Զատիկ բառի մեկնությունը

Հատված
Համլետ Մարտիրոսյանի
«ԱՌՅՈՒԾ ՆՇԱՆԱԳԻՐԸ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ԺԱՅՌԱՊԱՏԿԵՐՆԵՐՈՒՄ ԵՒ ՀԻՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ» գրքից

Աքքադերենում «արևածագ» իմաստն արտահայտում է şītu բառը, որը բնիկ հայերեն ցայտ (ցայթ, ցաթ, ցեթ, ցէթ) բառն է, որի բայական ձևն է ցայտել, ցաթել, ցեթեալ= ծագիլ, լույս ցոլանալ» (բարբառներում՝ ցաթել, ծեթիլ, ձիթիլ, ծաթիլ): Սրա շումերերեն զուգահեռներից մեկն է ZI սեպանշանի zeg3/zig3 ընթերցումը: Շումերերեն zeg3/zig3 բառն իր «դուրս գալ, ծագել, վեր բարձրանալ, արևածագ» իմաստներով նույնանում է հայերեն ծագ, ծայգ, ծէգ=«ծայր սկզբի, արևածագ» բառի հետ, որից ծագել=«արևի դուրս գալը, ծագելը»: Հայերենում «ծագ» բառը գործածվում է նաև «կողմ» իմաստով (հմմտ. «աշխարհի չորս ծագերը» արտահայտությունը), որը շումերերենում ներկայացվում է ZAG սեպանշանի zag=«կողմ» բառով (աքքադ. ahu, idu):

Մյուս կողմից zi-ig=ze/i-eg/k=ze/i-ig/k վանկագրման (երբեմն zi-ga) միջոցով կարող ենք ներկայացնել zid/t-eg/k =zed/t-ig/k=zidig/zitik, zedik/zetik ձևով, որտեղ ig/ik/eg/ek մեզ քաջածանոթ ek/ig=«դուռ, դարպաս» բառն է, իսկ zi/ze-id/it=zid/zed/zit/zet բաղադրիչը ZI սեպանշանի ընթերցումն է և նշանակում է «ճիշտ, ճշմարիտ, օրինական»: Սրա հայերենը զետունք=«օրենք» բառի եզակի «զետ» ձևն է, որը կրում է նաև «վարդապետ», իմա՝ «ճշմարտությունը, օրենքն (իմացող)»: Երկու բառերն էլ վկայված են Երեմիա Մեղրեցու բառարանում:

Վերադառնանք zig3 = zidig/zitik, zedik/zetik բառին ու նրա «դուրս գալ, վեր բարձրանալ, ծագել, հառնել» իմաստներին: Եթե այս բառի zed/zet/zid և ik/ig բաղադրիչներն ընթերցենք որպես իմաստակիր բառեր, ապա կստանանք «ճշմարիտ(=zet) դուռ(=ik/ig)» տառացի իմաստը, ինչից էլ բխեցվել է հառնելու, վեր բարձրանալու, ծագելու գաղափարը, որպես zidig/zitik, zedik/zetik բարդված բառի իմաստ: Հայ ընթերցողը հավանաբար արդեն ի դեմս շումերերեն zitik/zetik բառի տեսավ հայերեն «զատիկ» բառը (բարբառներում նաև զադիկ, զադիգ, զատիգ, զէտեգ): Եթե այդպես է, ապա նա իրավացի է:

Ահա թե ինչ է գրում արք. Մ. Օրմանյանը Զատիկ տոնի մասին. «Զատիկ է կոչվում մեզ մոտ հրեական Պասեքի տոնը, և որովհետև հրեաերեն բառի բուն թարգմանությունը չէ, անհավանական չի լինի կարծել, թե Զատիկ հորջորջումը բնիկ ու սեփական հայերեն ծագում ունի, և եղանակների բաժանվելուց կամ գիշերահավասարով տարին երկու մասի բաժանվելուց վերցված անուն է և հեթանոսական ժամանակներից մնացած տոն է, …Այնպես որ, նույնիսկ ս. Գրի մեջ Պասեք բառը Զատիկ բառով է թարգմանված: Հրեական Պասեքը քրիստոնեության մեջ Քրիստոսի Հարության տոնին վերածվելով, այդ փառավոր տոնն էլ մեզ մոտ «Զատիկ Յարութեան» է կոչվել» (Մ. արք. Օրմանյան, Ծիսական բառարան, Երևան, 1991, էջ 19): Ակնհայտ է, որ Մ. Օրմանյանը տոնի Զատիկ անվանումը բխեցնում է զատ=«առանձին, մեկուսի, զատված, հեռու» բառից, ինչը ճիշտ չէ: Սակայն նա իրավացի է, որ տոնը հայոց ազգային (նախաքրիստոնեական) կրօնի տոն է, իրավացի է, որ բառը բնիկ հայերեն է և վերջապես իրավացի է, որ տոնը գարնանային գիշերահավասարի հետ է առնչվում:

Զատիկ անվանման համար Հ.Աճառյանը բերում է «զենումն, զոհ, տոն, հանդես, հրեից պասեքը, քրիստոնեից Յարության տոնը, մահմետականների տոնը» երկրորդային իմաստներ: Միջնադարյան որոշ հեղինակներ «զատիկ» բառին վերագրել են «անցք, ելք» իմաստ, որը մոտ է շումերերենում վկայված «ճշմարիտ դուռ» իմաստին, սակայն պարզ չէ, թե այդ իմաստը տեղում և ավանդաբար է անցել հեղինակներին, թե նրանք այն «զատիկ» բառին են վերագրել Հին կտակարանի ազդեցության տակ (հրեաների ենթադրյալ ելքը Եգիպտոսից, ինչի հետ էլ կապվում է Պասեքի տոնը):
Ինչ վերաբերում է zetik=զատիկ բառի «ճշմարիտ դուռ» տառացի իմաստին, ապա կարծում ենք նրանում արտահայտված է այն իրողությունը, որ գարնանային գիշերահավասարի օրն է Արևը ծագում ճիշտ արևելքից (գարնանային գիշերահավասարից հետո արևածագի կետը ճշգրիտ արևելքի ուղղությունից տեղաշարժվում է դեպի հյուսիս, հասնում է ամառային արևադարձի կետին, ապա ետ դառնալով, աշնանային գիշերահավասարին վերադառնաում է ճշգրիտ արևելքը նշող կետին, որից հետո տեղաշարժվում է դեպի հարավ՝ մինչև ձմեռային արևադարձի կետը):

Արդյունքում կարող ենք ասել, որ Զատիկը եղել է անշարժ տոն, նշվել է գարնանային գիշերահավասարի օրը, իր «ճշմարիտ դուռ» իմաստով արտահայտել է ճշգրիտ արևելքից Արևի ծագման եզակիության ընկալումը, իսկ բառի «դուրս գալ, վեր բարձրանալ, ծագել, հառնել» իմաստով փաստել է ձմեռային տկար վիճակից դուրս գալու, վեր բարձրանալու, հզորանալու պրոցեսը: Եթե ելնենք «ճշմարիտ դուռ» իմաստից, ապա հայերեն անվանման ձևը պիտի լինի զատեկ=«օրինավոր գալուստ, օրինավոր գալը» կամ զագէգ=«օրինավոր այգ, օրինավոր ծագում»:

Եթե այս փաստերով վերադառնանք շումերական պատկերագրության արևածագի KUR լեռանը (տես նկար 6, 7) և հիշենք, որ լեռան անվանումը միաժամանակ նշանակել է «արևելք», ապա կհասկանանք, որ երկգագաթ լեռից ծագող արևը պատկերված է Զատիկի պահին: Իսկ արդյունքում պիտի փաստենք, որ սա մի շշմեցուցիչ ավանդապահության օրինակ է, որ տոնն ու նրա անվանումը հայոց մեջ պահպանվել են առնվազն 5000 տարի: Այս տարիքը մենք հաշվարկեցինք սկիզբ ընդունելով հնագույն շումերական սեպագիր աղբյուրները, իսկ իրականում տոնի տարիքի ու անվանման ակունքները շատ ավելի հին են և ձգվում են մինչև ժայռապատկերների փորագրման ժամանակները:
Հին կտակարանի հեղինակներն այս արեգակնային տոնը հարմարեցրին Եգիպտոսից հրեաների ենթադրյալ ելքի հետ, իսկ քրիստոնեությունն այն նույնացրեց Քրիստոսի հարության հետ: Արդյունքում տոնը մտնելով օտար միջավայր, վերաիմաստավորվեց, իմա՝ աղճատվեց ու նաև դարձավ շարժական և այդ վիճակով քրիստոնեության հետ վերադառնալով Հայաստան, մոռացության քող քաշեց հազարամյակների հնություն ունեցող ազգային ու ճշմարիտ տոնի վրա: Անդրաշխարհից ծագող հզոր Արևի Աստվածը նույնացվեց մեռելներից հարություն առնող Աստծո հետ: Արևի Աստծո տոնը մոռացվեց, իսկ տոնի անվանումը պահպանվեց ազգային հիշողության ու լեզվի և ս. Մեսրոպ Մաշտոցի շնորհիվ, ով աստվածաշնչյան «պասեք» բառի փոխարեն գործածեց Զատիկ անվանումը: