Օսկան Ալպերը «Դրօշակ»-ի խմբագրատանը

Բեմադրիչ և սցենարիստ համշենահայ Օսկան Ալպերը ծնվել է Արտվինում (Խոփա), ավարտել Տրապիզոնի լիցեյը: 1992 թ. սովորել է Ստամբուլի համալսարանի բնագիտության ֆակուլտետի ֆիզիկայի բաժնում, իսկ 1996 թ.` ընդունվել Ստամբուլի համալսարանի գիտության պատմություն բաժինը, որն ավարտել է 2003 թ.: 1996 թ. սկսած ասիստենտություն է արել այնպիսի տեղերում, ինչպիսիք են Միջագետքի մշակութային կենտրոնը, Նազըմ Հիքմեթի անվան մշակույթի տունը: 2000 թ. ասիստենտություն է արել տարբեր գեղարվեստական ֆիլմերում, այդ թվում` Յեշիմ Ուստաօղլուի նկարահանած ֆիլմերում: Բեմադրիչի առաջին ինքնուրույն ստեղծագործությունը «Մոմի»-ն է, որը Համշենի բարբառով նկարահանված կարճամետրաժ ֆիլմ է, իսկ «Մելանխոլիան և ռապսոդիան Տոկիո քաղաքում» վավերագրական ֆիլմը նկարահանվել է Ճապոնիայում: Ռեժիսորի նկարահանած մեկ այլ փաստագրական ֆիլմ է «Մի գիտնականի հետ ճանապարհորդություն` ժամանակի մեջ»-ը: «Աշուն»-ը այս բեմադրիչի առաջին լիամետրաժ ֆիլմն է, որ մրցանակների է արժանացել բազմաթիվ փառատոներում:

Հայկազուն Ալվրցյան – Ինչո՞ւ դարձաք ռեժիսոր: Ի՞նչ հարց ունեիք լուծելու:

Օսկան Ալպեր – Սկզբում մասնագիտացել եմ ոչ թե կինեմատոգրաֆիայի, այլ` ֆիզիկայի մեջ: Միաժամանակ շատ հետաքրքրված էի գրականությամբ, համաշխարհային գրականությամբ, որոշ չափով էլ` գրաքննադատությամբ: Հետո նկատեցի, որ շատ չեմ տիրապետում գրելու արվեստին, քանի որ իմ մայրենի լեզուն եղել է համշենահայերենը. թուրքերենին ավելի ուշ եմ տիրապետել: Մտածեցի, որ այն, ինչ ուզում եմ ներկայացնել, ավելի լավ է ստացվում տեսողական ձևով: Թուրքիայում կա Յըլմազ Գյունեյ անունով կինոռեժիսոր, որի ֆիլմերը ցուցադրվում էին պետական հեռուստատեսությամբ: Ցուցադրվում էին նաև հին եվրոպական և ռուսական ֆիլմեր: Դրանց շնորհիվ որոշ չափով ծանոթ էի համաշխարհային կինոյին: Նկատեցի, որ ինձ ավելի շատ դուր են գալիս ոչ թե ամերիկյան, այլ եվրոպական ու ռուսական ֆիլմերը: Կամաց-կամաց սկսեցի զբաղվել կինեմատոգրաֆիայով` միաժամանակ սովորելով պատմության բաժնում: Բայց և այնպես, պատմություն սովորելուս տարիներին ավելի շատ հետաքրքրվում էի կինոյով: Հաճախեցի կինեմատոգրաֆիայի դասընթացների: Հետո` 90-ականների վերջին, նկարահանեցի կարճամետրաժ մի ֆիլմ` «Մոմի»-ն, որը ցանկացա ներկայացնել Համշենի բարբառով, որովհետև այդ ֆիլմն առնչվում էր իմ մանկությանը, և քանի որ մանկության տարիներիս մենք խոսում էինք համշենահայերենով, ուզեցի այդ պատմությունը ներկայացնել իմ ծնողների խոսած լեզվով: «Մոմի» ֆիլմի նկարահանումից հետո սկսեցի ասիստենտություն անել պրոֆեսիոնալ ռեժիսորների մոտ: Այնուհետև սկսեցի կամաց-կամաց գրել «Աշուն» ֆիլմի սցենարը: Երկու տարի հետո նկարահանեցի նաև «Աշուն»-ը: Այսինքն` ցանկացա զբաղվել կինեմատոգրաֆիայով, որպեսզի ներկայացնեմ իմ ներաշխարհը:

Հայկազուն Ալվրցյան — Ի՞նչ էիք ուզում գրել, որ չստացվեց:

Օսկան Ալպեր – Ըստ էության 90-ական թվականները Թուրքիայում նույնպես շատ աշխույժ տարիներ էին: Մի կողմից` աշխարհը փոխվում էր, մյուս կողմից էլ` Թուրքիան քաղաքական առումով շատ հետաքրքիր տեղ էր զբաղեցնում. այդ տարիներին ձախակողմյան լինելը իրականում մեծ հանցանք էր համարվում: Մեծ գրողներ, ռեժիսորներ, ձախ հոսանքներին հարող երիտասարդների մեծ մասը գտնվում էր բանտում: Որոշ չափով ես էլ էի այդ ընդդիմադիր երիտասարդների շարքում: Թերևս մի քիչ այդ պատճառով, որոշ չափով էլ` աշխարհը փոխելու ցանկությունից մղված, ինչպես նաև` թե´ ներաշխարհս ներկայացնելու և թե´ մեր երկիրը ավելի ժողովրդավար և ազատ դարձնելու նկատառումից ելնելով ընտրեցի ռեժիսորի մասնագիտությունը:

Հայկազուն Ալվրցյան – Համշենցի լինելուդ հանգամանքը այդ ընտրությանդհետ որևէ կապ ունե՞ր:

Օսկան Ալպեր – Այո᾽, ուներ: Քանի որ Թուրքիան ավելի ազգայնական երկիր է, պետական կառույցները հիմնված են թուրքականության գաղափարախոսության վրա: Այդ իսկ պատճառով ընդդիմադիրների շարքերում, բնականաբար, ավելի շատ ընդգրկվում են այլ էթնիկական խմբերի անդամներ: Ըստ իս` մենք` համշենահայերս, մեր տարբեր մշակույթի և ինքնության պատճառով ավելի ընդդիմադիր կեցվածք ենք ընդունել, այսինքն` ավելի ձախական ենք: Թուրքիայում այնպիսի էթնիկական խմբեր, ինչպիսիք են քրդերը, համշենահայերը, հույները, գտնվում են առավել ընդդիմադիր շարքերում: Եթե պետությունը նման կեցվածք է ընդունում, բնականաբար այդ խմբերն էլ առավել ընդդիմադիր շարքերն են անցնում:

Ռուբեն Հովսեփյան — Պատմաբանների, գրողների, այսինքն`մտավորականխավի մեջ իրենց պատմությունը վերանայելու կամ մի քիչ ավելի ճիշտմեկնաբանելու նկատելի շարժում կա: Կինոյում կա՞ նման բան, թե՞ չէ:

Օսկան Ալպեր – Եթե խոսքը Թուրքիայի պատմության մասին է, ապա պաշտոնական պատմագրությունը, հատկապես 80-ականների վերջերից և 90-ականների սկզբներից սկսած, ավելի շատ է հարցման ենթարկվում մտավորական խավի կողմից: Օրինակ` մի քուրդ ռեժիսոր, որը այժմ ապաստան է գտել Ֆրանսիայում, ավելի ճիշտ է ներկայացրել պատմությունը: Բացի այդ` վերջերս մարդիկ ավելի շատ են տեղեկացվում համացանցի միջոցով:

Ռուբեն Հովսեփյան – Արդյոք նման թեմաներով գեղարվեստական ֆիլմեր նկարահանվո՞ւմ են:

Օսկան Ալպեր – Գեղարվեստական ֆիլմեր չեն նկարահանվել, սակայն սկսել են ստեղծել վավերագրական ֆիլմեր` Հայոց ցեղասպանության, քրդական խնդրի և այլ նման թեմաներով: Կա ձախակողմյան դիրքորոշում ունեցող մի սցենարիստ, որը գնացել է Երուսաղեմ և փաստագրական նյութեր հավաքել Հայոց ցեղասպանության թեմայով:

Ռուբեն Հովսեփյան – Ձեր կարծիքով թուրքական կինոն բա՞րձր մակարդակ ունի:

Օսկան Ալպեր – Մինչև 80-ականների հեղաշրջումը հիմնականում նկարահանվել են հասարակական թեմաներով ֆիլմեր: Զինվորական հեղաշրջումից հետո ավելի զգուշավոր դարձան: 80-ականներին նկարահանվում էին առավելապես անհատական, ոչ հասարակական թեմաներով ֆիլմեր, բայց վերջերս երիտասարդ սերունդը սկսել է վերադառնալ հասարակական թեմաներին:

Ռուբեն Հովսեփյան – Օրհան Փամուքի ստեղծագործությունների հիման վրա ֆիլմեր նկարահանվո՞ւմ են:

Օսկան Ալպեր – Առայժմ Փամուքն ինքը չի ցանկանում, որ իր գրքերի հիման վրա ֆիլմեր ստեղծվեն: Փամուքն իր վեպերում ուղղակի կերպով չի շոշափում քաղաքական թեմաներ, սակայն քանի որ Փամուքը շատ ճանաչված գրող է, իր հարցազրույցներում երբեմն քաղաքականությանն առնչվող բավականին բացահայտ բաներ է ասում: Օրինակ` երբ ասաց, որ եղել է Հայոց ցեղասպանություն, բավականին մեծ աղմուկ հանեց:

Ռուբեն Հովսեփյան – Փամուքի գործերում նկատվում է չանտեսելու սկզբունքը: Օրինակ` Կարսում տեսնում էհայկական շենք, նշում է դրա հայկական լինելու հանգամանքը: Արդյո՞ք նման բան նկատվում է նաև կինոյում:

Օսկան Ալպեր – Կամաց-կամաց նման միտումներ նկատվում են: Օրինակ` ընկերներիցս մեկը ֆիլմ էր նկարահանել Քուրթուլուշի մասին: Այդ ֆիլմում կա նաև մի հայի կերպար: Հատկապես Հրանտ Դինքի թաղման արարողությունից հետո շատ բան փոխվեց: Այդ թաղումը մեծ ազդեցություն ունեցավ. բավականին փոփոխություններ նկատվեցին: Իրականում թաղման արարողության բոլոր մասնակիցները չէ, որ հայ էին: Ասենք` նրանց կեսը կամ մեկ երրորդը թող հայ լիներ, բայց մնացածը թուրք էր: Թուրքիայում արդեն շատերը չեն ցանկանում հավատալ այդ ստերին: Այդ թաղման արարողության ժամանակ կարծես ժայթքեց այն ամենը, ինչ կուտակվել էր տարիներ շարունակ:

Կարեն Խանլարյան — Ձեր «Մոմի» ֆիլմը, չնայածհաջողված լինելուն, կարծես թե միջազգային բեմի վրաշատ չարծարծվեց, սակայն Ձեր մյուս երկու ֆիլմերը,որոնք նկարահանել էիք Յեշիմ Ուստաօղլուի հետմեկտեղ, բավականին մեծ աղմուկ հանեցին: Ձերկարծիքով ի՞նչն էր դրա պատճառը: Նաև ուզում եմհարցնել, թե Յեշիմ Ուստաօղլուն համշենահա՞յ է, թե՞իսլամացած հույն:

Օսկան Ալպեր — Յեշիմ Ուստաօղլուն տրապիզոնցի է: «Մոմի» ֆիլմն ավելի սիրողական է եղել: Այն իմ առաջին ստեղծագործությունն է, կարճամետրաժ է և որոշ չափով սիրողական բնույթ է կրում: Ուստաօղլուի հետ աշխատել եմ, նրա ասիստենտն եմ եղել: Հունական ցեղասպանության մասին Տրապիզոնում նկարահանված ֆիլմը բավականին մեծ աղմուկ է հանել, քանի որ այդ թեմաներն առաջին անգամ էին արծարծվում: Ինչ վերաբերում է «Աշուն» ֆիլմին, այն դիտել է 250 հազար մարդ, և ավելի մեծ աղմուկ է հանել: Կարելի է ասել, որ թեև գրեթե իմ առաջին ֆիլմն էր, սակայն բավականին մեծ ճանաչում բերեց ինձ: «Աշուն» ֆիլմում օգտագործել եմ համշենահայերենը: Հանդիսատեսները սկսեցին հետաքրքրվել, թե որտեղի՞ց է այն ծագել, և սկսեցին ավելի շատ խոսել համշենահայերենի մասին: Թեև «Մոմի» ֆիլմը շատ կարճ ու սիրողական ֆիլմ էր, սակայն 2001 թ.` այս ֆիլմի նկարահանումից հետո, Անվտանգության դատարանը սկսեց ինձ անհանգստացնել: «Աշունը» ավելի երկար ֆիլմ է, բայց առանձնապես հետապնդումներ չեղան, քանի որ հասկացան` ինչքան շատ են ճնշումներ լինում, այնքան մեծ աղմուկ է հանում տվյալ ֆիլմը:

Կարեն Խանլարյան – Յեշիմ Ուստաօղլուի «Նրանց կյանքը ուսերի վրա» վավերագրական ֆիլմում թեևհամշենահայեր էին ներկայացված, սակայն կարծես նվիրված լիներ իսլամացած հույներին:

Օսկան Ալպեր – Այդ ֆիլմն իրականում մահմեդականացված հույների մասին է: Քանի որ ֆիլմի նկարահանումը Տրապիզոնում բավականին բարդ կլիներ, նկարահանվեց Համշենում. բոլոր տեսարանները համշենական են:

Հայկազուն Ալվրցյան — Ի՞նչ պատմություն է ընկած «Աշուն» ֆիլմի հիմքում, և ի՞նչ նպատակովնկարահանեցիք այն:

Օսկան Ալպեր – «Աշուն» ֆիլմում տեղ է տրված նաև քաղաքական տեսակետներին, սակայն ես, ի վերջո, արվեստի գործիչ եմ: Ես շատ եմ կարևորում տան թեման, սակայն տունն ինձ համար չի սահմանափակվում զուտ շինություն լինելով: Տունը մարմնավորում է անցյալի պատմությունը, մշակույթը, լեզուն: «Աշուն» ֆիլմում ներկայացվում է մի համշենցու պատմությունը, որը տասը տարի տևած բանտային կյանքից հետո վերադառնում է Խոփա` իր տուն: Նա իր մոր հետ խոսում է համշեներենով, հանգամանք, որը պետք է կարևորել: Նա մեռնելուց առաջ անում է երկու կարևոր բան. մաթեմատիկա է սովորեցնում իր ընկերոջ երեխային և վերանորոգում է պարկապզուկ երաժշտական գործիքը: Ի դեպ` նրան թաղում են հենց այդ գործիքի նվագակցությամբ: «Աշուն» ֆիլմի հիմքում իրական պատմություն է ընկած: Խոսքը իմ համալսարանական ընկերներից մեկի` Ջեմիլ Աքսուի մասին է, որը կալանավորված է եղել, նրան սպանում են գազով թունավորելու միջոցով:

Ռուբեն Հովսեփյան – Ֆիլմում ինչո՞ւ էին նրան բանտարկել:

Օսկան Ալպեր – 90-ական թվականների ընդդիմադիրներից էր:

Հայկազուն Ալվրցյան – Գիտենք, որ ֆիլմի հերոսի նախատիպը` Ջեմիլ Աքսուն, ողջ է և ապրում է Խոփայում:Դուք ի՞նչ նկատառումով ֆիլմում սպանեցիք գլխավոր հերոսին:

Օսկան Ալպեր – Ջեմիլ Աքսուն հացադուլ էր հայտարարել` ի նշան բողոքի, քանի որ բանտի պայմանները խիստ ծանր էին: Դա միևնույն ժամանակ խորհրդանշական էր. թեև գլխավոր հերոսը մահանում է, սակայն կյանք է տալիս պարկապզուկ երաժշտական գործիքին:

Հայկազուն Ալվրցյան – Ձեր թե´ «Մոմի» և թե´ «Աշուն» ֆիլմերում դրված է համշենցիների խնդիրը:

Օսկան Ալպեր – Գլոբալիզացիայի հետևանքով համշենական մշակույթն աստիճանաբար կորչում է: Այդ ֆիլմերը ես ստեղծում եմ, որպեսզի համշենական մշակույթը չանհետանա, քանի որ համշենական մշակույթը շատ հարազատ է նաև ինձ: Կինոն շատ մեծ հնարավորություններ է ընձեռում որևէ բան մեծ թվով մարդկանց հասցնելու առումով: Այդ իսկ պատճառով հետզհետե ավելի շատ եմ ֆիլմեր նկարահանում, որպեսզի համշենական մշակույթը չոչնչանա և հասնի ավելի մեծ թվով մարդկանց: Եթե համշենական մշակույթն անհետանա, իմ տունն էլ կվերածվի ավերակի:

Հայկազուն Ալվրցյան – Կա՞ն այլ համշենցիներ, որոնք նույն գործն են անում:

Օսկան Ալպեր – Հիմնականում` երաժշտական խմբերը, անգամ ռոք խմբեր, որոնք երգում են Համշենի բարբառով: Կան այնպիսիք, ովքեր կատարում են ուսումնասիրություններ, գրում գրքեր, բառարաններ, հավաքում ժողովրդական երգեր, համշենական հեքիաթներ` թեկուզև լատինատառ համշենահայերենով:

Ռուբեն Հովսեփյան – Հոգեկան, մշակութային կապ կա՞ , արդյոք, Թուրքիայի համշենահայության ևռուսաստանաբնակ համշենցիների միջև:

Օսկան Ալպեր – Այո´, նման կապ կա: Կան նաև մարդիկ, ովքեր ազգականներ ունեն, օրինակ, Ղազախստանում:

Ռուբեն Հովսեփյան – Ինչպես Դուք նշեցիք, Համշենը Ձեզ համար տան պես է: Արդյո՞ք կա նման հավաքականգիտակցություն:

Օսկան Ալպեր – Կա, և շատ ուժեղ: Հակառակ դեպքում այսօր անհետացած կլինեինք: Եթե երկու համշենցի հանդիպում են իրար, հասկանում և զգում են միմյանց: Օրինակ` երբ մտնում ես որևէ խանութ և իմանում, որ վաճառողը նույնպես համշենցի է, այնպես ես զգում, կարծես ոչ թե նոր ես ծանոթացել այդ մարդու հետ, այլ հանդիպել ես հին ծանոթներիցդ մեկին: Այսինքն` գոյություն ունեն շատ ամուր հոգեկան կապեր:

Հայկազուն Ալվրցյան — Խոփայի համշենցիների և Աբխազիայի համշենցիների միջև նման կապ գոյությունունի՞:

Օսկան Ալպեր – Թեև տեղյակ են միմյանց գոյության մասին, սակայն շփումները շատ չեն: Այնուամենայնիվ, այդ կողմեր գնացողները վերադառնալուց հետո պատմում են նրանց մասին:

Ռուբեն Հովսեփյան – Ձեր ֆիլմերը մինչև այդ կողմերհասնո՞ւմ են:

Օսկան Ալպեր – Հավանաբար հասել է «Մոմի»-ն: Ռուսաստանից և այլ վայրերից խնդրել են իմ ֆիլմերը: «Աշուն»-ը մրցանակ է շահել նաև Երևանում: Աբխազիայում մի փոքր խառն է: Քանի որ ֆիլմերս ցուցադրվել են Գերմանիայում և Հունաստանում, կցանկանայի, որ դրանք ցուցադրվեին նաև Աբխազիայում:

Ռուբեն Հովսեփյան – «Երկիր մեդիա» հեռուստաալիքնարդեն սփռվում է նաև արբանյակային հեռարձակմամբ:Եթե հեղինակային իրավունքի հետ կապված խնդիրներչկան, ապա կարող ենք Ձեր ֆիլմերը ցուցադրել նաև «Երկիրմեդիա» հեռուստաընկերության միջոցով:

Օսկան Ալպեր – Իմ ֆիլմերի հեղինակային իրավունքը պատկանում է մի գերմանական ընկերության: Ես այդ հարցը կքննարկեմ այդ ընկերության հետ: Թերևս եթե խոսքը վերաբերեր միայն Հայաստանում ցուցադրվելուն, ապա կարիք չէր լինի այդ հարցը քննարկել, բայց քանի որ տվյալ հեռուստաալիքը սփռվում է ողջ աշխարհով, ես կդիմեմ այդ ընկերությանը` հեղինակային իրավունքի հարցով: Կպարզեմ և կգրեմ Ձեզ:

Կարեն Խանլարյան – Ինչպիսի՞ն են ձեր հարաբերությունները բաշհամշենցիների հետ:

Օսկան Ալպեր – Երիտասարդները ավելի շատ են իրար ճանաչում, հանդիպում, որովհետև երիտասարդները դիտել են իմ ֆիլմերը: Նրանք գրում են իմ ֆիլմերի մասին, հրապարակում իմ հարցազրույցները: Երիտասարդ սերունդն ավելի շատ է հարաբերություններ ստեղծում մեզ հետ, իսկ նախորդ սերունդը չի ցանկանում շատ խոսել այդ մասին: Երիտասարդներն են ավելի ակտիվ:

Ռուբեն Հովսեփյան – Դուք ճանաչո՞ւմ եք հայկական կինոն:

Օսկան Ալպեր – Ցավոք հիմնականում տեղյակ ենք միայն Փարաջանովի ֆիլմերի մասին, քանի որ Թուրքիայում դիտել ենք միայն նրա ֆիլմերը: Բայց և այնպես, կամաց-կամաց սկսում ենք ճանաչել: Ես տպագրվում եմ կինեմատոգրաֆիային նվիրված մի ամսագրում, մտադիր եմ գրել նաև հայկական կինոյի մասին: Իհարկե, անհրաժեշտ է որոշ թարգմանություններ անել: Ես մի երիտասարդ ընկեր ունեմ, որն աշխատում է «Ակօս» շաբաթաթերթի խմբագրությունում, նա և´ լրագրող է, և´ կինոգործիչ: Մենք միասին որոշել ենք հայկական կինոյի պատմության մասին հոդված թարգմանել և հրապարակել:

Կարեն Խանլարյան – Թուրքիայում եղել են հայ ռեժիսորներ, օրինակ` Քենան Փարսը: Հիմա կա՞ն նմանհայեր:

Օսկան Ալպեր — Քենան Փարսը ավելի շուտ դերասան է, որը խաղացել է հին թուրքական ֆիլմերում: Ինչպես հայտնի է, հիմնվել է Թուրքիա-Հայաստան կինոյի պլատֆորմը: Ես էլ եմ ընդգրկված այդ պլատֆորմում, ընդգրկված է նաև մի հայ աղջիկ: Կամաց-կամաց համագործակցում ենք իրար հետ: Կա մեկ այլ կինոգործիչ, որը սցենարներ է գրել. նրան էլ ենք աջակցում: Նոր ֆիլմումս, որ դեռ պետք է նկարահանեմ, առաջին անգամ հնչելու է հայերենը (ոչ միայն Համշենի բարբառը):

Հայկազուն Ալվրցյան – Կա՞ մի բան, որ մեր զրույցի ընթացքում չհարցրեցինք, բայց դու կցանկանայիր ասել:

Օսկան Ալպեր — Ըստ էության այն, ինչ չեմ ասում, ներկայացնում եմ իմ ֆիլմերի միջոցով: Ճիշտն էլ հենց դա է:

Ռուբեն Հովսեփյան — Երբ մանուկ Կոմիտասին բերում են Էջմիածին, որպեսզի ուսում ստանա ճեմարանում, նրան ընդունում է կաթողիկոսը: Այն ժամանակ Կոմիտասը հայերեն բառ իսկ չգիտեր: Սկսում է երգել թուրքերենով: Կաթողիկոսը ցնցվում է: Առաջին անգամ էր հայկական եկեղեցում թուրքերեն հնչում: Սրբապղծության նման մի բան էր հայկական եկեղեցում թուրքերեն երգելը: Կաթողիկոսը փաթաթվում է մանուկ Կոմիտասին և արտասվում ու ընդունում ճեմարան: Հիմա Ձեր` այստեղ թուրքերեն խոսելը շատ նմանություն ունի այդ դեպքին. «Դրօշակ» ամսագրի խմբագրությունում թուրքերեն է խոսվում:

ԴՐՕՇԱԿ, թիվ 07, Հուլիս, 2010

 

 Հարցազրույց Օսկան Ալպերի հետ` «Աշուն» ֆիլմի մասին

Բեմադրիչ և սցենարիստ համշենահայ Օսկան Ալպերը ծնվել է Արտվինում (Խոփա), ավարտել Տրապիզոնի լիցեյը: 1992 թ. սովորել է Ստամբուլի համալսարանի բնագիտության ֆակուլտետի ֆիզիկայի բաժնում, իսկ 1996 թ.` ընդունվել Ստամբուլի համալսարանի գիտության պատմություն բաժինը, որն ավարտել է 2003 թ.: 1996 թ. սկսած ասիստենտություն է արել այնպիսի տեղերում, ինչպիսիք են Միջագետքի մշակութային կենտրոնը, Նազըմ Հիքմեթի անվան մշակույթի տունը: 2000 թ. ասիստենտություն է արել տարբեր գեղարվեստական ֆիլմերում, այդ թվում` Յեշիմ Ուստաօղլուի նկարահանած ֆիլմերում: Բեմադրիչի առաջին ինքնուրույն ստեղծագործությունը «Մոմի»-ն է, որը Համշենի բարբառով նկարահանված կարճամետրաժ ֆիլմ է, իսկ «Մելանխոլիան և ռապսոդիան Տոկիո քաղաքում» վավերագրական ֆիլմը նկարահանվել է Ճապոնիայում: Ռեժիսորի նկարահանած մեկ այլ փաստագրական ֆիլմ է «Մի գիտնականի հետ ճանապարհորդություն` ժամանակի մեջ»-ը: «Աշուն»-ը այս բեմադրիչի առաջին լիամետրաժ ֆիլմն է, որ մրցանակների է արժանացել բազմաթիվ փառատոներում:

Թարգմանաբար ներկայացնում ենք ՙԲիրյաշամ՚ ամսագրի հարցազրույցը Օ.Ալպերի հետ:

Հարց—Ըստ էության, ֆիլմում բազմաթիվ խնդիրներ են բարձրացված: Ֆիլմում արտացոլված են թե’ Թուրքիայի նորագույն պատմությունից հատվածներ, թե’ կործանված սոցիալիզմի իրականությունը և թե’ պատկերներ` դրան սահմանամերձ գավառից: Ինչպե՞ս եք կարողացել մեկտեղել այդ բոլոր թեմաները:

Պատասխան—Իրականում երբ արվեստի ոլորտին վերաբերող որևէ նախագիծ ես սկսում, դա չես անում միանգամից : Դա ստացվում է տարիներ շարունակ քեզ վրա ներգոծություն ունեցած բազմաթիվ երևույթների ամբողջության արդյունքում: Իմ դեպքում այդ ամբողջության հիմքում ընկած է այն, որ մանկությունս անցել է այն գավառում, որը սահմանակից էր այնպիսի մի երկրի, ինչպիսին էր Խորհրդային Միությունը: Եվ իհարկե, չնայած Խորհրդային պետության սոցիալիզմի փլուզմանը, 90-ականների համալսարանական երիտասարդությունը, որոնց շարքերում էի նաև ես, նախընտրում էին ձախակողմյան շարժումները: Այդ շարժումները, ինչպես նաև` առավելապես Սևծովյան շրջանում իրեն զգացնել տվող այնպիսի սոցիալական երևույթներ, ինչպիսին էր, օրինակ, «Նատաշայի խնդիրը», որի ազդեցությունն ավելի շատ զգալի էր/է կանանց ու երեխաների, ինչպես նաև` երիտասարդների վրա, այդ ամենը, ինչին ականատես էի դառնում նաև ես` որպես փլուզման համար վճարված գին, երբ գործի անցա` այդ ամենը բացատրելու համար, կամաց-կամաց ձևավորվեց այս պատմությունը: Վերջինիս հիմնասյուներից մեկը հենց դա էր: Արդեն իսկ երբ հայացք ենք գցում հերոսների վրա, հասկանում ենք, որ պատմությունը կառուցված է չորս չափանիշներով: Առաջինը` Էքան, խորհրդանշում է փլուզված սոցիալիզմը, երկրորդը` Յուսուֆը` Թուրքիայի վերջին քսանամյակի երիտասարդության պատմությունը, երրորդը` մայրը` գավառը և ոչնչացման եզրին գտնվող համշենական մշակույթը, իսկ չորրորդը` ինքը գավառը, բայց ոչ որպես հովվերգություն, այլ գավառի ներսում եղած տաղտուկն ու նեղությունը, որը խորհրդանշում են Միքայելը և գավառացի կին Ասիյեն, որին ֆիլմում առաջնային պլան մղելը, ըստ էության, ինձ մոտ առանձնապես չի հաջողվել…

Ֆիլմի սցենարը կազմել եմ այս բոլոր խնդիրների վերաբերյալ դիտարկումներիս, կարդացածիս և ուսումնասիրություններիս հիման վրա:

 

Հարց—Չնայած ֆիլմում տեղ գտած դեպքերին` այստեղ նկատելի է անընդհատ ընդգծվող մի իրականություն` տեղադրությունը և լեզուն, որոնք հանդես են գալիս որպես ինքնապահպան միակ երևույթներ: Ի՞նչ եք ուզում ասել դրանով:

Պատասխան—Երևույթներից մեկը, որն ուզում եմ ֆիլմում ընդգծել, տվյալ շրջանում այն գործընթացների արտացոլման խնդիրն է, որոնք արտահայտվում են գլոբալիզացիա, ուրբանիզացիա և արևմտականացում հասկացություններով, ինչպես նաև` մշակույթների ոչնչացումը, բոլոր վայրերի` իրար նման լինելը, տարբերությունների վերացումը, ամեն ինչի նույնացումը: Ես այդ պատճառով էլ կածում եմ, որ դրա դեմ անչափ կարևորվում են տեղական լեզուներն ու մշակույթները: Ըստ իս`այդ ամենը շատ որոշիչ է պատմությանս հերոսների կերտման առումով: Այդ պատճառով էլ կարծում եմ, որ այդ տեղական մշակույթներին պետք է վերաբերվել որպես մեկական հարստության` ազգային կամ ազգայնամոլ մոտեցումից հեռու դիրքորոշմամբ: «Մոմի» կարճամետրաժ ֆիլմում ևս, որը նկարահանել եմ 8 տարի առաջ, ցանկացա տեր կանգնել իմ լեզվին ու մշակույթին և նպաստել դրանց պահպանմանն ու զարգացմանը: Դրա համար էլ իմ նկարահանած ֆիլմերում կարևորում եմ համշեներենի կիրառումը: Տեղական մշակույթի պահպանման գործում որոշիչ են լինում կանանց կերպարները: Այս ֆիլմում ևս մոր կերպարը պատկերացրել եմ որպես մշակույթի հարատևության, տարիներ շարունակ դրա պահպանման խորհրդանիշ:

Ուզում եմ նաև հավելել, որ եթե անգամ «Աշուն» ֆիլմում արտացոլված մյուս թեմաները հաշվի չառնենք էլ, միայն ոչնչացման եզրին գտնվող և ոչնչացված համարվող մի մշակույթի և լեզվի արտահայտումն այս ֆիլմում բավարար է` այն քաղաքական ֆիլմ դիտարկելու համար: Սա քաղաքական վարվելակերպ է, մշակութային բազմազանության պահպանմանն ուղղված վարվելակերպ…

Հարց—Այս հարցը տալիս եմ, քանի որ խոսք բացվեց լեզվի մասին. լազերենով հաղորդակցվող լազերը տարիներ շարունակ համատեղ ապրել են համշենցիների հետ: Այն, որ ֆիլմում դրա մասին, այդ առնչությունների վերաբերյալ որևէ ակնարկ չկա, արդյոք թերի չի՞ դարձնում ֆիլմը:

Պատասխան—Այո’, անկասկած, իրականությունն այդպիսին է, սակայն եթե այդ իրականությունն արտացոլվեր ֆիլմում, այն կդառնար էկլեկտիկ: Ես լազերենին կամ լազերին չեմ անդրադարձել ոչ թե անտարբերության պատճառով, այլ ուղղակի ֆիլմն ունի իրեն հատուկ պատմություն, բացի այդ` այն փաստագրական ֆիլմ չէ և նպատակ չունի ճանաչողական տեղեկություններ հաղորդել շրջակայքի մասին:

Հարց—Ֆիլմում բնության պատկերներ կան: Այս պատկենրեն անգամ տխրություն են արտահայտում: Որտեղի՞ց է առաջանում այդ թախիծը:

Պատասխան—Ես կարծում եմ, որ բնությունն իմաստավորվում է մարդու միջոցով արվեստի բոլոր ճյուղերում, լինի դա կինեմատոգրաֆիա, թե լուսանկարչություն: Դրա համար էլ բնությունն օգտագործել եմ Յուսուֆի հոգեվիճակը մեկնաբանելու համար: Այդ բնապատկերը Յուսուֆի հոգեկան աշխարհն է: Նրա ներքին ձայնն է, ներքին փոփոխությունները, թե’ ձմեռնամուտը, թե’ մահը, բոլորը Յուսուֆի հոգեվիճակներն են:

Թախիծը սևծովյան շրջանի մշակույթի հետ էլ առնչություններ ունի: Ոչ միայն համշենցիների, այլև լազերի և անգամ կովկասյան մյուս մշակույթների հիմնական առանձնահատկությունն է թախիծը: Պուշկինը մի բանաստեղծություն ունի, որում ասում է, թե «Ի՞նչ կլինի, ինձ մոտ վրացական թախծոտ երգեր մի’ երգիր»: Կովկասցիները, չնայած իրենց հրաշալի բնական պայմաններին, թախծոտ են, որովհետև այս կողմերում շատ են եղել պատերազմներ, աքսորներ ու կործանումներ: Մևնույն ժամանակ առկա է անելանելիությունը, որը նույնպես թախիծ է բերում:

Մյուս կողմից էլ այս պատմության մեջ այն մելանխոլիկ Յուսուֆն է, որը մեռնելու վրա է: Յուսուֆի առնչությունն այս վիճակի հետ մելանխոլիկ է… Ո’չ հասարակությանն է հարմարվել, ո’չ էլ կարողացել է այն փոխել: Մելանխոլիայի պատճառը հենց այս բազմաթիվ իրավիճակներից է բխում:

Հարց—Մենք կարծում ենք, որ ֆիլմում պատկերված բնության տեսարանները կարևորվում են նաև թե’ այդ շրջանի մարդկանց և թե’ մեր կողմից բնության հանդեպ օտարացման հաղթահարման, ամենօրյա տեսարաններին այլ աչքով նայելու տեսանկյունից: Իսկ Դուք ի՞նչ եք կարծում:

Պատասխան—Արվեստի նպատակն է բացահայտել գեղեցիկի հանդեպ մարդու մեջ եղած զգացումը և զարգացնել գեղագիտական ընկալումը: Բնության գեղեցկության ընկալումը կարող ենք տարածել կյանքի բոլոր բնագավառների վրա: Ֆիլմն իհարկե ունի նման դեր: Այդպես ենք վարվում անտարբերության հաղթահարման նկատառումով: Քանզի այսչափ գեղեցիկ բնության մեջ այդքան տգեղ իրականություն թերևս աշխարհի ոչ մի անկյունում հնարավոր չէ գտնել: Դա շատ մեծ մշակութային էրոզիայի վկայությունն է… Բաթումի և Խոպայի միջև համեմատությունն անգամ բավարար կլինի դա հասկանալու համար: Այն դեպքում, երբ մարդիկ աշխատում են կարիքավոր վիճակից դուրս գալու համար, իրենց ձեռքից փախցնում են իրենց ամենամեծ հարստությունը` բնությունը:

 

Հարց—Ֆիլմը հուսահատեցնո՞ղ է:

Պատասխան—Ո’չ: Չնայած Յուսուֆի ու բնության մահին` նրա մահվանից քիչ առաջ ի հայտ եկած սերը, Օնուրին տրված մաթեմատիկայի դասը և խոստումը պահելը, պարկապզուկին նոր շունչ հաղորդելը և լեզվի ու մշակույթի պահպանման մասին ուղերձը, որ տալիս է ֆիլմը դրսից… մի՞թե սրանք իրական ու մեզ տրված միակ հույսը չեն:

 

Հարց—Այն, որ ներկայացրել ես քեզ քաջապես ծանոթ տարածքն ու մարդկանց և այդ ամենը մեկնաբանել այդ մարդկանց և նրանց ապրած վայրերի միջոցով, առավելությու՞ն է եղել քեզ համար, թե՞ խնդիրներ է հարուցել:

Պատասխան—Մի խոսք կա, որը շատ եմ սիրում և հաճախ կրկնում: Ուզում եմ հիշեցնել Չեխովի հետևյալ խոսքը. «Նախ պատմիր քո փողոցի մասին»: Մի արտահայտություն, որը կիրառելի է իր առաջին ֆիլմը նկարահանող, առաջին անգամ երաժշտություն ստեղծող յուրաքանչյուրի համար: Չեխովը հենց դա է խորհուրդ տալիս երիտասարդ գրողներին: Այստեղ իմ փողոցն է, այն վայրերը, որտեղ անցել են մանկությունս ու պատանեկությունս: Իմ լեզուն, մշակույթը, քաղաքական նախասիրությունները որոշած այս տարածքը, բնությունը, մի խոսքով` սևծովյան շրջանը հենց իմ փողոցն է: Այդ պատճառով էլ ես, այստեղից ճամփա ընկնելով, ուզեցի ստեղծել թե’ տեղական և թե’ տիեզերական մի պատմություն: Դա շահավետ է բոլոր տեսակետներից…

Ձգողականության գործընթացի տեսանկյունից ևս ինձ ծանոթ մարդկանց մեջ լինելու առումով նույնպես բազմաթիվ առավելություններ տեսա: Այն, որ շատ մարդիկ անփոխադարձ նվիրումով և կամավոր կերպով ինձ օգնեցին, նպաստեց, որ գործն արագ առաջ գնա:

 

Հարց—Ի վերջո ի՞նչ ճանապարհ կառաջարկեք այն երիտասարդներին, ովքեր ուզում են զբաղվել արվեստով, կինեմատոգրաֆիայով կամ գրականությամբ:

Պատասխան—Հեռուստատեսությամբ տարածվող պոպուլյար մշակույթը կարծիք է ձևավորել, թե արվեստ ստեղծելը հեշտ և արագ հասանելի մի բան է: Դա ճիշտ չէ: Արվեստը պահանջում է տարիներով կուտակված փորձ: Նախ որոշենք, թե ինչ ենք ուզում անել, ապա մեր մեջ զարգացնենք ընթերցելու մշակույթ: Հնարավորինս շատ և տարբեր մարդկանց ճանաչելու համար պետք է հետևել ավելի հանգամանալից մշակութային ստեղծագործությունների և աշխատել հասկանալ դրանք: Սեփական փողոցի մասին պատմել կարողանալու համար պետք է ճանաչել ուրիշ փողոցներ: Դրան կարելի է հասնել գրքերի կամ իրական ուղևորությունների միջոցով: Այլ մշակույթների ուսումնասիրությունը, դրանք հասկանալու ձգտումը շատ մեծ առավելություն է տալիս երիտասարդ արվեստագետներին:

Վերջում մի բան էլ հավելեմ: Այն մի քանի օրը, որ ֆիլմիս ցուցադրության կապակցությամբ անցկացրի այստեղ, բավարար եղավ, որ հասկանամ, թե որքան դժվար է գավառում արվեստի և մշակույթի գործերով զբաղվելը: Այս համատեքստում, ըստ իս, հրաշալի է, որ այստեղ լույս է տեսնում այնպիսի ամսագիր, ինչպիսին «Բիրյաշամ»-ն է: Մաղթենք, որ դա կարճ ժամանակում բոլորը հասկանան:

Այս հանդեսի ապագա ընթերցող ծնողներին հետևյալն եմ ուզում ասել. շատ կարևոր են պատանիներն ու երեխաները: Կործանվող բնության հետ մեկտեղ մարդիկ էլ են կործանվում: Այստեղից-այնտեղից լսում եմ այնպիսի բաների մասին, ինչպիսիք են թմրանյութերի տարածումը լիցեյներում կամ անհավատալի այլասերության առաջացումը մարդկային հարաբերություններում: Դրա համար էլ պետք է ավելի շատ զբաղվել երեխաներով: Դա երբեմն կարող է արտահայտվել` նրանց իրենց սեփական լեզուն կամ այլ լեզուներ սովորեցնելով, երեխաների համար մշակութային միջոցառումներ կամ արշավներ կազմակերպելով: Նման փոքր, բայց համատեղ կազմակերպված միջոցառումները երիտասարդների մեջ խրոխուսում են այլ զգացմունքների և հակումների զարգացումը: Տղամարդիկ ուզում են ամեն բան միայնակ անել, մինչդեռ ընտանիքի կամ ընկերների հետ որևէ բան ստեղծելը ավելի հաճելի է: Պետք է երեխաների և պատանիների մեջ խրախուսել արվեստի, գրականության կամ նյութական որևէ բան ստեղծելու ձգտումը: Թեև քաղաքապետարանը դաշնամուրի անվճար դասընթացներ է կազմակերպում, սակայն ընտանիքները հետաքրքրություն չեն ցուցաբերում դրանց հանդեպ: Դա ուղղակի անհավատալի է: Այլ դեպքում նման հնարավորություն ունենալու համար մադիկ ստիպված են լինում բավականին մեծ գումարներ ծախսել, արդեն իսկ նման հնարավորություն, հարուստներից բացի, մյուսները չեն ունենում: Իսկ այս դեպքում դաշնամուրը փտում է: Հետո էլ երիտասարդներին քննադատում ենք, թե անհարգալից են կամ դատարկապորտ: Իսկ ի՞նչ անեն, եթե մենք նրանց օրինակ չենք ծառայում` արվեստին, բնությանը, հողին ներդաշնակ կյանք վարելու առումով: Անգամ երբեմն նման միջոցառումներ կազմակերպելը ոչ կարևոր, անկապ բաներ ենք համարում: