Գրական-Մշակութային Համահայկական Նոր Կամուրջ` «Կամար» Ամսագիրը

Ազգ
20.12.2005

Վերջին երկու ամիսներին անօրինակ աշխուժացում է նկատվում Սիրիայի եւ Լիբանանի հայ պարբերական մամուլի ընտանիքում: Հոկտեմբերի կեսերին վերսկսեց հրատարակվել Հայ կաթողիկե պատրիարքարանի` երկար տարիներ ընդհատված «Մասիս» պաշտոնաթերթը Բեյրութում, հաշված օրեր ետք Հալեպում միաժամանակ լույս տեսան «Սուրիահայ գրողներու միութեան» «Երթ» տարեգրքի առաջին համարն ու նույն միության պատրաստած, Սիրիայի «Արաբ գրողների միության» «Աադաբ աջնաբիյյա» («Օտար գրականություն») հանդեսի բացառիկ համարը` նվիրված հայ գրականությանը: Եվ ահա, դեկտեմբերի առաջին օրերին Բեյրութում լույս է տեսել «հերթական» պարբերականի առաջին համարը: «Կամար» կոչվող, ընդամենը «1, Պէյրութ, 2005» նշումները կրող «գրականութեան եւ արուեստի անկախ պարբերաթերթը» գալիս է համալրելու լիբանանահայ գրական-մշակութային մամուլը, որն արդեն ունի երեք ճանաչված անուններ` «Շիրակ» եւ «Բագին» ամսագրերը (հրատարակիչներն են համապատասխանաբար` Թեքեյան մշակութային միությունը եւ «Համազգային» կրթական եւ մշակութային միությունը) եւ «Ծաղիկ» թերթը (խմբագիր եւ հրատարակիչ` Հակոբ Դյունյայան), չհաշված մյուս թերթերի («Ազդակ», «Արարատ», «Արծիւ», «Զարթօնք», «Նաիրի» եւ այլն) գրական մշտական բաժինները: «Կամարի» երկունքը տեւեց ավելի քան մեկ տարի: Բայց ծնունդը եղավ բնական եւ ոչ կեսարյան հատումով, ինչպես հաճախ է լինում պարբերական մամուլի աշխարհում: Մեր ունեցած հավաստի տեղեկություններով, «Կամարը» ճանապարհ է ընկնում ֆինանսական պատկառելի գումար նախապես ապահոված, ինչն էլ անկախ գործելակերպի կայուն երաշխիք է: Անխափան երթի հավելյալ երաշխիք է խմբագրի անձը: Լիբանանահայ մանկավարժ, մտավորական եւ հասարակական գործիչ Ժիրայր Դանիելյանը մեծ վաստակ ունի հայ պարբերական մամուլի թե՛ մատենագիտության եւ թե՛ նույն ինքն պարբերականների խմբագրման գործում: Տասնյակ պարբերականներ կա՛մ միանձնյա է խմբագրել, կա՛մ մասնակցել է խմբագրական կազմերին: Ժ. Դանիելյանը ամսագրի նաեւ արտոնատերն է, պատասխանատու տնօրենն է երեւանյան «Ազգ» օրաթերթի գլխավոր խմբագիր Հակոբ Ավետիքյանը (Լիբանանի օրենսդրությամբ` պատասխանատու տնօրենն է լրատվամիջոցի պաշտոնական ներկայացուցիչը պետական մարմինների մոտ, նա անպայման պետք է լինի Լիբանանի լրագրողների միության անդամ): «Կամարն» ունի նաեւ վեց հոգանոց խմբագրակազմ` բաղկացած Երվանդ Ազատյանից (ԱՄՆ) եւ լիբանանահայ հինգ մտավորականներից՝ Պարույր Աղբաշյան, Համբիկ Մարտիրոսյան, Զավեն Մսըրլյան, Արամ Սեփեթճյան, Պեպո Սիմոնյան: Հանդեսն իր ներկայացուցիչներն ունի Երեւանում (Ռոմեն Կոզմոյան), Լոս Անջելեսում, Թեհրանում եւ Հալեպում (համապատասխանաբար` Սարգիս Վահագն, Խաչիկ Խաչեր եւ Մանվել Քեշիշյան): Հանդեսի շարվածքն ու էջադրումը իրականացրել է խմբագրակազմի անդամ Արամ Սեփեթճյանի սեփականություն «Սիփան» հրատարակչատունը, տպագրվել է «Պակլայան ֆոտոգրավյուր» տպագրատանը: «Կամարի» բարձրաճաշակ գեղարվեստական հղացքն ու ձեւավորումը կատարել է գեղանկարիչ եւ լիբանանահայ դպրոցների գեղարվեստի դասատու Մարալ Փանոսյանը: «Ինչո՞ւ ԿԱՄԱՐ-ը» վերնագրված խմբագրականը, փաստորեն, նոր պարբերականի ստեղծագործական անձնակազմի հավատո հանգանակն է: «Լիբանանի մայրաքաղաքէն ծնունդ առնող ԿԱՄԱՐ-ը տեղայնական նեղ սահմաններէն անդին` համասփիւռքեան մտադրութիւններ եւ հեռանկարներ կը հետապնդէ: Կը նկրտի դառնալ հարազատ ժամադրավայրը աշխարհի տարածքին կայք հաստատած հայ գրողին ու մտաւորականին», կարդում ենք խմբագրականում: Այնուհետեւ խոստում է տրվում, թե ամսագիրը «պիտի փորձէ կամրջել հայրենի եւ արտերկրի գրողները, փոխադարձ ծանօթացումի, հոգեմտաւոր փոխասացութեան եւ գրականութեան միջոցով Հայրենիք-Սփիւռք կապերու առաւել աշխուժացումին նպաստելու տրամադրութեամբ»: Հավաստիք է տրվում, թե հանդեսը լայն է բացելու իր դռները երիտասարդ գրողների ու նորարարների առաջ: Պարբերականն անդրադառնալու է նաեւ արաբական եւ առհասարակ օտար գրական-մշակութային երեւույթներին: Խմբագրականն ավարտվում է հավաստիացումով, թե «նոր պարբերաթերթը պիտի ըլլայ բոլորովին անկախ եւ պիտի առաջնորդուի համահայկական առաջադրանքներով»: «Կամարի» Ա-4 չափսի 112 էջ ծավալ ունեցող առաջին համարում հանդես է եկել հայրենիքի եւ սփյուռքի ստեղծագործողների մի համաստեղություն. ՀՀ-ից` Սիլվա Կապուտիկյանը, Նորայր Ադալյանը, Ռոմեն Կոզմոյանը, Գոռ Մարկոսյանը, ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի տնօրեն Ազատ Եղիազարյանը, գրականագետ Յուրի Խաչատրյանը, Թուրքիայից` դասականներ Ռոպեր Հատտեճյանը, Զահրատն ու Զարեհ Խրախունին, Լիբանանից` Արա Արծրունին, Համբիկ Մարտիրոսյանը, Օհան Բոդրումյանը, Պեպո Սիմոնյանը, Արամ Սեփեթճյանը, բանաստեղծներ Հակոբ Սարգիսյանը, Սարգիս Կիրակոսյանը, Հարություն Մաթյանը, Խաչիկ Տերտերյանը, Սագօ Արյանը, Սարգիս Քելխաչերյանը, Սիրիայից` Հակոբ Ադամյանը, Հակոբ Միքայելյանը, Պերճուհի Ավետյանը, Թորոս Թորանյանը, Մարուշ Երամյանը, Նանոր Ինջեջիկյանը, հալեպաբնակ հայրենի գեղանկարիչ Հրազդան Թոքմաջյանը, ԱՄՆ-ից` Երվանդ Ազատյանը, Զարեհ Մելքոնյանը, Սարգիս Վահագնը, Կանադայից` Հայկ Նագգաշյանը, Փարիզից` Նազարեթ Թոփալյանը, նաեւ ուրիշ հեղինակներ: Նրանց հրապարակումներում տեղ են գտել 20-րդ դարի եւ մեր ժամանակների հայրենի եւ սփյուռքահայ 27 գեղանկարիչների ու քանդակագործների ավելի քան 40 աշխատանքների գունավոր լուսանկարներ: Գրական-մշակութային պարբերական մամուլի ժանրերից «Կամարում» տեղ են գտել պատմվածքը, նովելը, օրագրությունը, պոեզիան, այլաբանությունը, տպավորությունը, գրականագիտությունը, արվեստաբանությունը, գրախոսությունը, գրական-մշակութային տեղեկատվությունը: Ողջույնի գրեր են հղել Սիլվա Կապուտիկյանն ու Պերճ Զեյթունցյանը: Բանաստեղծուհին վստահություն է հայտնում, որ «արտերկրի մշակութային տարածքում ձեր նոր կապած «Կամար»-ը մի նոր կամար կը լինի, որ իրար կը կապի հայ գիրն ու գրականութիւնը սիրող ու դրանցով ապրող մարդկանց, մի նոր կամարով էլ կը միացնի Հայրենիքն ու Սփիւռքը` ճակատագրի տխուր բերումով երկուսի բաժանուած մեր ժողովրդի երկու ափերը»: Պ. Զեյթունցյանը 2005 թ. ապրիլի 18-ին գրած ողջույնի գրում, իր հիացմունքը հայտնելով այն փաստի առթիվ, որ «Սփիւռքում առատօրէն բուսնում են զանազան թերթեր ու ամսագրեր», կոչ է անում չվախենալու, ասելու ճշմարտությունը, «որպէսզի փրկենք ինքներս մեզ, մեր ոսկեղենիկ Հայոց լեզուն, մեր գիրն ու գրականութիւնը, այսինքն` մեր ինքնութիւնը»: Երկու հրապարակումներ` բեյրութաբնակ Արա Արծրունիի «Ծերունին եւ Մանչուկը» այլաբանական պատմվածքն ու Ռոմեն Կոզմոյանի «Կեանքի Ճանաչողութեան մի դաժան փաստ» իրապատումը անդրադառնում են հայրենադարձության թեմային, որը օրե օր ավելի հրատապ է դառնում 1946-1949 թթ. մեծ հայրենադարձության 60-ամյակի նախօրեին: Իր հատու գրչով հատկանշվող լիբանանահայ հեղինակը, փաստորեն, մահացած է հայտարարում հին սփյուռքը, խարազանում ստեր եւ կեղծիքներ տարածած եւ օտար ափեր գաղթած «հայրենասեր» ղեկավարներին, եւ նոր սերնդին կոչ է անում հայրենադարձության` հայրենի հողին մէջ տեսնելով հայորեն գոյատեւելու միակ եւ անփոխարինելի երաշխիքը (հեղինակի երկու որդիները, իրենց ընտանիքներով, տարիներ առաջ հաստատվել են հայրենիքում): Հ. Թոքմաջյանը, իր հերթին, կոչ է անում ՀՀ-ում հիմնելու հայրենադարձ գեղանկարիչ, ողբերգական վախճան ունեցած Պետրոս Կոնդրաջյանի ստեղծագործությունների թանգարան (այս առաջարկի առթիվ արժե հիշեցնել, որ սփյուռքահայ Մարկ Գրիգորյանի նվիրաբերած «Միջին Արեւելքի արվեստի թանգարանը» առ այսօր սեփական տարածք չունի Երեւանում` ՀՀ իրարահաջորդ կառավարությունների հետեւողական անտարբերության պատճառով…): Ուշագրավ են նաեւ Պեպո Սիմոնյան-Յուրի Խաչատրյան գրականագիտական զրույցը, Հարություն Մեքերյանի կազմած` Միքայել Գյուրջյանի «Մարտիկ աղա» վեպի եւ առհասարակ Գյուրջյանի գրականության մասին Երվանդ Ազատյանի գրականագիտական հրապարակումը, «Պարսից պոեզիայի ընտրանի» եւ Աննի ու Ժան-Պիեռ Մահե ամուսինների հեղինակած «Հայաստանը` դարերի դեմ անվկանդ» ֆրանսերեն գրքի գրախոսականները: «Կամարի» առաջին համարը աչքի է զարնում իր բծախնդիր խմբագրությամբ եւ նրբաճաշակ ձեւավորումով, թեեւ, գեղանկարչական աշխատանքների բազմատասնյակ վերարտադրությունները, մեր կարծիքով, մի քիչ ծանրացնում են հանդեսը: Դրանց մի մասը կարելի էր փոխարինել լուսանկարներով կամ ձեւավորման այլ հնարքներով: Այդուհանդերձ, «Կամարն» ընթերցվում է անհագ հետաքրքրությամբ: Ծնունդդ շնորհավոր, սիրելի «Կամար», քո երթը թող անխափան լինի, եւ քո նպատակները իրականություն դառնան:

ԳԵՎՈՐԳ ՅԱԶԸՃՅԱՆ

Հիշեցնող հուշաքարեր

Սանկտ-Պետերբուրգում բազմաթիվ եկեղեցիներ կան, սրանք կառուցվել են տարբեր ժամանակներում, եւ յուրաքանչյուրն ունի կառուցման իր պատմությունը: Ռուսական ուղղափառ քրիստոնեական հավատքի բազմաթիվ մեծ ու փոքր շքեղաշուք կառույցների թվում կա մեկը, որն առավել ուշագրավ ու հետաքրքիր է կառուցման, տեղի ընտրության պատմությամբ ընդհանրապես, եւ մասնավորապես մեզ՝ հայերիս համար: Ասենք, որ նմանատիպ կառույցների եւ, ընդհանրապես, անվանումները կառուցողների, հովանավորների եւ այլոց մասին տեղեկություն տալիս են մուտքի մոտ, պատերին փակցված տարբեր ձեւի եւ չափերի վահանակները: Այս եկեղեցու մասին, ում անունով որ այն կոչվում է, տեղեկությունները գրված են գրանիտե խոշոր քարերին, որոնց չափերն անցնում են 1 մետրից: Նախ նշենք, որ եկեղեցու դուռը նայում է այդտեղով հոսող ոչ խոշոր “Մոյկա” գետին: Մուտքի դռան վերնամասում պատրաստված է խոշոր խճանկար: Այստեղ պատկերված է Քրիստոսը` շալակած տանում է ծանր խաչը: Կքված այդ ծանրության տակ, շրջապատված թշնամիներով եւ հետաքրքրասեր ամբոխով, նա հազիվ քայլում է: Հաջորդ պատկերում նա արդեն խաչին է բարձացվել: Բայց, քանի որ այդտեղ խաչված են նաեւ ուրիշներ, ուստի, որպեսզի Քրիստոսն առանձնացվի բոլորից եւ հիշեցվի նման “հանցագործին” սպասվող պատիժը, ապա խաչի ուղղահայաց ձողի վերեւում, Քրիստոսի գլխավերեւում փոքրիկ փայտ է ամրացված եւ գրված` “… Քրիստոս Նազարեցի…” եւ այլն: Այդ նույն ուղղահայաց ձողի ներքեւում խաչվողի ոտքերը չի տեղավորվում մեխելու համար, ուստի՝ այստեղ եւս փայտ է ամրացվում, բայց թեք վիճակում: Ահա թե ինչու է ռուսական խաչը այսպես պատրաստվում եւ ցուցադրվում ինչպես բոլոր եկեղեցիների գմբեթներին, այնպես եւ՝ այլուր: Ասացինք, որ եկեղեցու պատին՝ աջից ձախ ամրացված են գրանիտե խոշոր հուշաքարեր: Եկեղեցին կառուցվել է այն վայրում, որտեղ Ալեքսանդր II կայսրը կառքով անցնելիս՝ ռուս հեղափոխականները՝ նարոդնիկները մահափորձ են կատարում: Առաջին ռումբի պայթյունից վայր են ընկնում կառքի ձիերից 1-2-ը: Ցարն իջնում է կառքից, եւ երկրորդ ռումբը գտնում է նրան ու մահ պատճառում: Մինչ այդ, Ալեքսանդր II կայսեր հանդեպ կատարվել էին բազմաթիվ մահափորձեր, ինչպես 1866թ., 1867թ., 1879թ., 1880թ., սակայն բոլորն էլ անհաջող էին անցել: Ահա այդ եւ 1863-1864թթ. Լեհաստանում բռնկված ապստամբությունը եւ դրա դաժան ճնշումից հետո Ռուսաստանում նույնպես ընդդիմադիրներից վախենալով, ցարը սկսեց մի շարք սահմանափակումներ մտցնել, ուժեղացնել հսկողությունները այլախոհների եւ այլոց հանդեպ:

Վերադառնանք նրա պատվին կառուցված եկեղեցու պատին ամրացված գրանիտե հուշաքարերին: Ժողովուրդն այդպես էլ այն անվանում է “ղՐՈՎ վՈ ԽՐՏՉՌ” (եկեղեցի արյան վրա): Պատին ամրացված քարերից առաջինի վրա փորագրված եւ ոսկեգույն փայլատակող տառերն ասում են` ովքեր են ծնողները (ումից է սերված), երբ է ծնվել… եւ այսպես: Հաջորդներին՝ թագադրվել է 1855թ., 1863թ. Ռուսաստանում վերացնում է ճորտատիրական իրավունքը (որով սկիզբ է դրվում կապիտալիզմի զարգացմանը), ապա կատարում դատական, հողի, ռազմական, կրթական եւ այլ բարեփոխումներ եւ այլն: Հաջորդներին գրված է, որ նրա ջանքերով ավարտվում են Կովկասի (1864թ.), Ղազախստանի (1865թ.), Միջին Ասիայի (մասնակի՝ 1865-1881թթ.) միացումները ռուսական կայսրությանը:

Այսքանը պատմական փոքր ակնարկ էր, եւ կարծում եմ ընթերցողը չի դժգոհի բուն էությանն անցնելուց առաջ: Այսպես` “ղՐՈՎ վՈ ԽՐՏՉՌ” եկեղեցու պատին փակցված գրանիտե 16-րդ եւ 17-րդ հուշաքարերին գրված է, որ կայսր Ալեքսանդր II-ի շնորհիվ թուրքական տիրապետությունից ազատագրվեցին (15.11.1878թ.) Ղարսը, Արդահանը եւ Արեւմտյան Հայաստանի մի շարք այլ տարածքներ: Եվ դրանք ոչ միայն միացվեցին Ռուսաստանին, այլ “ԱՌՀԱՎԵՏ” անցան ռուսական կայսրությանը: Այդ մասին է գրված 1878թ. փետրվարի 19-ին Սան-Ստեֆանոյում կնքած ռուս-թուրքական պայմանագրում: Սա փորագրված է գրանիտե հուշաքարերին, եւ եթե ժամանակի ընթացքում այդ տառերին քսած ոսկեգույնը զգալի թափվել եւ շատ տեղերում դժվար ընթեռնելի են, փույթ չէ, այն փակ թղթապանակում չի դրված, փակի տակ չէ, այն հասանելի է բոլորին-բոլորին: (Գուցե գտնվի մեկը` հուշի քաղաքային իշխանություններին վերականգնել նախկին տեսքը, կամ հայ բարերար գտնվի…): Եվ եթե այսօրվա ռուսաստանյան իշխանություններին նպատակահարմար չէ այդ մասին բարձրաձայնել, մեր իշխանությունների կոկորդը եւ ձայնալարերը մաքուր են եւ ազատ: Ուստի ինչու համապատասխան վայրերում, համապատասխան ատյաններում չբարձրաձայնել: Ասել եւ կրկնել, որ այդ տարածքները ժամանակին եղել են հայ ժողովրդի բնօրրանը, եւ հիմա ժամանակն է, որ զավթիչը դրանք վերադարձնի իսկական տիրոջը՝ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ:
Անգամ հարյուրամյակ առաջ քարերին գրվածը հուշում է մեզ՝ հայերիս, պահանջատեր լինելու պապական մեր տարածքներին:

Սերգեյ Ավագյան

“Լուսանցք” Թիվ 130, դեկտեմբերի 18 — 24, 2009թ.

Ամեն մի զիջում հայրենիքի հաշվին է

ՀՀ մշակույթի նախարարության եւ Առաքելական Եկեղեցու աշխատանքը Վրաստանի տարածքում գտնվող հայկական եկեղեցիների պահպանության հարցերում Թբիլիսիում Վրաստանի հայկական համագործակցության կենտրոնի նախագահ Ալեքսանդր Օհանյանը գնահատում է ոչ շատ արդյունավետ, ոչ համապատասխան այն հարցերին, որոնց առջեւ կանգնած են մեր պատմական հուշարձանները: Մասնավորապես, 1356թ. կառուցված Թբիլիսի քաղաքի Մուղնեցոց Սուրբ Գեւորգ գմբեթավոր եկեղեցու փլուզումը նոյեմբերի 19-ին, նա հերթական անտարբերություն է համարում: Իսկ ավերված եկեղեցու հետագա ճակատագիրը հնարավոր է, որ ապահավաքակցումը լինի, քանի որ բնակելի թաղամասում է գտնվում: “Սա այն 5 եկեղեցիների շարքին է պատկանում, որոնց կարգավիճակը վիճելի է՝ հայկակա՞ն են, թե՞ վրացական: Այն Վրաստանի մշակույթի նախարարության ենթակայությամբ է: Մենք ականատեսն ենք պետական ապարատի աշխատանքին՝ ընդդեմ հայկական պատմական մշակութային հուշարձանների,- ասել է Ա. Օհանյանը,- մինչեւ կարգավիճակի որոշումը, հնարավոր է՝ ոչ մի եկեղեցի կանգուն չմնա”:

Վրաստանի տարածքում արդեն 2-րդ եկեղեցու փլուզումն է, 1-ը՝ Շամխորեցեց Սուրբ Աստվածածինն է, որը փլուզվեց 1989 թ.: Հայկական զլմ-ները նույնպես հարցումներ են արել, սակայն ապարդյուն, չկա պատասխան: Դիմել են նաեւ Մայր Աթոռ, սակայն պատասխանատուն արձակուրդում է, իսկ նման հարց չի էլ քննարկվել:

Բայց օրերս Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում՝ Գարեգին 2-րդ Կաթողիկոսի նախագահությամբ, տեղի է ուեցել Գերագույն հոգեւոր խորհրդի ժողով, որի ընթացքում քննության է առնվել Վիրահայոց թեմի Մուղնեցոց Սուրբ Գեւորգ հայոց եկեղեցու փլուզման խնդիրը: Գերագույն հոգեւոր խորհուրդը հայտարարություն է ընդունել, որով կոչ է ուղղել Վրաստանի իշխանություններին եւ Վրաց ուղղափառ եկեղեցուն՝ անհապաղ քայլեր ձեռնարկել Վրաստանի Հայոց Թեմին իրավաբանական անձի կարգավիճակ տրամադրելու, Վրաստանի հայկական եկեղեցիները Վիրահայոց թեմին վերադարձնելու՝ վիրահայության ազգային-եկեղեցական կյանքի բնականոն կազմակերպման ու հայկական սրբավայրերի ապահով պահպանության համար:

Դեռ 1763թ. Մուղնեցոց Սուրբ Գեւորգ եկեղեցին հիշատակվում է որպես Հաղպատի թեմի մեջ մտնող Թիֆլիսի 7 եկեղեցիներից մեկը: 1789թ. եկեղեցու արեւմտյան մասում կառուցվում է զանգակատունը: Խորհրդային տարիներին եկեղեցին փակվել եւ վերածվել է ազգագրական թանգարանի, ապա պահեստի, իսկ 1990թ. որակվելով որպես վթարային եւ ոչ ենթակա վերանորոգման, վերջնականապես փակվեց: Բոլոր դիմումները կամ կոչերը Վրաստանի իշխանություններին՝ մնացել են անպատասխան: Մուղնեցոց Սուրբ Գեւորգը Թիֆլիսի Նորաշեն, Շամխորեցեց Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Նշան, Երեւանցոց Սուրբ Մինաս եւ Ախալցխայի Սուրբ Նշան եկեղեցիների հետ Վրաց պատրիարքարանի կողմից արհեստականորեն հռչակվել է վիճելի, որով էլ “հարեւան եւ եղբայր” վրացիները “արդարացնում” են հայկական եկեղեցիների չվերադարձվելը:

Ավելին. արդեն ներկայիս Թուրքիայի-Արեւմտյան Հայաստանի տարածքում գտնվող (հատկապես՝ Անիում) մի շարք եկեղեցիներ նույնպես սկսել են “վրացականացնել” վրացիները եւ շուտով նոր բորբոքումներ կլինեն նաեւ հայ-թուրքական արձանագրությունների ստորագրումից հետո: Այստեղ էլ՝ թուրքերի “աչքը լույս”…

Մեր պետությունը պարտավոր է վերջապես տեր կանգնել մեր ժառանգությանը եւ պատմական հուշարձաններին, այլապես օտարները դրանց տեր դառնալով՝ տեր են դառնում նաեւ մեր մասնատված հայրենիքի տարբեր հատվածներին:

Արման Դավթյան
“Լուսանցք” Թիվ 127, նոյեմբերի 27 — դեկտեմբերի 3, 2009թ.

Դեսպանատները պատասխանատվություն չե՞ն կրում

Նոյեմբերի 17-ին Երեւանի “Մոսկվայի տանը” հրավիրված էին հյուրեր` “Արաքսի ափին” վավերագրական ֆիլմի պրեմիերային: Ֆիլմի ռեժիսորը եւ սցենարիստը Գեւորգ Նազարյանն է:
Նկարահանմանը աջակցել էին ՀՀ-ում եւ Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպանատները: ՀՀ-ում ԱՄՆ դեսպանատան ներկայացուցիչներից մեկը ֆիլմի ցուցադրումից առաջ ասաց, թե երկար ժամանակ Արաքսը հոսելով, բաժանել է երկու ժողովուրդներին, եւ այսօր ժամանակն է, որ սկսվեն նոր հարաբերություններ: Հայկական կողմից մեկն էլ, ով ներկայացավ իբրեւ ինչ-որ մարկետինգի ասոցիացիայի նախագահ, հայտնություն արեց, թե ժամանակն է, որ հավաքվեն երկու ափերը միմյանց ճանաչելու համար: Իսկ Թուրքիայի գործարարների կենտրոնի նախագահ Սեյդար Դինլերը ավելացրեց. “Մենք նույն ժողովուրդն ենք, եւ ժամանակն է, որ այստեղից սկսվի համագործակցությունը”:

Ինչ վերաբերում է ռեժիսոր եւ սցենարիստ Գեւորգ Նազարյանին, ով խորհրդային տարիներին աշխատել էր “Լրաբեր” ինֆորմացիոն հաղորդումների գլխավոր խմբագրությունում, իմ հիշողության մեջ միշտ մնացել է իբրեւ պրիմիտիվ եւ ապաշնորհ լրագրող: Խոսքերիս ապացույցն է նրա նկարահանած վերոհիշյալ ֆիլմը: “Պետպատվեր” կատարած այս ապաշնորհ սցենարիստ եւ ռեժիսոր ներկայացողը չգիտեր անգամ (դեռ չենք խոսում քաղաքական գործոնի մասին) կինոնկարահանման տարրական օրենքները, չէր տիրապետում կինոլեզվին եւ անճաշակ երաժշտական ձեւավորմամբ խայտառակեց իրեն: Նույնիսկ չէր փորձել մի պահ մտածել, որ օտարի ջրաղացին է ջուր լցրել` մեր մշակույթը ոտնահարելով: Չիմանալով եւ չհասկանալով ժամանակակից վավերագրական կինոլեզուն` նա կիրառել էր 80-ականների խորհրդային անգրագետ ռեպորտաժային մոտեցումները, առավել եւս` փառամոլության տենչին տուրք տալով սցենարիստը մտել էր կադր, որպես գործող անձ, ինչը վավերագրական կինոյում արգելված է: Եվ այսպիսի ապազգային ֆիլմ անելու համար լավ ընտրություն էր արված. Գեւորգ Նազարյանը գործածվեց հենց իր ապաշնորհության պատճառով:
Ի դեպ, Սեյդար Դինլերը նույնիսկ զարմացել էր. “Ինչպե՞ս եմ այսքան հանդիսատես հավաքելու Թուրքիայում”…

Հ.Գ.
Ֆիլմի նկարահանմանը աջակցել էին ՀՀ-ում եւ Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպանատները, բայց չէին մոռացել տիտրերում արձանագրել, թե դեսպանատները պատասխանատվություն չեն կրում ֆիլմի համար:

“Լուսանցք” Թիվ 126, նոյեմբերի 20 — 26, 2009թ.

Անցյալի պատառ, որ ապագա է. Պարույր Ամին

Չնայած համագյուղացիներ լինելուն` ես Պարույր Սեւակին առաջին անգամ տեսել եմ 1959թ-ին` գրականագետ, Սեւակի արյունակից բարեկամ, նրա կենսագիր, բանասիրական գիտ. դոկտոր Ալբերտ Արիստակեսյանի տանը: Ալբերտը իմ հորաքրոջ որդին էր (նաեւ մեր` իր երիտասարդ հարազատ-բարեկամների հոգեւոր ուսուցիչը), ապրում էինք նույն բակում:

Մինչ այդ հանդիպումը Ալբերտը մեզ հաճախ էր պատմում Սեւակի մասին, կարդում էր եւ արտասանում նրա դեռեւս հանրությանն անծանոթ (կամ քիչ ծանոթ), բայց իրեն հոգեհարազատ բանաստեղծություններ: Այս ամենի շնորհիվ մինչ հանդիպումը ես, թվում է, արդեն շա՜տ մոտիկից ճանաչում էի բանաստեղծին: Այնուամենայնիվ, այլ էր հանդիպումը. ինչպես առաջին, այնպես էլ հաջորդող հանդիպումներից յուրաքանչյուրը մի բացառիկ իրադարձություն, անբացատրելի երեւույթ էր ինձ համար:

Առաջին հանդիպման ժամանակ ես 9-րդ դասարանում էի: Ունեի երաժշտական ունակություն եւ երգում էի մեր բոլոր խնջույքների ժամանակ: Այդ օրն էլ երգեցի… ոչ բարով երգեի… եւ երգեցի գիտե՞ք ինչ, այն ժամանակներում խիստ տարածված եւ հնչեղություն ունեցող “Քուռ-Արազ-Արարատ… կարդաշ օլուբ Հայաստան-Ազերբայջան…”-ը (ի դեպ, այդ երգի համար փառատոնում պատվոգիր էի ստացել), մի հունական երգ, ընթացքում մեկ-երկու հատ էլ հայկական գուսանական երգեր:
Խնջույքի վերջում Սեւակն ինձ ասաց. “Սեւուկ ջան (Սեւուկն իմ մականունն է), դու պիտի Կոմիտաս երգես”,- ու պատմեց մի քանի դրվագներ Մեծն Կոմիտասի կյանքից: Ասում եմ` ընկեր Սեւակ:
— Այ տղա, ի՞նչ ընկեր:
— Բա ինչպե՞ս դիմեմ. քեռի ասեմ, դուք իմ հայրական կողմից եք բարեկամ, ամի ասեմ, ախր թուրքերեն է,- ասում եմ:
— Ո՛չ,- ասաց Սեւակը,- ո՞վ է ասել, կարող ես ամի ասել:
— Ամի ջան, ախր որ Կոմիտաս երգեմ, դահլիճը չի հասկանա, լավ չի ընդունի,-անկեղծանում եմ:
— Ձեր կուլտուրայի տան դահլիճը քանի՞ տեղանոց է:
— Մոտ 400,- պատասխանում եմ:
— Այդ 400-ից 4 մարդ կհասկանա՞:
— Հա, իհարկե:
— Ուրեմն, դու երգիր այդ 4 մարդու համար եւ անպայման կգտնես ու կկարդաս Լյուսի Թարգյուլի “Կոմիտաս” վեպը:
— Խոստանում եմ:
Դրանով ավարտվեց մեր առաջին` ինձ համար ճակատագրական զրույցը:

Արդեն այն, որ զրուցել եմ Պարույր Սեւակի հետ, ինձ համար մեծ հպարտություն ու պատիվ էր, իմ հասակակիցների շրջանում պարծենալու հրաշալի առիթ: Հաջորդ օրն իսկ գրադարանից (երանի այն ժամանակներին, ինչքան գրադարաններ կային) վերցրի բանաստեղծի հանձնարարած գիրքը եւ 2-3 օրում հափշտակությամբ կարդացի:

Կոմիտասն իմ ամբողջ էությունը գլխիվայր շուռ տվեց: Այդ օրվանից մի քանի շաբաթում անգիր արեցի երգարանում եղած այն բոլոր երգերը, որոնք թեկուզ քիչ, բայց գոնե հնչում էին ռադիոյով:

Անցան ամիսներ … Ձգտումս նորից հանդիպելու բանաստեղծին, լսելու նրա իմաստուն խոսք-խորհուրդները, ըմբոշխնելու նրա ջերմ ներկայությունը, անափ էր: Նաեւ պատրաստ էի քննություն հանձնել, հպարտանալ հանճարեղ Կոմիտասի իմ իմացությամբ… Եվ առիթը ներկայացավ…

Հորս՝ Նորայր Ղազարյանի (նա այդ տարիներին շրջխորհրդի գործկոմի կուլտուրայի բաժնի վարիչ էր) նախաձեռնությամբ մի կիրակի մեկնեցինք Ապարան՝ հանգստանալու բնության գրկում: Մեզ հետ էր նաեւ Սեւակը: Ամբողջ ճանապարհին մեր “բակային” երգչախումբը, որի “երգիչ դիրիժոր”-ը Ալբերտն էր, երգում էինք միայն Կոմիտաս եւ ազգային, ժողովրդական երգեր: Հենց ճանապարհին իմացանք, որ Սեւակի ամենասիրելի երգերից էին (բնականաբար Կոմիտասի երգերից հետո) “Հյուսվածքս զառ եմ նախշել, տուն արի յար…”-ը (որի համար ասաց` հրաշք երգ է) եւ Հրաչյա Հովհաննիսյանի խոսքերով գրված “Երթամ արտը հնձելու…” երգերը:
Բանաստեղծը գոհ էր. ես հրճվանքից գլուխս կորցրել էի: Մի բան ակնառու էր. սկսվում էր մի ջերմ բարեկամություն Մեծ բանաստեղծի եւ նրան պաշտող երկրպագու ընթերցողի միջեւ` Պարույր ամիի ու Սեւուկ “եղբորորդու” բարեկամությունը:

Անցյալի պատառ, որ ապագա է. Պարույր գիտնականը
Մեր մոտ ազգականներից մեկը, իմանալով որ Սեւակն ինձ շատ է սիրում, խնդրեց մի հարցով օգնեմ:
Այդ տարին Սեւակը Գերագույն Խորհրդի պատգամավոր էր: Պատահաբար փողոցում հանդիպեցի, ողջագուրվեցինք, ասացի.
— Ամի ջան, մեր բարեկամի տղային կալանավորել են, մայրը շատ խնդրեց քեզ ասեմ, որ միջնորդես պատիժը մեղմացնելու համար:
Պոռթկաց.
— Պարույր Սեւակը պատգամավոր է ընտրվել, որ հանցագործներին, թեկուզ բարեկամ, հովանավորի՞… ոչ մի դեպքում, հանցագործ է, պիտի պատժվի:
Հոգուս խորքում համամիտ էի նրան, բայց… Զգաց, նրբորեն զգաց վիճակս…
— Սեւուկ ջան, ես քեզ վրա չեմ զայրանում, ջանս, դու մի վիրավորվիր,- ապա համբուրեց ու բաժանվեցինք:

Որքան պոռթկուն, իմաստուն ու ուղղամիտ էր, այնքան նրբանկատ ու բարի:

Սխալված չեմ լինի, եթե ասեմ, որ 60-70-ական թվականները մեր ժողովրդի համար ազգային ու ոգեղեն մշակույթի զարթոնքի բուռն տարիներ էին:

“Անլռելի զանգակատուն” պոեմի շռնդալից մուտքը հայ գրականություն, հայրենասիրական-ազգայնական մի քանի գաղտնի կազմակերպությունների (ՀԵՄ, ԱՄԿ եւ այլք) առկայությունը, 65-ի ապրիլի 24-ի (ԽՍՀՄ պատմության մեջ աննախադեպ) սգո երթ-ցույցը, մեծ եղեռնի հուշարձանի բացումը, գրական ու մշակութային բուռն կյանքն իրենց խորը կնիքը թողեցին մեր սերնդի գիտակցության ձեւավորման ու հոգեկերտվածքի վրա: Հիշեցի Ալբերտ Արիստակեսյանի բնութագրումը.
— Սեւակը գրում է այնպես, ինչպես 10-րդ դարում` Մեծն Նարեկացին:
Մինչեւ Ծիծեռնակաբերդի հուշարձանի բացումը, ամեն ապրիլի 24-ին այցելում էինք պանթեոն՝ Կոմիտասի շիրիմին ծաղիկներ դնելու: 66-ի այդ օրը ականատես եղա Սեւակի մեծությունը փաստող մի տեսարանի:
Գրական աշխարհի իր մի քանի ընկերների հետ մոտենում էր Կոմիտասի հուշարձանին, երբ քիչ այն կողմ նկատեց բարետես, սպիտակահեր մի ծերունու:
Կտրուկ թողեց ընկերներին, մոտեցավ ծերունուն, բռնեց-համբուրեց նրա աջը, ապա դիմելով ընկերներին` հուզված ու շատ պայծառացած ասաց.
— Խնդրում եմ ծանոթացեք, ընկ. Վարդան Հովսեփյանը իմ ուսուցիչն է…
1967թ-ի հուլիսի 27-ին կայացավ Պարույր Սեւակի “Սայաթ Նովա” ատենախոսության պաշտպանությունը բանասիրական գիտությունների թեքնածուի գիտական աստիճան ստանալու հայցով:

Սեւակի երկրպագուների թիվն այնքան մեծ էր, որ ոչ միայն գրականության ինստիտուտի դահլիճում, այլեւ միջանցքում եւ աստիճանների վրա “ասեղ գցելու” տեղ չկար: Պաշտպանության պաշտոնական ընդդիմախոսներն էին Ռուբեն Զարյանը, Սուրեն Աղաբաբյանը, Ասատուր Մնացականյանը եւ վաստակաշատ Մորուս Հասրաթյանը:

Դա լոկ գիտական թեզի պաշտպանություն չէր, այլ փայլուն գիտական բանավեճ հատկապես երկու մեծերի՝ թեզը պաշտպանող Պարույր Սեւակի եւ ընդդիմախոս՝ սայաթնովայագետ Մորուս Հասրաթյանի միջեւ (այդ բանավեճը տեւեց մոտ 4 ժամ):

Ընդդիմախոսի բոլոր 10 հարցապնդումներին Սեւակը իր բոլոր պատասխանները ուսուցչամեծար, խելացի սանին հատուկ ոճով սկսում էր “օգտվելով չարաճճի աշակերտի իրավունքից, իմ սիրելի ուսուցչին պետք է ասեմ” կամ “հայցելով իմ շատ սիրելի ուսուցչի ներողամտությունը” եւ նմանատիպ այլ խոսքերով, ապա, հանդես բերելով գիտական բանավեճին տիրապետողի իր ճարտասանական վարպետությունն ու գիտական հիմնավորումները, ապացուցում էր… անգամ “անապացուցելին”…
Մեծ գիտնականին հատուկ խոհեմությամբ Մորուս Հասրաթյանն ընդունում էր Սեւակի հիմնավորումները:

Բանավեճի գագաթնակետը եղավ վերջին հարցապնդմանը Սեւակի տված կրկին շատ հիմնավոր պատասխանը, որին հաջորդեց Մորուս Հասրաթյանի հիացմունքով լեցուն “հանդիմանական” խոսքը.
— Այ տղա, տաս անգամ ասացի ընդունում եմ, մի անգամ էլ դու ասա էլի, հո խանչալիդ զառ քարը վեր չի ընկնի:
Ներկաները բուռն ծափահարեցին:

Չնայած երկարատեւ բանավեճերին, հենց իրենք՝ ընդդիմախոսները պահանջեցին (“ինչ-որ օրենքի, ինչ-որ պահանջի համապատասխան”) Պարույր Սեւակին մի անգամից շնորհել բանասիրական գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան…

Բացառիկ երեւույթ գիտական աշխարհում՝ կիրառված բացառիկ անհատի նկատմամբ…
Մորուս Հասրաթյանը առաջինը գրկեց Սեւակին ու ճակատը համբուրեց:

Հիրավի, մեծերին հատուկ գիտական բանավեճ, ուր հաղթողը մեկն է` գիտությունը: Իսկական գիտությունը: Որ զերծ է մարդկային նախանձից…

Մինչեւ այսօր էլ շատ կարոտով ու հուզմունքով եմ հիշում 1966-ի ամռանը ԵՊՀ-ի դասախոս, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Թադեւոս (Թաթիկ) Հակոբյանի ղեկավարությամբ, Պարույր Սեւակի եւ դոցենտ Գրիգոր Ավագյանի մասնակցությամբ համալսարանի աշխարհագրական ֆակ.-ի 3-րդ եւ մեր` 5-րդ կուրսի ուսանողների ուղեւորությունը Երեւան-Գորիս-Ղափան երթուղով: Ճանապարհին հայրենասիրական-ժողովրդական երգեր երգելով, պարելով հասանք Սիսիան: Մեր “ավագանի” եռյակը ավտոբուսից իջավ, գնացին շուկա: Քիչ անց եկան` ճմրթած թղթով բերանը փակած երկու շիշ քարահունջի օղի ձեռքներին: Սեւակը դրանք տվեց ինձ, ասաց` պահիր: Շշերը վերցրի, դրեցի փոքր ճամպրուկիս մեջ: Գորիսի ճանապարհին Սեւակն ինձ տվեց նաեւ նշումներով լցված երկու ընդհանուր տետր եւ ասաց` սրանք էլ պահիր: Ես էլ` “խելոքս” այդ տետրերն էլ դրեցի նույն ճամպրուկի մեջ: Երեկոյան հասանք Գորիս, Սեւակն ուզեց տետրերը: Բացեցի ճամպրուկը եւ ի՞նչ. սառը քրտինքը պատեց մարմինս. չարաբաստիկ քարահունջի օղին թափվել էր տետրերի վրա եւ համարյա կիսով չափ ջնջել նշումները: Ի՞նչ անեմ: Մեծագույն հանցանք գործածի նման, դողդողալով մոտեցա, ասացի. “Ամի, տես` ինչ են եղել տետրերը”:
— Ի՞նչ ես ասում, այ տղա,- վեր թռավ տեղից,- տու՛ր տեսնեմ:
Վերցրեց, հատ-հատ թերթեց. “Ոչինչ, սա էլ ոչինչ, սա էլ կհիշեմ” եւ այսպես… մինչեւ վերջ: Տեսնելով, որ մեռած եմ` թաղած չեմ, ասաց.
— Լավ, քիթդ մի՛ կախիր, տար` լավ պահիր:
— Ամի ջան, գուցե ուրիշի՞ն տաս:
— Ոչ, դու պիտի պահես,-ինչպիսի՜ նրբանկատություն:
Մինչեւ հյուրանոց գնալը, Սատանայի կամրջի վրա կազմակերպեցինք խնջույք` խարույկի շուրջ: 3-րդ կուրսի երեք թիկնեղ տղաներ, մինչեւ գոտկատեղը մերկացած, գլխներին սրբիչներ կապած, երեսները մրոտած, սասնա ֆիդայական շուրջպար բռնեցին. մի անմոռանալի տեսարան:
Սեւակը հիացած ասաց. “Հեթանոսների պարը` սատանայի կամրջի վրա, ես դրան կանդրադառնամ”:
Հաջորդ օրն առավոտյան իմացանք, որ Սեւակը գիշերը խնդրել էր Թաթիկ Հակոբյանին (ով, ի դեպ, շատ էր սիրում Սեւակին). “Ղարաբաղում ընդհանրապես չեմ եղել, Բագրատ Ուլուբաբյանն էլ Ստեփանակերտում է: Խնդրում եմ, Ղափանի փոխարեն գնանք Ստեփանակերտ”: Ի ուրախություն բոլորիս, առաջին անգամ առիթ ունեցանք լինելու Ղարաբաղում (այն էլ Սեւակի հետ): Այդ գիշեր “ավագանի” եռյակը հանդիպել էր (բնականաբար գաղտնի) Բագրատ Ուլուբաբյանին, ով շատ ցանկացել էր հանդիպել Երեւանից եկած գոնե մի երկու ուսանողների:
Հաջորդ օրը երեկոյան կիսախափանված ավտոբուսով մի կերպ հասանք Ղազախ (ամբողջ ճանապարհին ըմբոշխնելով Արցախի դրախտային բնության հմայքը), որտեղ “հյուրընկալվելու” տեղ չլինելու պատճառով գիշերեցինք ինչ-որ մի ավտոպարկում, որտեղ նաեւ վերանորոգում էին մեր ավտոբուսը: Ամբողջ գիշեր նվագեցինք ու պարեցինք: Այդ օրը բախտ ունեցա տեսնելու Մեծն Սեւակի պարը, հատկապես գովնդ եւ քոչարի: Հրաշալի էր պարում: Լուսադեմին հազիվ հասցրել էին ավտոբուսի շարժիչը նորոգել, եւ բռնեցինք վերադարձի ճամփան: Երեկոյան հասանք Սեւան: “Ավագանին” որոշեց իշխան ձուկ ուտել: Փողերը հավաքեցի, հաշվարկեցի, որ դրանով յուրաքանչյուրիս կհասնի մեկական ձուկ` իր մնացած “ատրիբուտներով”: Մոտեցա մատուցողին, ասացի, որ ամեն մեկիս առանձին-առանձին մեկական ձուկ մատուցի, նա թե` “հնարավոր չէ, ես ընդհանուր կբերեմ, դուք բաժանեք”: Ես` չէ, նա` հա, աղմուկ ստացվեց, եւ մեր շատ սիրելի պրոֆեսորը` Թաթիկ Հակոբյանը մատուցողին զայրացած ասաց. “Գիտե՞ք, որ ձեր խորտկարանում հյուրընկալվում է հայ նշանավոր բանաստեղծ Պարույր Սեւակը”: Սեւակն էլ պահը չկորցնելով թե` “իսկ նա պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Թադեւոս Հակոբյանն է, մյուսը` դոցենտ Գրիգոր Ավագյանը: Խեղճ մատուցողը շշկռվեց, գնաց, ու քիչ անց իրենց սրահի վարիչի հետ եկավ, ով շատ հարգալից հարթեց եւ “լուծեց” բոլոր հարցերը: Քիչ անց մեզ հյուրասիրեցին մեր պատվիրածի կրկնակի չափով, իսկ “ավագանուն”` լի ու բոլ մի ճոխ սկուտեղ ընտիր կոնյակով: Սեւակը լրջորեն դիմեց “շեֆին”. “Ինչպե՞ս հասկանանք”: “Շեֆն” էլ թե` “Ընկ. Սեւակ, կողքի սենյակում Ձեր ջերմ երկրպագուներն են, ու իրենք են հյուրասիրում”:
Վերջում մեզանից իմ հաշվարկից էլ քիչ գումար գանձեցին եւ փառահեղ ճամփեցին մեզ:
Վազգեն Ղազարյան

“Լուսանցք” Թիվ 119, հոկտեմբերի 2 — 8, 2009թ.
“Լուսանցք” Թիվ 120, հոկտեմբերի 9 — 15, 2009թ.
“Լուսանցք” Թիվ 121, հոկտեմբերի 16 — 22, 2009թ.