Հայ առաքելական եկեղեցու պատմության պաշտպանությունը ծուռ հայելու մեջ

Համլետ Դավթյան, պատմաբան, հրապարակախոս

Ընթերցողի ուշադրությանը ներկայացվող նյութը պատասխան-հոդված է «Էջմիածին» ամսագրում տպագրված մի գրախոսության: Համաձայն «Զանգվածային լրատվության մասին» ՀՀ օրենքի հոդված 8-ի, պատասխան հրապարակումը իրականացնում է նույն լրատվամիջոցը, սակայն ամսագրի գլխավոր խմբագիր Արշակ Մադոյանը, խորհրդակցելով հոգևոր դասի ներկայացուցիչների հետ, հրաժարվեց տպագրել սույն հոդվածը, հետևյալ կերպ պատճառաբանելով իր մերժումը.

  

«Այն, ինչը կարող է վնաս հասցնել եկեղեցու հեղինակությանը, չի կարող տպագրվել «Էջմիածին» ամսագրում»: Այսինքն, դա ոչ թե առարկություն էր հեղինակիս բերած փաստարկներին, այլ պարզապես լրացուցիչ մի ապացույց էր, որ, ինչպես բոլոր ժամանակներում, այնպես էլ այսօր, Մայր Աթոռի համար Հայաստանյայց եկեղեցու վարկը ավելի մեծ արժեք է, քան Հայաստանի Հանրապետության օրենքը, և որ եկեղեցին շարունակում է ազգային պետությունից իրեն ավելի բարձր դասել` անտեսելով նույնիսկ բոլոր տեսակի օրինախախտների համար վատ օրինակ ծառայելու հանգամանքը:

 

   

 

Անշուշտ, օրենքը խախտելու և անձիս իրավունքները ոտնահարելու այս բացահայտ վկայությունը ինձ թույլ է տալիս դիմելու դատարան` պատասխանս ամսագրում տպագրելու պահանջով, սակայն այդ քայլին չեմ դիմում սոսկ ճանաչված հայագետ պարոն Ա. Մադոյանի հանդեպ խորին հարգանք տածելուս պատճառով: Դատարան կդիմեի, եթե պատասխանող կողմ հանդիսանար ոչ թե ամսագրի գլխավոր խմբագիրը, այլ` հիմնադիրը: Շնորհակալություն եմ հայտնում «Կրոն և հասարակություն» հանդեսի խմբագրությանը, որ համաձայնեց այս կապակցությամբ էջեր տրամադրել ինձ:

Հեղ.

Վերջապես լույս տեսավ իմ հեղինակած «Մեզ անծանոթ Վարդանանց պատերազմը: Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցին և մեր պատմության ընթացքը» աշխատության գրախոսությունը (ավելի շուտ` հակախոսությունը), որը գրել է պատմական գիտությունների դոկտոր Վրեժ Վարդանյանը[1]: Իսկ թե ինչու` «վերջապես լույս տեսավ», որովհետև ակադեմիական շրջանակներում վաղուց էին շրջանառվում գրքիս դեմ գրելու համար իջեցված հրահանգի մասին լուրերը: Ինչևէ, այժմ ինձ մնում է միայն օգտվել պատասխան խոսքի իրավունքից և, փորձելով գրախոսության նույն ոճով ու կառուցվածքով, նրանում արտահայտված մտքերն ու դատողությունները ծուռ հայելու փոխարեն իսկական հայելու մեջ անդրադարձնելով` ընդդիմախոսել ընդդիմախոսիս: Կարծում եմ, ասելիքն այսպես ավելի առարկայական կդառնա, որովհետև գրքի վերաբերյալ բազմաթիվ դատողություններ կան, որոնք բնորոշ են հենց գրախոսությանը: Հետևենք Վարդանյանի մեկնակերպին (ինչպես ինքն է կամենում հետևել իմ մեկնակերպին) և, ճիշտ հայելու առջև պահելով գրախոսությունը, ցույց տանք, որ ոչ թե գրքում, այլ այնտեղ են «քննության առնվում Հայոց եկեղեցու պատմությանն առնչվող իրողությունները` պատմության առողջ ըմբռնմանը հակասող մեկնաբանություններով ու եզրահանգումներով, դրույթներով» (129):

Գրախոսն իր առաջին մեղադրանքը ներկայացնելու համար հետևյալ մեջբերումն է կատարում. «Հանուն Հայաստանում սեփական իշխանության հաստատման` քրիստոնեական Եկեղեցին կործանեց Հայոց պետականությունը»[2]:  Այո, իհարկե, սա իմ գրքից է: Բայց լավ հասկանալու համար, թե ինչ եմ ասել և ինչու եմ ասել` հարկավոր է գիրքն ամբողջությամբ նորից կարդալ, երկու տողով բացատրելու բան չէ: Ես, օրինակ, առանց լրացուցիչ բացատրության լրիվ հասկանում եմ պարոն Վարդանյանին, երբ նա գրում է, որ «գահընկեց անելով հայ Արշակունի վերջին թագավորին` Սասանյան տիրակալը Հայաստանի քաղաքական ղեկը հանձնեց Եկեղեցու ձեռքը, որը ժողովրդի ներկայացուցիչն էր արյաց դռան առջև»[3]: Նշանակում է, գիրքս «քննողի» համար էլ է անշրջանցելի ճշմարտություն, որ V դարում արդեն եկեղեցին ստանձնել էր Հայաստանի քաղաքական ղեկը: Ինքս միայն շեշտել եմ` ցանկանալով է ստանձնել:

