրաժեշտ պահանջ:

Որպէսզի կարողանանք վերարտադրել մեր մշակոյթը, որտեղ պահպանուած է ամենակարեւորը, համշէնահայերը որոշել են համշէնցիների խորհրդանիշներով ու ծէսերով ամրապնդել ընդհանուր ոգին եւ դրանով ուժեղացնել միասնութեան զգացողութիւնը. դրանք իրականութեան նրանց հասկացողութեան, աշխարհընկալման կարեւոր բաղադրիչ մասերն են, նրանք դա ուզում են, թէ ոչ:

Լռածների ու լռակեացների բերանից ելնող խօսքը համարւում է հզօր էներգիայի աղբիւր, որի միջոցով մենք մեր կեանքին, գիտութեանը, բնութեանն ու ամբողջ տիեզերքին իմաստ ենք տալիս: Խօսքի ուժի շնորհիւ մենք կարող ենք ինքներս մեզ ազատել մեր ներքին ու արտաքին վախերից ու բռնութիւններից կամ թողնել մեզ ստրկացնելու… Խօսքը, ինչպէս նաեւ բառերը մարդկային ինքնագիտակցութեան հիմնաքարերն են, որոնք բաղկացած են գիտական բոլոր ուղղութիւններից՚:

Համշէն Եւ Համշէնահայութիւն
(գիտաժողովի նիւթեր)
ԵՐԵՒԱՆ – ՆՊԷՅՐՈՒԹ, 2007