Ի դեպ, միայն ես չեմ դա ասել: Լեոյի համոզմամբ, «ամբողջ չորրոդ դարն արդեն ցույց տվեց մեզ որ քրիստոնեությունը, Հայաստան մուտք գործելուց հետո, հայ ժողովրդի քաղաքական շահերը հպատակեցնում էր իր շահերին»[4]: Զորայր Խալափյանը պատմավեպ է գրել, բայց պատմաբանի հայացքով է նայել ժամանակին: Ահա այն. «Եկեղեցին պատճառ դարձավ հայ ինքնուրույն թագավորության անկման… Հարյուրավոր եպիսկոպոսները, որ մեծ մասամբ այլազգիներ էին և նրանց մեջ պակաս չէին խաչագողերն ու շնացողները, իրենց բարոյապես բարձր էին պահում թագավորից: Սրանք ևս ղեկավարվելով արդարության թյուր ըմբռնմամբ, ձգտում էին ստեղծել «Քրիստոսի արդար թագավորությունը երկրի վրա», եկեղեցին ինքն էր ձգտում թագավորել ու թագավորեց, իշխանության սկզբունքները փոխարինվեց գաղափարախոսությամբ, իսկ դա պետության վախճանն էր»[5]: Ներկայացնելու համար, թե որն է իշխանության սկզբունքներին փոխարինած այդ գաղափարախոսությունը, հեռու չեմ գնա, կվկայաբերեմ Վ. Վարդանյանի նույն աշխատությունից մի փոքրիկ ծանոթագրություն: Սա է. «Հովհաննես Արճիշեցին իր «Մեկնութիւն պատարագին» գործում գրել է. «Եկեղեցին տուն, բնակարան է երկնաւոր Թագաւորին»` Աստծու, որը եկեղեցականներին կարգել է «իբրև իշխան» ժողովրդի վրա (ընդգծ. իմն է.- Հ.Դ.)»[6]: Իսկ եթե հետաքրքրում է նաև այն հարցը, թե «ինչու էր եկեղեցին համարում, որ իշխելու իրավունքն իրենն է», ապա, կարծում եմ, հարկավոր է նախ ուսումնասիրել Հայաստանյայց եկեղեցու դավանաբանությունը:

Հաջորդը: Վարդանյանը գրում է. «Ներքին ու արտաքին ախոյանների դեմ Եկեղեցին ու պետությունը պայքարում էին միասնաբար: Նրանց միջև հաստատված բնական դաշինքը տվեց ցանկալի պտուղներ: 335 թ. մազքութների Հայաստան կատարած հարձակումից հետո Վրթանեսը հատուկ կոնդակով սահմանեց, որ յուրաքանչյուր տարի պատարագին պետք է հիշվեն Հայրենի երկրի համար (ընդգծ. իմն են.- Հ.Դ.) մղված մարտերում զոհված հայ ռազմիկների անունները» (էջ 129):

Սահուն է Վրթանես կաթողիկոսի մասին ասվածը, և առավել համոզիչ է թվում, երբ հղում է կատարվում Փավստոս Բուզանդին (առանց մեջբերման), այն էլ` նրա երկի 1883 թվականի հրատարակությանը: Մենք էլ բացենք Բուզանդ (բայց 1987 թ. հրատարակություն) ու կարդանք (տեղի սղության պատճառով ես հատված կբերեմ, դուք ամբողջը կարդացեք). «Մեծ Վրթանեսը մոտենալով նրանց (Խոսրով թագավորին, և բոլոր զորքերին.- Հ.Դ.) սփոփում էր և ասում. «Մխիթարվեցեք Քրիստոսով, որովհետև նրանք, որ մեռան, մեր աշխարհի, եկեղեցիների և աստվածատուր  հավատի համար (մեռան) […]

և մեռնելիս հաստատ պահեցին իրենց հավատարմությունը ու իրենց անձերը զոհեցին աստվածային ճշմարտության համար, եկեղեցիների, նահատակների, կրոնի սուրբ ուխտի, հավատի կարգերի համար, քահանայական ուխտի և Քրիստոսի անունով անթիվ նոր մկրտվածների ու աշխարհի բնիկ տիրոջ համար, և նրանք, որ իրենց կյանքը չխնայեցին այս բոլորի համար, պետք է մեծարվեն Քրիստոսի համար զոհվածների հետ […]: Եվ Վրթանես մեծ քահանայապետը օրենք սահմանեց երկրում տարեցտարի նրանց հիշատակը կատարել, ինչպես և նրանց, որոնք նույն կերպով (ընդգծ. իմն է.- Հ.Դ.) երկրի փրկության համար կմեռնեն»[7]: Պարոն Վարդանյան, հիմա` ա) ըստ Վրթանեսի` Հայրենի երկրի՞, թե՞ եկեղեցիների և աստվածատուր հավատի համար մեռան Վաչեանք, բ) նույն կերպով մեռնողների մեջ Վրթանեսը չի թվում թագի, թագավորի ու թագավորության համար մեռնողներին. մի՞թե այդպիսիք չկային, գ) ըստ Ձեզ` Եկեղեցու և պետության միջև հաստատված բնական դաշինքի տված ցանկալի պտուղը զոհված զինվորների անվան հիշատակումը եղավ. սա՞ էր «ցանկալի պտուղը»: Ասեմ, որ ինքս էլ եմ անդրադարձել Վրթանեսի կոնդակին և, իհարկե, այլ կարծիք եմ հայտնել (տես գրքիս 198-րդ էջը): Գուցե չարժեր աչքաթող անել:

Երրորդը: Պատմ. գիտ. դոկտորը ինձ չիմացության մեջ բռնացնելու համար գրում է, որ Սահակ կաթողիկոսը «մինչև վերջ ընդդիմացավ Արտաշեսին գահընկեց անելուն, որը տեղի ունեցավ Վռամ Ե արքայի կայացրած հրապարակային դատի ժամանակ, երբ Սահակը ծառացավ թագավորական ատյանի որոշման դեմ, ի հետեւանս որի զրկվեց Կաթողիկոսի իրավասությունից եւ երեք տարի պահվեց աքսորում: Անգամ այդ պայմաններում նա կարողացավ Վռամ արքայից համաձայնություն կորզել` վավերացնելու հայոց Արշակունի թագավորների օրոք գործող հայ նախարարությունների գահակարգը (Խոր. Գ, կե), որը մեզ է հասել «Գահնամակ» անունով: Սակայն Դավթյանը քամահրում է այս փաստերը` (ընդգծ. իմն են.- Հ.Դ.) նշելով, թե իբր Վռամ արքան Սահակ Կաթողիկոսի «անչափ խոսուն լուռ համաձայնությամբ թագազրկեց Հայոց աշխարհը» (էջ 130):

Տեղյակ լինենք, հարգելի գրախոսող, որ Սահակ կաթողիկոսին դատի ժամանակ «Շապուհ արքան պաշտոնանկ արեց և քաղաքական մեղադրանքով ձերբակալեց»[8], որովհետև «Սասանյան թագավորները շարունակում էին կասկածով վերաբերվել հայերին, միշտ համարել նրանց հունական քաղաքականության և նվաճողական ձգտումների գործիք»[9]: Հիմա թե ինձ ու Լեոյին հավան չեք, Խորենացուն դիմենք: Նրանից մենք գիտենք, որ Վռամը Սահակին «արձակելիս կանչում է իր առաջ բազմամբոխ ատյանում և ասում. «Երդվեցնում եմ քեզ քո հավատով, որ հավատարիմ մնաս մեր հպատակության մեջ, ապստամբության խորհուրդներ չտածես` խաբվելով Հունաց մոլորական հավատակցությունից, պատճառ դառնալով, որ Հայաստանը մենք կորուստի մատնենք, և մեր բարերարությունը չարության փոխարկես»[10]: Այնուամենայնիվ, պարոն Վարդանյան, Սահակ կաթողիկոսն իր հունասիրության համար դատվեց, ոչ թե «ի հետևանս» Արտաշես թագավորի պաշտպանության: Սահակը հանց Պիղատոս էր այդ ատյանում, այնինչ կոչված էր պաշտպանելու թագավորին: Նա լռեց, «հրաժարվեց առհասարակ որևէ բան ասելուց, չար կամ բարի»[11]: Ձեռքերը լվաց, բառ անգամ չարտասանեց Հայոց թագավորի օգտին (ուր մնաց ծառանար որոշման դեմ), քաջ գիտենալով, որ իր խոսքը կարող է հակակշռել մեղադրող իշխանների խոսքին: Փոխարենը մեծն Սահակը խոսեց ի պաշտպանություն իրեն, «պարկեշտ և նազելի դիրք բռնելով, ինչպես բեմբասացության ժամանակ, համեստ հայացքով և ավելի համեստ ձայնով, և սկսեց ճառել իր հպատակության երախտիքները»[12]: Այս մասին գրում է նաև Փարպեցին[13]: Մի՞թե Խորենացի ու Փարպեցի կարդալուց հետո անգամ կարելի է գրել` «Սահակը ծառս եղավ»: Բայց, ինչպես տեսնում ենք, գրվում է, որովհետև առասպել է հարկավոր, ոչ թե ճշմարտություն:

«Գահնամակի» մասին: Այս փաստաթուղթը վավերացնելու համար Վռամ արքայից համաձայնություն կորզելու հարկ չկար, որովհետև կարգ էր` պիտի վավերացվեր, «ամեն անգամ նոր թագավորի գահ բարձրանալով «Գահնամակը» վերահաստատվում էր»[14]: Այս անգամ պիտի վերահաստատվեր Հայոց թագավորությունը վերացնելու պատճառով: Իսկ Սահակը խնդրողի դերում էր, ոչ թե «համաձայնություն կորզողի»: Այն էլ խնդրում էր ոչ թե Պարսից թագավորին, այլ իր ազգակցին` Արյաց հազարապետ Սուրենյան Պահլավին. «Արդ` ջանա նրան (թագավորին.- Հ.Դ.) համոզել ճարտար միջնորդի նման»[15]: Սահակը նաև անձնական լուրջ շահախնդրություն ուներ. Մամիկոնյանների, Կամսարականների ու Ամատունիների տեղն էր կամենում կարգավորել:

Պարոն Վարդանյան, թերևս վատ չէր լինի տեղյակ լինել և այն մասին, որ, ձեր կարծիքով, եթե ես քամահրում եմ փաստերը, ապա այս առումով նորից ձեր համախոհների հետ փոքր թիվ եք կազմում, քանզի գրքի լույս տեսնելուց հետո բազմաթիվ մասնագիտական գնահատականներ են հնչել, որոնք հակընդդեմ են ձեր կարծիքին: Օրինակ, ԳԱԱ թղթակից-անդամ Հենրիկ Հովհաննիսյանը գրել է. «Նա (այսինքն` ես.- Հ.Դ.) անչափ ուշադիր է սկզբնաղբյուրների տողի ու տառի հանդեպ եւ մեզ ստիպում է նորից թերթել սկզբնաղբյուրներն առանց նախապաշարումների, մի պահ մոռանալով անգամ հարցի պատմությունը: Սա, կարելի է ասել, յուրահատուկ էկզիստենցիալ մոտեցում է: Հեղինակն այդ վիճակում է եւ մեզ էլ ներքաշում է այդտեղ: Ուզում ենք դատել ոչ թե մեր, այլ իր իսկ առաջադրած խնդիրների տեսակետից եւ չվիճել (դա թերեւս հնացած եղանակ է), այլ ինչ-որ բան գուցե լրացնել հարցի մեզ հետաքրքրող կողմից»[16]:

Վարդանյանը` իմ մասին: «Իր մտահնարքները մատուցելով ընթերցողին իբրեւ պատմական իսկություն` նա չի վարանում գրել, որ 428 թ. «հրաժարում եղավ սեփական թագավորից ու փոխարենը որեւէ ուղիղ պայման չդրվեց», եւ Հայաստանի կառավարմանը հայերի մասնակցությունը «մնաց չպարզված»: Մինչդեռ Եղիշեն վկայում է, որ Արշակունիների անկումից հետո «ի նախարարսն Հայոց անկանէր թագաւորութիւնն» քանի դեռ կային հայ նախարարությունները, Հայաստանը բառիս բուն իմաստով մնում էր աննվաճ» (էջ 131):

Ես` Վարդանյանի համար: Վրդովվել եք, որ գրել եմ` հայ իշխանները հրաժարվեցին սեփական թագավորից, ինչպես առուծախին սովոր մարդիկ, և գոհացան ստացած վարձքով: Նախ կխնդրեմ մեջբերում կատարելիս կամայական կրճատում չանել. եթե իմ նախադասությունը լրիվ բերեիք, ապա ընթերցողին առանց ձեր միջնորդության պարզ կլիներ ասելիքս (տես գրքիս 25-րդ էջը), իսկ ինքներդ էլ ձեզ կրակը չէիք գցի: Հիմա ես ստիպված ձեզ համար մի քանի պարզաբանում պիտի կատարեմ. ա) մտքում Խորենացի կարդացեք (ընթերցողին մի ասեք, նա գիտի), ահա այս հատվածը. «Վերջապես Վռամը հրամայեց` Արտաշիրից թագավորությունն առնել և նրան (Պարսկաստանում) արգելել և նրա ցեղի բոլոր գույքը արքունիք գրավել… Իսկ նախարարներին արձակեց մեծամեծ պարգևներով (ընդգծ. իմն է.- Հ.Դ.)` մի պարսիկ մարզպանի հետ, որ կոչվում էր Վեհմիհրշապուհ»[17]: Վատ չի լինի, եթե նաև Փարպեցի կարդաք. «Եվ Հայոց իշխաններն էլ, իբրև Արտաշեսին մատնելու վարձ, Պարսից թագավորից ստանալով պատիվներ ու մեծարանքներ (ընդգծ. իմն է.- Հ.Դ.)… հեռացան արքունիքից և եկան իրենց աշխարհը»[18]: Ասացեք խնդրեմ, ձեր կարծիքով թագավոր տալով մեծամեծ պարգևներ առնելն ու պարսիկ մարզպանի հետ վերադառնա՞լն էր արդյոք Հայաստանի օգտին դրված ուղիղ պայմանը, բ) իմ հաջորդ միտքն եք պռատ ձևով մեջբերում (լրիվը սա է` «Հայաստան աշխարհի կառավարմանը հայերի մասնակցությունը (ինչպե՞ս, ի՞նչ չափով) մնաց չպարզված»), հետո իմ դեմ հանում Եղիշեին` նորից պռատ ձևով հիշատակելով նրա խոսքը: Ես ամբողջը բերեմ. «Երբ Արշակունյաց ցեղը վերացավ… իշխանությունն անցավ Հայոց նախարարներին. որովհետև թեպետև հարկը Պարսից արքունիքն էր գնում, սակայն Հայոց հեծելազորն ամբողջապես նախարարներն էին առաջնորդում պատերազմի ժամանակ»[19]: Հիմա պարզվե՞ց, որ սեփական երկրի քաղաքական կառավարման մեջ հայերի մասնակցության չափը պարզ չէր, թե՞ տեքստը գրաբար բերեմ[20], գ) իմ «մտահնարքները» արևերես հանելուց հետո, անցնում եք պաթետիկայի` «քանի դեռ կային հայ նախարարությունները, Հայաստանը բառիս բուն իմաստով մնում էր աննվաճ»: Բայց լավ չէ՞ր չանցնեիք: Դե հիմա ասեք` ո՞ւմ միտքն է դա: Ականջս կախեմ` թաքուն ասեք: Պնդում եք, որ ձե՞րն է: Ուրեմն Նիկողայոս Ադոնցն է ձեզանից արտագրել: Ահա խնդրեմ. «Շնորհիվ մշտապես սպառազինված ազնվականության, Հայաստանը երբեք այն օրին չի հասել, որ դիաթավալ փռվի հաղթական թշնամու առջև, ինչպես տեսանք այդ նախարարության անկումից հետո: Նրա օրով մեր երկիրը նվաճված չի եղել բառի բուն իմաստով (ընդգծ. իմն է.- Հ.Դ.)»[21]: Ներեցեք, պարոն Վարդանյան, համարձակվում եմ աննրբանկատ երևալ, բայց թույլ տվեք ասել, որ պայման է և բարեկրթության նշան` ուրիշի միտքը կրկնելիս հիշել հեղինակի անունը, այլապես մտքագողություն է ստացվում:

Փոքր-ինչ ներքև Վարդանյանը նորից գյուտ է անում. «Հազկերտ Երկրորդի կողմից Հայաստան ուղարկված Միհրներսեհը (ընդգծ. իմն է.- Հ.Դ.) հայերին կրոնափոխության առաջարկ է արել, որը կտրուկ մերժվել է Արտաշատի ժողովում» (էջ 131): Եղիշեն կզարմանար, կասեր` ես չգիտեի: Ո՞նց չզարմանար, եթե ինքը գրել է, որ Հազկերտի հրովարտակ կոչված հրամանագիրը Միհրներսեհի` մեծ վեզիրի անունից է ուղարկվել Հայաստան (այդպես էր կարգը), իսկ ըստ պատմաբանի` Միհրներսեհն է ուղարկվել, այն էլ` ոչ թե պահանջելու, այլ սոսկ  առաջարկելու հայերին կրոնափոխ լինել: Հայերն էին էլի` աղմուկ հանեցին, ժողով արեցին, խիստ նամակ գրեցին նույն Միհրներսեհին, որը չգիտես ինչու չէր սպասել, հետ էր գնացել (թե՞ փախել էր) Տիզբոն: Բայց թողնենք Վարդանյանին, որովհետև այդ ամենի մասին Եղիշեն ավելի հետաքրքիր է պատմում[22]:

Արտաշատի ժողովում մի ուրիշ բան էլ է եղել, որ չգիտեինք` Վարդանյանն է բացահայտում: Ուշագրավ հարցադրում է, լսենք. «Արտաշատի ժողովում, երբ հայերը մերժեցին հավատափոխության առաջարկը եւ պայքարի ելան Վասակ Սյունեցու դեմ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ, արդյո՞ք մաքառում էին միմյանց դեմ» (էջ 132): Իսկ հիմա հեղինակին կխնդրենք միտքը հայերեն թարգմանել` ինչ է, Վասակը հայ չէ՞ր…

Միջանկյալ կերպով մի մտահոգություն հայտնեմ: Քանի որ պրն Վարդանյանի հոդվածի 3 էջի դեմ արդեն 7 էջ եմ լրացրել թռուցիկ գրելով, բայց դեռ ասելիք է մնացել, ապա ստիպված եմ մտածել պատասխանիս ծավալի մասին, և նրա մնացած 12 էջին ոչ մանրամասնաբար անդրադառնալ: Վերջապես ո՞վ է այդքանը տպագրելու: Այս հանգամանքից դրդված, ուրեմն, այսուհետև թռիչքներով առաջ կգնանք: Վարվենք այդպես:

Կարդում ենք. «Ամուր կառչելով իր կանխակալ ենթադրություններին` Դավթյանը գրում է, թե իբր Ավարայրից սկսվեց համայնքի վերածվելու հայերի «ազգային ուղին», իսկ Նվարսակի պայմանագիրը ցույց տվեց, որ հայերն »ամբողջը վերջնականապես կորցնելուց հետո՞ արդեն ընդունակ էին »գոհանալ փոքր ձեռքբերումներով՞ (էջ 122): Մի՞թե փոքր ձեռքբերում էր այդ պայմանագրով Հայաստանին վերապահված ներքին ինքնավարությունը, հոգեւոր ազատությունը, նախարարական պետականության հիմքերի ամրապնդումը (թագի գաղափարից ու թագը վերականգնելու հնարավորությունից վերջնականապես հրաժարվելո՞վ են պետականության հիմքեր ամրապնդում.- Հ.Դ.)… Մի՞թե »փոքր ձեռքբերում՞ էին Բագրատունյաց թագավորությունը, Զաքարյանների եւ մյուս տոհմերի իշխանությունները (հազար ափսոս, բայց Բագրատունյաց թագավորությունը Մեծ Հայքի թագավորությունը չէր, իսկ Զաքարյանների եւ մյուս տոհմերի իշխանություններն էլ Բագրատունիների թագավորությունը չէին, այլ մեկ աստիճան ցածր էին, ինչն արդեն ազգային նահանջ էր.- Հ.Դ.)՞ (էջ 134):

Շարունակենք Նվարսակի թեման:  Ըստ Վարդանյանի, ««ծառայ» բառեզրը հայերենում ունի «վասալ» իմաստը, իսկ Դավթյանի կարծիքով Վահանը կամովին իրեն ներկայացրել է իբրեւ պարսից թագավորի «ծառա» եւ հրաժարվել անկախությունից» (էջ 134): Թույլ տվեք ասել, որ «ծառայ» բառեզրը հայերենում չունի «վասալ» իմաստը (համոզվելու համար տես Աճառյանի «Հայերեն արմատական բառարանը» և «Ժամանակակից հայերենի բացատրական բառարանը»): Թույլ տվեք ասել նաև, որ շփոթում եք, պարոն, իմ գրքի 165-րդ էջում ես չեմ Վահանին ծառա ասողը, այլ Վաղարշ թագավորը: Փարպեցին է բերում թագավորի խոսքը. «…Բայց դուք մեզ լիովին հատուցեք և արեք այն հպատակությունը, որ ծառան պարտավոր է կատարել իր տերերի հանդեպ»[23]:

Վարդանյանը չի հանգստանում. «Եւ իբր Վահանը «հեռու էր քաղաքականությունից. այսքան ուժ վատնել եւ այս արդյունքն ունենալ,- պաթետիկ ոճով գրում է հեղինակը (այսինքն` ես.- Հ.Դ.):- Իսկ արդյունքները, ինչպես գիտենք, արդարացրին ազատագրական շարժման մասնակիցների սպասումները: Հայաստանը պահպանեց իր ներքին ինքնավարությունը, կրոնը, զորուժը, նախարարական համակարգը: Արդյունքներից էր նաեւ 485 թ. Վահանին Հայաստանի մարզպան կարգելը» (էջ 134-135): Պարոն Վարդանյան, դուք սովոր եք ակադեմիական ոճի՞ն: Խնդրեմ, Աբեղյանի ակադեմիական ոճով կարծիքն իմացեք (իսկ թե ինչու չգիտեք` չգիտեմ). «Նուարսակի դաշնադրության երեք պայմանները հայերի համար ապագայում դառնում են իբրև հավատարիմ հպատակության հրահանգ-ծրագիր»[24]: Հավատարիմ հպատակության հրահանգ-ծրագի՞րն էր սպասված արդյունքը:

«Դավթյանը գտնում է, որ Նվարսակի պայմանագրում ոչ մի քաղաքական կետ չկար, միայն մեկը եւ այն էլ Եկեղեցու օգտին, որով պարսից դուռը Եկեղեցուն թույլ էր տալիս պահպանել իր ծիսակարգը» (էջ 135): Մի խեղաթյուրեք միտքս, պարոն: Ես գրել եմ. «Առաջին ամենախոշոր զիջումը Նվարսակի պայմանագիրն էր, որը ոչ մի քաղաքական կետ չէր պարունակում: 484 թ. կնքված հաղթական համարվող այս պայմանագրի մեջ ընդամենը մեկ շոշափելի պայման կար, այն էլ եկեղեցու օգտին էր: Դավանափոխելու մտքից վաղուց հրաժարված Պարսից արքունիքը դրանով թույլատրում էր եկեղեցուն պահպանել նաև իր ծիսակարգը»: Ես ասում եմ «շոշափելի պայման», դուք դա դարձնում եք «քաղաքական պայման»: Չի կարելի: Եվ, ընդհանրապես, մի վերաշարադրեք ու մի վերագրեք ինձ այն, ինչ ես չեմ ասել. իմ ասածը ինձ էլ, ձեզ էլ լիուլի կբավականացնի: Ի միջի այլոց, քաղաքական պայմանագի՞ր եք փնտրում V դարում: Գրքում չտեսա՞ք Փայտակարանի պայմանագիրը, որի իրականացման դեպքում մենք կարող էինք ոչ միայն եկեղեցական ծիսակարգը պահպանել, այլև թագավորությունը վերականգնել: Երբ ցանկանաք կարդալ այդ մասին, կարող եք նորից բացել գրքիս 68, 76-80, 133, 172-173 էջերը:

Բայց ի՞նչ Փայտակարան, եթե փոխարենը դուք ուրիշ բան եք տեսել գրքում: Ահա. «Դավթյանը սխալմամբ 482 թ. Ներսեհապատի ճակատամարտի պահին Վահանանց զորքի թիվը հասցնում է 30 հազարի այն դեպքում, երբ, ըստ Ղազար Փարպեցու, նույն թվականին Ակոռիի մոտ տեղի ունեցած մարտի ժամանակ Վահանանց զորուժի թվաքանակը 400-ից չէր անցնում» (էջ 134): Զավեշտ և անհեթեթություն: Անհեթեթություն և զավեշտ: Ես գանձ եմ ասում, դուք` տանձ: Մի ճակատամարտին մասնակցած զորքի թիվը մյուսի հետ ի՞նչ կապ ունի: 30 հազարի վրա կասկածելուց առաջ էլ հարցնեիք` պատասխանեի: Հիմա ասեմ` իմացեք: Ակադեմիկոս Ս. Երեմյանն է 1984 թվականին հրապարակել. «Սպարապետ Վահան Մամիկոնյանը 30. 000-անոց զորքով շտապեց կտրել թշնամու ճանապարհը: Հայկական բանակը պարսիկներին հանդիպեց Արտազ գավառում, Ներսեհապատ գյուղի մոտ»[25]: Դե ինչ, իմ «սխալվելը» գոնե կիսով չափ կվերագրե՞ք ակադեմիկոս Ս. Երեմյանին:

Ինձ հակաճառելու հաջորդ թեման ժողովուրդ-հայրենիք կապն ու արտագաղթն է: «Չափազանցությունն էլ ունի իր սահմանները,- գրում է Վարդանյանը,- մի՞թե հայ ժողովուրդը, հազարամյակներ ապրելով իր կենարար հույսերի երկրում` Հայոց աշխարհում, դյուրությամբ կարող էր հրաժարվել հայրենի հողից ու ջրից, որից նա ուժ էր ստանում: Դավթյանը չի կամենում ընդունել, որ Եկեղեցին ժողովրդից, նրա բնատարածքից անբաժան է» (էջ 135): Ոհ, ինչ գեղեցիկ է ասված: Բայց պատվարժան պատմաբան, Հայոց աշխարհից, որից ընդամենը Հայաստանի Հանրապետությունն է մնացել իր երկու արբանյակով, վերջին 20 տարում ժողովրդի կեսն արտագաղթել է, ու Եկեղեցին ոչինչ չի արել դրա դեմն առնելու համար: Գրքում գրել եմ, կրկնում եմ, արտագաղթողի հոգեբանության ձևավորման սկիզբը հինգերորդ դարում է: Իսկ գիտե՞ք հայի համար հայրենալքության արդարացումը որն էր (վերհիշեք` ասել եմ): Տերունական պատվիրանը չե՞ք հիշում. «Յորժամ հալածեսցեն զձեզ ի քաղաքէ յայսմանէ` փախիջիք ի միւսն»[26]: Բացեք Փարպեցի, տեսեք ինչ էին մտածում Տիզբոնում հավատափոխությունը մերժած նախարարները («Թողնելով մեր աշխարհները, օտարության գնանք կանանցով ու որդիներով` հաստատորեն ապավինելով կենարար Փրկչի այն խոսքին, որ ասում է. «Երբ որ ձեզ հալածեն այս քաղաքից, փախեք մյուսը»»[27]), տեսեք ինչ ասաց Վարդան Մամիկոնյանն իր ընտանիքին, եղբայրներին ու ծառաներին, որից հետո բոլորը «ճանապարհ ընկան, շտապելով դեպի Հունաց իշխանությունը»[28]: Կարդացեք Թովմա Արծրունու Պատմության հավելվածում, թե ինչպես Սենեքերիմ Արծրունի թագավորը երկիրը թողնելուց առաջ «մտաբերեց Տիրոջ պատվիրանը, որն ասում է` «երբ որ ձեզ հալածեն այս քաղաքից, փախեք մյուսը»»[29], կամ թե ինչպես է, որ նույն գաղափարական հենքի վրա XIX դարում ազգափրկիչ ծրագիր էր առաջ քաշում Ծերենցը[30]: Պարոն Վարդանյան, ստիպված եք ընդունել, որ հիշյալ «փախիջիք»-ից է ծնունդ առել զուտ հայկական «Որտեղ հաց` այնտեղ կաց» ասացվածքը, ավելին` կենսափիլիսոփայությունը: Արտագաղթը մեր ազգային ամենացավոտ հարցերից մեկն է, որքանո՞վ է հարիր ամբիոն գրկելն ու հեշտ-հեշտ խոսելը:

Դուք գրում եք. «Մի՞թե Եկեղեցին էր մեղավոր, երբ ԺԱ դ. Բյուզանդիան կլանեց հայկական իշխանությունները» (էջ 135): Գրում եք ու չգիտե՞ք, որ այդպես է եղել: Փառահեղ Անի մայրաքաղաքով Շիրակի Բագրատունյաց թագավորությունը Պետրոս Ա. Գետադարձ կաթողիկոսի կողմից «Հունաց կայսրին» ծախելու օրինակը բավ չէ՞, որ նման բան ոչ միայն չգրեք, այլև չմտածեք ընդհանրապես: Կարծում եք` անհատի՞ գործ էր դա: Ամենևին: «Եպիսկոպոսական դասը,- գրում է պրոֆեսոր Բաբկեն Հարությունյանը,- լոկ հետապնդելով Հայոց Եկեղեցու կանոնակարգի պաշտպանությունը, պաշտպանեց կաթողիկոս Պետրոս Գետադարձին և փաստորեն դրանով իսկ նրան գործակից դարձավ Անին վաճառելու մեջ»[31]:

Ասում եք` «Դավթյանը Հայ Եկեղեցու հասցրած խոշոր վնասներից մեկն է համարում «Հայոց ազգային ոգու տկարացումը»: Ազգային ոգու տկարացո՞ւմ էր, երբ հոգեւոր այրերը Ավարայրի մարտից առաջ ոգեվառում էին ժողովրդին` քաջաբար կռվելու հանուն հայրենիքի ու քրիստոնեական հավատի» (էջ136): Չեմ հասկանում, դուք ձեր գրախոսությունը գրել եք գիրքս կարդացածների՞, թե՞ չկարդացածների համար. չէ՞ որ հարցադրման պատասխանն այնտեղ կա: Ես ասում եմ` Հովսեփը, Ղևոնդը, Եղիշեն և ուրիշ հոգևոր պաշտոնյաներ իսկապես «մարտից առաջ ոգեվառում էին ժողովրդին», բայց ո՞ւր էին նրանք մարտի ընթացքում և մարտից հետո: Ի վերջո, եթե նրանք կռվում էին իրենց «հոգևոր առաքինության կռիվը» և «ցանկանում էին իրենք էլ քաջ զինվորներին մահակից լինել»[32], ապա ինչպե՞ս է, որ 1036 զոհվածների մեջ թեկուզ մեկ հոգևորական չենք գտնում: Գուցե իսկապե՞ս նրանք բավարարվեցին միայն «մարտից առաջ ոգեվառելով ժողովրդին»…

Վարդանյանի համար մերժելի է իմ այն պնդումը, թե Եկեղեցին չէր թաքցնում, որ իրեն հարկավոր է հայ ժողովուրդ, բայց ոչ Հայոց պետություն: Նա գրում է. «Մինչդեռ հզոր ու կենսունակ ժողովուրդ մնալու գլխավոր պայմանը պետականության առկայությունն է, առանց որի ժողովուրդը զուրկ կլինի թե հայրենիքից եւ թե հավաքական գոյության հնարավորություններից» (էջ 136): Ճիշտ եք անտարակույս, պարոն Վարդանյան, այսօր արդեն դպրոցահասակն էլ է այդպես մտածում (քարոզչությունն այդ ուղղությամբ է): Բայց VIII դարում Հովհաննես Գ. Օձնեցի կաթողիկոսն այդպես չէր մտածում: Նա 718-ին[33] Օմար խալիֆի կանչով գնաց և պայմանագիր կնքեց, որով հայ ժողովուրդը զրկվեց 652 թ. կուսակալ Մուավիայի հետ Թեոդորոս Ռշտունու կնքած պայմանագրով ստացած կիսաանկախությունից, և հայ ժողովրդի համար ամրագրեց զիմմիի` կրոնական համայնքի կարգավիճակը: Հայաստանում ապրող հայը դարձավ քրիստոնյաների կրոնական համայնքի անդամ: Կասեք` ժամանակն ու իրավիճակն էր այդպիսին, նա ուրիշ ինչ կարող էր անել: Ես կասեմ` նա ուրիշ ոչինչ էլ չցանկացավ անել:

Կիրակոս Գանձակեցին է պատմում. «Հիացավ արքան ու գովաբանեց քրիստոնյաների հավատը և ասաց սրբին. «Խնդրիր, ինչ որ կամենաս, կանեմ քեզ համար»: Հայրապետը ասում է. «Քեզնից երեք բան եմ խնդրում, որ քեզ համար հեշտ է տալ: Առաջինը սա է. քրիստոնյաներից ոչ մեկին չստիպես իր հավատը ուրանալ, այլ յուրաքանչյուրին թողնես իր կամքին. երկրորդ` եկեղեցու ազատությունը հարկի տակ չդնես ու ոչինչ չառնես քահանաներից, սարկավագներից. երրորդ` քո տերության մեջ քրիստոնյաները ուր էլ լինեն, համարձակ կերպով կատարեն իրենց պաշտամունքը: Սա գրավոր տուր մեզ, և իմ ամբողջ ազգը կենթարկվի քեզ»[34]: Ինչպես ասում են, մեկնաբանություններն ավելորդ են:

Վարդանյանի կարծիքով «հեղինակն (ես.- Հ.Դ.) անարդարացի է, երբ Գրիգոր Մագիստրոսին դիտում է որպես Պետրոս Գետադարձի ձեռքով 1045 թ. Անին Բյուզանդիային հանձնելու վերաբերյալ վավերացրած գործարքի մասնակից… Անգամ Բագրատունյաց թագավորության  անկումից հետո Մագիստրոսը, ոգեկոչելով հայոց թագավորների փառքը, գրում է, որ տակավին կանգուն է Հայոց թագավորությունը» (էջ 137): Ոգեկոչում էր հայոց թագավորների փառքը, սակայն եկեղեցի էր կառուցում բյուզանդական կայսեր արևշատության համա՞ր: Իսկ ինձնից բացի ինչո՞ւ չեք անարդարացի համարում նաև Լեոյին, ըստ որի` ի նշանավորումն հիշյալ գործարքի հաջող ավարտի Մագիստրոսը Կեչառիսում «շինել տվեց մի գեղեցիկ եկեղեցի հատկապես այս իսկ Կոնստանդին Մոնոմախի (Անին ստացող կայսեր.- Հ.Դ.) արևշատության համար»[35]: Ս. Նշան եկեղեցին է դա, պրն Վարդանյան, որը սրտաբուխ ցանկության քարե վավերագիր է: Ընդսմին, երբ ծանոթանաք Բ. Հարությունյանի վերոնշյալ հոդվածին, անկասկած նրան էլ «անարդարացի» կհամարեք, քանզի նա էլ է համամիտ, որ բյուզանդամետ «քաղաքական ուղղությանը հարեցին Գրիգոր Պահլավունին և Վեստ Սարգիսը` դրանով իսկ նոր ուժ հաղորդելով Պետրոս Գետադարձին»[36]:

Վարդանյանը չի հոգնում սխալվողիս ծանր հարվածներ հասցնելուց: «Դավթյանը,- գրում է նա,- շարունակում է իր «հայտնագործությունները»: Այսպես, նա կարծում է, որ Հայոց Եկեղեցին «առաջինն էր, որ կյանքի կոչեց հավատաքննությունը»` ճիզվիտական օրդենի ստեղծումից 1100 տարի առաջ` Շահապիվանի ժողովից հետո: Ժողովի թվական է նշում 444-ը, ինչը սխալ է (ընդգծ. իմն է.- Հ.Դ.)□ (էջ 142): Դաժան եք, պարոն Վարդանյան, չափազանց դաժան եք սխալվողների հանդեպ: Նույնիսկ հաշվի չեք առնում, որ ձեր իմացած 447-ի փոխարեն 444-ը Ժողովի թվական են նշել Մ. Օրմանյանը[37], Արտ. Ղազարյանը[38], Լ. Շահինյանը[39], Ե. Տեր-Մինասյանը[40], Ռ. Ավագյանը[41], իսկ Հ. Մանանդյանը նույնիսկ 443 թվականն է նշել[42]: Բավարարվենք, այլապես կբերենք նաև Մ. Չամչյանի, Ն. Ակինյանի, Ն. Մելիք-Թանգյանի, Ս. Արևշատյանի, Ա. Սուքիասյանի և այլոց անունները: Է, ի՞նչ, պարոն Վարդանյան, աններելի՞ սխալ է այսչափ հայագետների հետ «սխալվելը»: Իսկ գուցե ձեզ համար հայտնությո՞ւն էր այսքան անունը:

Գրախոսությունը ստորագրելուց առաջ դուք խրատական (թե՞ սպառնական) տոնի եք անցնում: Գրում եք. «Նա մոռանում է նաև (խոսքն իհարկե ինձ է ուղղված.- Հ.Դ.), որ իր արծարծած մտքերով ընդամենը ջուր է լցնում մերօրյա աղանդավորների ջրաղացին» (էջ 143): Հարգարժան պարոն, եթե այդպես լիներ, ապա գրքիս տպաքանակը մի քանի տասնյակ հազարի կհասներ (գոնե մոտավորապես գիտե՞ք ինչքան աղանդավոր կա Հայաստանում): Իսկ գիտե՞ք, թե նրանք ինչու չեն գիրքս ձեռքից-ձեռք փախցնում. որովհետև շատ լավ հասկանում են, որ այն Հայաստանյայց եկեղեցու դեմ չէ` հանուն է: Հանուն եկեղեցու բարեփոխման և հզորացման, հանուն եկեղեցու և պետության միջև հայրենաշահ հարաբերությունների հաստատման, հանուն եկեղեցու և ժողովրդի միասնության ամրապնդման, հանուն ազգային ոգու տիրույթի ընդլայնման և, վերջապես, հանուն ազգային-պետական գաղափարախոսության (հենց այսպես էլ վերնագրել է գրքիս նվիրված իր հոդվածը պատմական գիտությունների թեկնածու Ռ. Սարոյանը)[43]: Եվ այս է պատճառը, որ գիրքս ձեռքից-ձեռք են փոխանցում մտավորականներն ու արվեստագետները, դասախոսներն ու մանկավարժները, զինվորականները, Հայաստանի ճակատագրով մտահոգված բոլոր հայերը…

ՀԱՄԼԵՏ ԴԱՎԹՅԱՆ

Հ.Գ.- Գրախոսության մեջ մի լավ միտք կա, որն իհարկե ավելի մեծ արժեք կունենար, եթե սկզբունք լիներ: Ցավոք, քանի որ այդպես չէ, ապա ստիպված ենք միայն համաձայնել, որ, իսկապես, ինչպես ասված է, «գիտությունը պահանջում է անաչառ, կշռադատված ու մտառու լուսաբանումներ» (էջ 132):

Հ. Դ.

---

[1] Վ. Վարդանյան, Հայ Առաքելական եկեղեցու պատմությունը ծուռ հայելու մեջ, □Էջմիածին□, ԺԱ, 2009, էջ 129-143 (ամսագիրը լույս է տեսել 2010 թ. ապրիլ, վաճառքի հանվել` մայիս ամսին):

[2] Հ. Դավթյան, Մեզ անծանոթ Վարդանանց պատերազմը: Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցին և մեր պատմության ընթացքը, Երևան, 2007, էջ 8:

[3] Վ. Վարդանյան, Հայոց եկեղեցին վաղ միջնադարի քաղաքական խաչուղիներում, Վաղարշապատ, 2005, էջ 9:

[4] Լեո, Երկերի ժողովածու, հ.I, Երևան, 1966, էջ 498:

[5] Զ. Խալափյան, Վասիլ Մեծ, հայ կայսր Բյուզանդիայի կամ Կճուճների թագավորը, Երևան, 1995, էջ 370:

[6] Վ. Վարդանյան, Հայոց եկեղեցին…, էջ 9:

[7] Փավստոս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, աշխ. Ստ. Մալխասյանցի, Երևան, 1987, էջ 45-47:

[8] Հ. Դավթյան, էջ 43-44:

[9] Լեո, էջ 499:

[10] Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, աշխ. Ստ. Մալխասյանցի, Երևան, 1981, էջ 437:

[11] Անդ, էջ 433:

[12] Անդ, էջ 437:

[13] Տես Ղազար Փարպեցի, Հայոց պատմություն, աշխ. Բ. Ուլուբաբյանի, Երևան, 1982, էջ 55:

[14] Հայ ժողովրդի պատմություն (այսուհետև` ՀԺՊ), ՀՀ ԳԱ հրատ., հ. II, Երևան, 1984, էջ 139:

[15] Մովսես Խորենացի, էջ 439:

[16] Հ. Հովհաննիսյան, Սրբախոսությո՞ւն, թե՞ պատմություն, «Ազգ» օրաթերթ, 08. 11. 2008 թ.

[17] Մովսես Խորենացի, էջ 435:

[18] Ղազար Փարպեցի, էջ 59:

[19] Եղիշե, Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին, աշխ. Ե. Տեր-Մինասյանի, Երևան, 1989, էջ 13:

[20] Ցանկության դեպքում գրաբարը տես մատենագիրների երկերի իմ հիշատակած հրատարակությունների ձախ երեսին:

[21] Ն. Ադոնց, Քաղաքական հոսանքներ հին Հայաստանում, Երկեր, հ. Ա., 2006, էջ 221:

[22] Եղիշե, էջ 49-83:

[23] Ղազար Փարպեցի, էջ 425:

[24] Մ. Աբեղյան, Երկեր, հ. Գ., Երևան, 1968, էջ 371:

[25] ՀԺՊ, հ. II,էջ 201:

[26] Մատթ., Ժ., 23:

[27] Ղազար Փարպեցի, էջ 115:

[28] Ղազար Փարպեցի, էջ 133:

[29] Թովմա Արծրունի և Անանուն, Պատմություն Արծրունյաց տան, Երևան, 1985, էջ 477:

[30] Ս.Սարինյան, Հայ գաղափարաբանություն. պատմաքննական տեսություն, Երևան, 1986, էջ 50:

[31] Բ. Հարությունյան, Պետրոս Ա. Գետադարձ (1019-1058), http://www.Lusamut.net

[32] Եղիշե, էջ 203:

[33] ՀԺՊ, հ. II, էջ 332:

[34] Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1982, էջ 60:

[35] Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. II, Երևան, 1967, էջ 679:

[36] Բ. Հարությունյան, նշվ. աշխ.:

[37] Մ. Օրմանեան, Ազգապատում, հ. Ա., Էջմիածին, 2001, էջ 377, 378:

[38] Տես «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, Երևան, 2002, էջ 816:

[39] Տես Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 8, Երևան, 1982, էջ 418

[40] Ե. Տեր-Մինասյան, Պատմա-բանասիրական հետազոտություններ, Երևան, 1971, էջ 202:

[41] Ռ. Ավագյան, Հայկական իրավունքի հուշարձաններ (ռուս.), Երևան, 2000, էջ 28:

[42] Հ. Մանանդյան, Երկեր, հ. Բ., Երևան, 1978, էջ 340:

[43] Ռ. Սարոյան, Հանուն ազգային-պետական գաղափարախոսության, «Ընտանիք և դպրոց» գիտամեթոդական ամսագիր, 4.2009, էջ 41-49: