hetq.am
Ալեք Ենիգոմշյան
Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը գտնվում են ժողովրդագրական համաղետի շեմին, եթե արդեն իսկ չեն անցել այդ շեմը: Եթե իրադրությունը փոխելու ուղղությամբ անմիջապես արմատական եւ կտրուկ միջոցներ չձեռնարկվեն, համաղետն, անկասկած, ամբողջությամբ կկլանի Հայաստանն ու սփյուռքը, ու մի քանի տասնամյակ անց պետությունն ու համայն ժողովուրդը ոչ մի ձեւով չեն կարողանա խուսափել մահից: Ժողովրդագրական համաղետի պատճառը Հայաստանում տիրող տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական, բարոյահոգեբանական իրավիճակն է, որն իր հերթին, համարյա ամբողջությամբ արդյունքն է մի խումբ մարդկանց մենաշնորհային շահերի երաշխավորը հանդիսացող համակարգի: Այս համակարգի փոփոխությունը միայն արդարության հաստատման պահանջից բխող անհրաժեշտություն չէ: Համակարգի անհապաղ եւ արմատական փոփոխությունը եւ ամբողջ ժողովրդի կարիքներին համապատասխանող համակարգով փոխարինումը Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը անխուսափելի մահից փրկելու միակ ճանապարհն է:
Ժողովրդագրական համաղետը
Թե Հայաստանը եւ թե սփյուռքը գտնվում են ժողովրդագրական ամենասուր ճգնաժամի մեջ:
Միտումները Հայաստանում
— Համաձայն պաշտոնական տվյալների` Հայաստանի Հանրապետության բնակչության թիվը ներկայումս կազմում է ավելի քան 3,2 մլն մարդ: Ոչ ոքի համար գաղտնիք չէ, որ այս թիվը չի համապատասխանում իրականությանը եւ չափազանց ուռճացված է: Նույնիսկ ՀՀ միգրացիայի գործակալությունը, հիմնվելով կատարված ուսումնասիրությունների վրա, հաստատում է, որ նախորդ երկու տասնամյակների ընթացքում Հայաստանից մշտապես հեռացել է 700 հազարից 1,3 մլն մարդ: Իրականում կարելի է վստահությամբ ենթադրել, որ ներկայումս հայկական բարձրավանդակի այս հատվածում (ՀՀ, Արցախ եւ Ջավախք) բնակվում է առավելագույնը 2,5 մլն մարդ: Այս թվին հասնում ենք հետեւյալ տրամաբանությամբ: 1989 թ. նշյալ տարածքում բնակվում էր մոտավորապես 4 մլն բնակիչ: Այդ թվականից ի վեր նույն տարածքից արտագաղթել է առնվազն 1,5 մլն մարդ (բնակչության ընդհանուր թվի 38 տոկոսը), իսկ նույն ժամանակաշրջանում ժողովրդագրական բնական աճը եղել է գրեթե զրոյական:
— Հիմնվելով ներկայի պաշտոնական թվերի վրա` միջազգային որոշ ուսումնասիրություններ կանխատեսում են , թե 2050 թվականին Հայաստանն ունենալու է 2,334 մլն բնակիչ: Ներկայի ենթադրյալ 3,2 մլն-ի համեմատ` սա 27-28 տոկոս նվազում է նշանակում: Իրականում, ներկա միտումների շարունակվելու պարագայում կարելի է կանխատեսել, որ 40 տարի անց ներկա հայաբնակ այս տարածքը կորցրած կլինի իր բնակչության տոկոսային շատ ավելի մեծ համեմատություն: Ներկա միտումների շարունակվելու պարագայում կարելի է առանց չափազանցության կանխատեսել, որ 2050 թվականին նշված տարածքի բնակչության թիվը կլինի պակաս, քան մեկ մլն-ը: Սա արդեն կլինի Հայաստան պետության եւ հայ ժողովրդի հոգեվարքի վերջին փուլը:
Ինու՞ այս եղերական կանխատեսումը: Եթե 20 տարիների ընթացքում բնակչության թիվը 1,5 մլնով պակասել է, ապա ենթադրելը, որ առաջիկա 40 տարիներին եւս 1,5 մլն-ով կպակասի… ոչ թե չափազանցություն, այլ միգուցե անհիմն լավատեսություն է: Վերջին երկու տարիներին Հայաստանից արտագաղթը վերստին մեծ թափ է ստացել, եւ բոլոր տվյալները կան` համոզվելու, որ այդ թափը կշարունակվի եւ ավելի կզորանա: Տնտեսական եւ բարոյահոգեբանական պատճառներով մարդիկ մշտապես թողնում են երկիրը: Գյուղացիության մի կարեւոր հատված այլեւս հողը չի մշակում, տիրող պայմաններում նման աշխատանքը համարելով անարդյունավետ ու անիմաստ, եւ գոյատեւելու համար օտար ափերում է բախտ որոնում: Երիտասարդության մի կարեւոր հատված, բարձրագույն կրթությամբ կամ ոչ, հեռանկար չի տեսնում ու հեռանում կամ հեռանալու միջոց է որոնում: Երիտասարդ կամ միջին տարիքի մասնագետները շարունակում են հեռանալ իրենց գիտելիքներին համապատասխան աշխատավարձ ստանալու ակնկալիքով եւ կամ ինքնաիրացման հնարավորությունների որոնումով: Մանր ու միջին գործարարների մի ոչ արհամարհելի հատված, հոգնած եւ հուսահատված իր գործունեության առաջ ցցված անվերջանալի արհեստական խոչընդոտներից, հրաժարվում է պայմանների բարելավման սին պատրանքներով ապրելուց ու մեկնում: Հարաբերականորեն բարվոք պայմաններում ապրող երիտասարդ ընտանիքներ հեռանում են` մտահոգված իրենց երեխաների ապագայով, համոզված լինելով, որ Հայաստանում այդ ապագան լինելու է անհեռանկար: Նույնիսկ նոր մեծահարուստների հազիվ թե չափահաս, հաճախ անդաստիարակ երեխաներից շատերը նախընտրում են մեկնել արտասահման` կյանքը բավարար հետաքրքիր չգտնելով Հայաստանում:
— Արտագաղթին զուգահեռ, ժողովրդագրական իրավիճակը պայմանավորող մյուս գործոնը մարդկային բնական աճն է: Այս առումով եւս հեռանկարները, մեղմ ասած, բնավ լավատեսական չեն: Ներկայումս երկրում մնացած բնակչության մեջ խախտված է երիտասարդների ու տարեցների, իգական ու արական սեռերի ներկայացուցիչների հարաբերակցությունը` ի վնաս առաջինների: Շատ գյուղերում տարեկան 15-20 մահի համեմատ գրանցվում է 1-2 ծնունդ: Մեծ թվով երիտասարդներ, ընտանիք պահելու հնարավորություն չունենալու պատճառով, չեն ամուսնանում: Բնակչության թիվը սոսկ կայուն պահելու համար պտղաբերության տարիքում գտնվող յուրաքանչյուր կին պետք է ունենա միջինը 2,1 երեխա, մինչդեռ Հայաստանի Հանրապետությունում այս միջինը 1,36 է:
Ինչպես հայտնի է, վերջին տարիներին իրենց կյանքի պտղաբերության, սերնդագործության շրջանն էին ապրում 1980-ական թթ. ծնվածները, սերունդ, որը թվով ամենամեծն էր Խորհրդային Հայաստանի պատմության ընթացքում ծնվածների համեմատ: Դրան հակառակ` այս սերունդը, որը պետք է հանդիսանար 2000-ականների ծնունդների գլխավոր շարժիչը, այդ տասնամյակում ծնել է անհամեմատ փոքր թվով երեխաներ. եթե 1980-ականներին տարեկան մինչեւ 80000 ծնունդ էր գրանցվում, ապա 2000-ի առաջին տասնամյակում գրանցվում էր տարեկան շուրջ 40 հազար ծնունդ: Ծնելիության այս կտրուկ անկումը հետեւանք էր չորս գործոնների.
ա/ արտագաղթը, որի հետեւանքով 80-ականների սերնդի մի ոչ արհամարհելի զանգված Հայաստանում չէր գտնվում,
բ/ երեխաներ պահելու եւ խնամելու առումով սոցիալ-տնտեսական անբարենպաստ պայմանների ստեղծած մտահոգությունները,
գ/ ամուսնությունների թվի նվազումը` սոցիալ-տնտեսական եւ սեռերի միջեւ թվային հավասարակշռության խախտման պատճառով,
դ/անկախ մյուս գործոններից` սոցիալ-մշակութային սովորույթների եւ ընկալումների փոփոխության պատճառով նախկին սերունդների համեմատ ավելի քիչ թվով երեխաներ ծնելու միտումը: Ծնելիության մակարդակի վրա բացասական ազդեցություն ունեցող այս գործոններն այսօր էլ առկա են եւ իրենց ազդեցությունը կմեծացնեն նաեւ առաջիկա տասնամյակում: Սակայն առաջիկա տասնամյակում իր ամբողջ թափով կսկսի գործել նաեւ մի նոր, աճի առումով շատ բացասական գործոն: Իր կյանքի պտղաբերման ու սերնդագործության շրջանն է մտնում 1990-ականների սերունդը, տասնամյակ, որի ընթացքում հայտնի պատճառներով երկրում նոր ծնվածների թիվը տատանվել է տարեկան 30-40 հազարի միջեւ: Եթե, կոպիտ հաշվարկով, 80 հազարանոց սերունդը ծնում էր տարեկան ոչ ավելի, քան 40 հազար երեխա, կարելի է պատկերացնել, թե որքան երեխա կծնի 40 հազարից պակաս սերունդը: Վերոնշյալ գործոնների առկայության եւ ներկա միտումների շարունակության պարագայում նոր ծնունդների գահավիժումը սպառնում է վերջ չունենալ` շարունակվելով տարեց տարի, տասնամյակից տասնամյակ:
Արտագաղթի ու ծնելիության մակարդակի անխափան անկման պարագայում 2050 թվականին մեկ մլն բնակչությամբ Հայաստանի կանխատեսումը կարող է նույնիսկ խիստ լավատեսական լինել:
Ստորեւ` ժողովրդագրական որոշ ցուցանիշների առումով աշխարհի երկրների ցանկում Հայաստանի գրաված դիրքը 2009 թ. (աղբյուրը` CIA World Factbook):
Բնակչության աճ` 205-րդ տեղ:
Պտղաբերություն (երեխա/կին հարաբերակցություն)` 201-րդ տեղ:
Ծնունդներ (հազար բնակչի հաշվով)` 161-րդ տեղ:
Մահեր (հազար բնակչի հաշվով)` 97-րդ տեղ:
Միգրացիոն սալդո` 159-րդ:
Հայաստանում սպասվող ժողովրդագրական համաղետին ի տես` ի՞նչ զարգացումներ են սպասվում հարեւան երկրներում: Սպասվող պատկերը, մեղմ ասած, չափազանց մտահոգիչ է: Ըստ տարբեր կանխատեսումների` 2050 թվականին Թուրքիան կունենա ավելի քան 100 մլն բնակիչ (թեկուզ եւ 20-35 տոկոսով` քրդեր), Իրանը` եւս շուրջ 100 մլն, որից 30-40 տոկոսը` Հայաստանի հարեւանությամբ ապրող ազերիներ: Ըստ կանխատեսումների` Ադրբեջանը 2050 թվականին կունենա 10-12 մլն բնակիչ: Իրականում այս թիվը կարելի է չափազանցված համարել, որովհետեւ ինչպես Հայաստանի ու Վրաստանի, այնպես էլ Ադրբեջանի վիճակագրական տվյալները խիստ անվստահելի են: Ընդհանուր պատկերին ի տես, սակայն, այս իրողությունը չի կարող մխիթարական համարվել: Վերջապես, ինչքան Հայաստանի, առնվազն նույնքան աղետալի են Վրաստանի ժողովրդագրական հեռանկարները:
Պատկերն ամբողջացնելու համար կարելի է համեմատել տարիքային որոշ խմբերի 2050 թվականի համար կատարված կանխատեսումները: Հայաստանում 15-59 տարեկանները 2050 թվականին կներկայացնեն ընդհանուր բնակչության 48,9 տոկոսը, Ադրբեջանում` 57,3 տոկոսը, իսկ Թուրքիայում` 58 տոկոսը: 60 տարեկանից բարձր տարիք ունեցողները նույն թվականին Հայաստանում կներկայացնեն բնակչության 37,6 տոկոսը, Ադրբեջանում` 24,7 տոկոսը եւ Թուրքիայում` 24,8 տոկոսը:
Եզրակացություն
— Մի քանի տասնամյակ անց լավագույն պարագայում 1 մլն բնակիչ ունեցող Հայաստանը լրիվ կորցրած կլինի իր դիմադրողականությունը: Այն անկարող կլինի ապահովելու ռազմական, տնտեսական, ժողովրդագրական, մշակութային եւ բազում այլ ոլորտների անվտանգությունը: Պետությունը մշտապես կորցրած կլինի իր գոյության շարունակականության երաշխիք հանդիսացող առարկայական եւ ենթակայական լծակները: Անհնար կլինի կուլ չգնալ 1 մլն-ը շրջապատող հարյուրավոր միլիոնների բաց երախին:
— Հայաստանը ստույգ մահից փրկելու միակ միջոցը արտագաղթի կասեցումը, ծնելիության բարձր աճի ապահովումը եւ ներգաղթի կազմակերպումն է: Իսկ այս արդյունքների ապահովման միակ եւ անփոխարինելի պայմանը դրանց իրականացմանն արգելք հանդիսացող պատճառների վերացումն է:
2. Միտումներ սփյուռքում
Ընդունված է ասել, որ աշխարհում այսօր ապրում են մոտ 10 մլն հայեր, որոնց 30-35 տոկոսը` հայրենիքում (ՀՀ, Արցախ եւ Ջավախք), իսկ մնացյալ մոտ 70 տոկոսը (բաղկացած հետեղեռնյան, խորհրդային եւ հետանկախական սփյուռքներից)` իր էթնիկական տարածքից դուրս:
Իրականում, հայերի թվի 10 միլիոնով գնահատումը լավագույն պարագայում ինքնախաբեություն է: Այնպես ինչպես հայրենիքում ապրողների 3,5 միլիոնով գնահատումը ճիշտ չէ, նույնպես եւ իրենց հայենիքից դուրս` աշխարհով մեկ սփռված հայերի թվի գնահատումը 7 միլիոնով ինքնախաբեություն է, որովհետեւ նրանց մի զգալի հատվածին պետք է համարել ոչ թե հայեր, այլ լավագույն պարագայում ծագումով հայեր: Նրանց ինքնագիտակցության մեջ իրենց էթնիկապես հայ լինելու իրողությունը կարեւոր հատկանիշ չի հանդիսանում, եւ հետին պլաններում է գտնվում: ԱՄՆ հայերի թիվը, օրինակ, հաճախ գնահատվում է 1,5 մլն-ով երբեմն նույնիսկ ավելի: Այս թիվն, ինչ խոսք, խիստ չափազանցված է: Այդ երկրի նախաեղեռնյան եւ հետեղեռնյան (մինչեւ 1970-ականներ) գաղթի ալիքներից առաջացած հայ համայնքը շատ մեծ չափերով հեռացել է իր հայկական ինքնությունից եւ ամբողջապես «ամերիկանացել»: 400-450 հազար գնահատվող գգրանսիայի հայկական համայնքի ջախջախիչ մեծամասնությունը լավագույն պարագայում հիշում է իր, ավելի ճիշտ` իր ծնողների հայկական ծագման մասին-ոչ ավելին: Նույնը կարելի է ասել խորհրդային տարիներին միութենական հանրապետություներում (հատկապես սլավոնական) կայք հաստատած հայերի մասին: Օրինակները կարելի է շարունակել:
Հակառակ այն իրողության, որ հայերի ընդհանուր թվի 10 մլն-ով գնահատումը չափազանցություն է, այնուամենայնիվ, ճիշտ է այն փաստը, որ արտերկրի հայերը անհամեմատ ավելի մեծ թիվ են կազմում, քան հայրենաբնակները: Որքան էլ այս իրողությունը մեծ չափերով պայմանավորված լինի Ցեղասպանությամբ եւ դրա հետեւանքներով, այն արտառոց երեւույթ է որեւէ ժողովրդի, առավել եւս պետականություն ունեցող ազգի համար:
Էթնիկական ինքնության պահպանման առումով, հայրենաբնակների համեմատ արտերկրում մեր հայրենակիցների ավելի մեծ թիվը, ինչ խոսք, չափազանց վտանգավոր իրողություն է: Բոլորի համար պարզ եւ ապացույցի կարիք չունեցող փաստ է այն, որ իրենց ազգ-պետության սահմաններից եւ էթնոմշակութային համաշրջանից (արեալից) դուրս ապրող մարդկանց համար ուծացումն անխուսափելի ճակատագիր է: Ասվածի մեզ հետաքրքրող լավագույն օրինակը սփյուռքյան վերոնշյալ հին համայնքների ուծացման փաստն է:
Սփյուռքահայերի իսկական թիվը մշտապես նվազելու է (այն կարող է ժամանակավորապես աճել միայն ի հաշիվ հայրենաբնակների արտահոսքի):
Հայտնի փաստ է, որ սփյուռքում հայկական ինքնության պահպանումը տասնամյակներ շարունակ շատ ավելի հեշտ է եղել Մերձավոր եւ Միջին Արեւելքի երկրներում, քան Արեւմուտքում: Այս իրողությունը պայմանավորված է եղել մի քանի գործոններով, որոնցից` արեւելյան երկրներում տեղի կրոնական եւ մշակութային ոչ հոգեհարազատ համարվող միջավայրի ու մթնոլորտի ազդեցությունից զերծ մնալու եւ պաշտպանված լինելու ցանկությունը, այդ շրջանների երկրների ինստիտուցիոնալ կառուցվածքի արդյունք` հայ եկեղեցուն պաշտոնապես շնորհված ոչ միայն նեղ իմաստով կրոնական իրավասությունները, նույն երկրներում հայերի հարաբերականորեն համախումբ բնակությունը, արեւելյան որոշ մշակույթների նկատմամբ մեծ թվով հայերի ունեցած գերակայության բարդույթը, իսկ մյուս կողմից` արեւմտյան մշակույթի նկատմամբ որոշակի ստորադասության բարդույթի առկայությունը, «խորթ» կրոնից ու մշակույթից պաշտպանված լինելու անհրաժեշտության զգացումի բացակայությունն Արեւմուտքում եւ այլն:
Մերձավոր եւ Միջին արեւելյան հայկական համայնքներից դեպի Արեւմուտք հոսքը չդադարող երեւույթ է: Երկար ժամանակ դրա պատճառ են հանդիսացել Արեւմուտքում կյանքի ավելի նպաստավոր պայմաններում ապրելու, ինչպես նաեւ «ոչ-հարազատ» միջավայրից հեռանալու ցանկությունները: Սփյուռքահայերի` 1970-ական թթ. սկսված հոսքն Արեւելքից Արեւմուտք, անհամեմատ աճել է` միջպետական, քաղաքացիական պատերազմների, իսլամական արմատականության աճի առաջացրած մտահոգությունների պատճառով:
Հայկական ինքնությունը շատ ավելի մեծ չափերով պահպանած «արեւելյան» սփյուռքահայերի հոսքը դեպի արեւմտյան երկրներ մշտապես հայկական թարմ շունչ է ներարկել այս վերջինների խամրող հայկական համայնքներին: Իրականում, վերջին 30-40 տարիներին արեւմտյան երկրների հայկական համայնքների ակտիվությունը մեծ չափով դրանով է պայմանավորված: Չլիներ դեպի Արեւմուտք հայերի այդ հոսքը, մենք այդ երեւացող ակտիվության ականատեսը չէինք լինի: Բայց ինչպես այդ երկրներում իրենց նախորդածների պարագայում էր, նույնպես եւ այս համեմատաբար նոր հոսքից սերած երկրորդ, շատ դեպքերում առաջին սերնդի համար ուծացումն անխուսափելի է լինելու: Դա արդեն ամեն օր քիչ ավելի երեւացող իրողություն է:
Մերձավոր եւ Միջին Արեւելքի երբեմնի կենսունակ համայնքներն արդեն ապրում են իրենց գոյության վերջին փուլը: Պատճառը նախորդ տասնամյակներին սկսված` դեպի Արեւմուտք չդադարող արտագաղթն է եւ անցումը քանակական ճգնաժամի շեմից ներքեւ: Իրանի հին եւ երբեմնի աշխույժ համայնքը հոգեվարքի մեջ է: Իրատեսական լավագույն գնահատականներով ներկայումս առավելագույնը 30 հազար հաշվվող համայնքի անդամները արագ տեմպերով շարունակում են գաղթել դեպի Արեւմուտք, հիմնականում ԱՄՆ` օգտվելով հրեական մի կազմակերպության տրամադրած «առատաձեռն» հնարավորություններից: Լիբանանի նմանապես երբեմնի ամենակենսունակ համայնքն արագ տեմպերով հետեւում է նույն ուղղությանը: Դեպի Արեւմուտք արտագաղթը, հատկապես երիտասարդության շրջանում, անխափան շարունակվում է: Նախկինում շատ փոքր տոկոս կազմող տեղացի ոչ հայերի հետ ամուսնությունների թիվն աճում է երկրաչափական պրոգրեսիայով եւ տարիներ ի վեր արդեն գերազանցում ներհայկական ամուսնությունների թիվը: Ներկայումս հաճախ կարելի է հանդիպել հայերեն չիմացող ծագումով հայերի, մի բան, որ շատ հազվագյուտ երեւույթ էր նախկինում: Մի սերունդ (երեսուն տարի) հետո միայն հուշեր մնացած կլինեն սփյուռքի այդ նախկին «Փոքր Հայաստանից»: Լիբանանահայ համայնքի խեղճանալով կխեղճանա նաեւ հարեւան սիրիահայ, հիմնականում հալեպահայ համայնքը, որտեղից արտագաղթը նույնպիսի չդադարող երեւույթ է: Այս երեք համայնքների ուժաթափման եւ իրաքահայ ավելի սակավաթիվ համայնքի հայտնի պատճառներով ավելի արագ մաշումի հետեւանքով, երեք-չորս տասնամյակ անց Մերձավոր եւ Միջին Արեւելքի հայկական երբեմնի աշխույժ համայնքներից մնացած կլինեն միայն ցուցադրական նմուշներ: Այս համայնքների հայությունը ժամանակավորապես կթարմացնի Արեւմուտքի հայ համայնքները, բայց իրենց նախորդածների նման նրանք եւս շատ չանցած կձուլվեն ու կհալվեն ամերիկյան «ձուլող կաթսայի» մեջ:
Վերջին երկու տասնամյակներում, առարկայական եւ ենթակայական պատճառների բերումով, ուծացման գործընթացն ավելի արագացել է: Ժամանակի գործոնը, սփյուռքահայ համայնքների` Արեւելքից Արեւմուտք տեղափոխությունը, մշակութային համահարթեցման համաշխարհային գործընթացների ազդեցությունը եւ այլն, բայց նաեւ սփյուռքում հայկական ինքնության պահպանումն ու դրա համար պայքարի անհրաժեշտությունն իմաստավորող պատճառների ու գործոնների շուրջ ստեղծված անորոշությունն ու շփոթը ուծացման գործընթացների արագացման պատճառներ են:
Չնայած սփյուռքի ուծացումն, ի վերջո, անխուսափելի է, այնուամենայնիվ, կարելի է այդ գործընթացը որոշ չափով երկարացնել, եթե առարկայական գործոններին հաջող կերպով հակադրվեն հայկականությունը պահպանելուն նպաստող ենթակայական ազդու գործոններ: Ինչպես նշվեց, վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում ինքնության պահպանման ու պայքարի անհրաժեշտության շուրջ սփյուռքում առաջացել է անորոշություն ու շփոթ: Այս իրողության պատճառները մի քանիսն են:
1985 թ. զինյալ գործողությունների դադարից հետո սփյուռքահայերի պահանջատիրությունը սահմանափակվեց Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հարցով, որն արդեն դարձել է ինքնանպատակ եւ ստացել իներցիոն բնույթ: Արցախյան շարժումն ու այնուհետեւ ազատամարտը, ԽՍՀՄ փլուզումն ու Հայաստանի անկախացումը սփյուռքահայության ակտիվ ու նվազ ակտիվ շրջանակների մոտ զգալի խանդավառություն ստեղծեցին: Այս վերջինը, սակայն, չդարձավ կամ միգուցե չուզեց վերածվել կազմակերպված եւ հունավորված լուրջ ու գործնական մասնակցության հայրենիքում տեղի ունեցող գործընթացներին: Սրա լավագույն դրսեւորումը սփյուռքահայերի շատ սահմանափակ մասնակցությունն էր Արցախյան ազատամարտին, ինչը նաեւ լակմուսի թղթի դեր կատարեց սփյուռքահայերի հայրենասիրության գործնական աստիճանը չափելու առումով: Նորանկախ Հայաստանի նոր իշխանությունների` սփյուռքի եւ սփյուռքյան մտածողության նկատմամբ հակադրվողական եւ արհամարհական քաղաքականությունը ոչ միայն չնպաստեց հայրենիք-սփյուռք կամրջի հաստատմանը, այլ խորացրեց գոյություն ունեցող ճեղքվածքը: Սփյուռքյան ավանդական կառույցների ղեկավարությունն ու նրանց ստորադաս դիվանակալները (բյուրոկրատները) տեղական համայնքների կարողականություններն ուղղորդեցին գլխավորապես եւ հիմնականում իրենց դիրքերում սեփական վերարտադրությունը երաշխավորող ամուլ գործունեության ուղղությամբ: Սփյուռքի իսկական կարողականությունների համեմատ փոքր միջոցներ ներդրվեցին հայրենիքում: Հարաբերականորեն քիչ թվով սփյուռքահայեր, հաճախ առանձին անհատներ կամ փոքր խմբեր, իրենց ազգային հանձնառությունը ներդրեցին Հայաստանում ու Արցախում, հաճախ բարեգործական ծրագրերի սահմաններում, որն ինչքան էլ գովելի, համարյա ոչնչով չնպաստեց երկրում էական ու որակական փոփոխություններ առաջացնելու եւ բարոյական մթնոլորտը բարելավելու առումներով: Ընդհակառակը, նման ծրագրերը հաճախ ակամա նպաստեցին հայրենիքում տիրող վերնախավի դիրքերի ամրապնդմանը:
Վերջին հաշվով, սփյուռքահայության համար անցնող քսան տարիների ընթացքում առաջացել է հետեւյալ իրավիճակը: Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հարցը դարձել է համարյա ինքնանպատակ եւ ստացել իներցիոն բնույթ, ինչը, բացի ոչ ստեղծարար լինելուց, առաջացրել է ոգեւորության որոշակի թուլացում: Մյուս կողմից, Հայաստանի նոր հանրապետություն ու Արցախ երեւույթների առաջացումով ստեղծված նոր իրականությունը թելադրում էր սփյուռքում նախկին պահանջատիրությունից ու նոր իրականությունից բխող մի նոր ամբողջության առաջացում, որտեղ այդ երկուսից յուրաքանչյուրը կունենար իր ինքնուրույնությունը, բայց նաեւ ճշտված կլիներ երկուսի` միմյանց լրացնող հարաբերակցությունը: Այս նոր հայեցակարգը ստեղծելու ու դրանով շարժվելու անկարողությունը նպաստեցին սփյուռքահայության մոտ նպատակների եւ գործունեության ոլորտների շուրջ նոր անորոշությունների առաջացմանը: Այս ձախողության համար պատասխանատվություն են կրում սփյուռքյան վերնախավը եւ Հայաստանի իշխանությունները: Բացի դրանից, այս վերջինները, փոխանակ միմյանց մոտեցնելու Հայաստանն ու սփյուռքը, իրենց պահվածքով գոյություն ունեցող հայրենիքից վանեցին արտերկրի հայությունը` նման քայլի բոլոր հետեւանքներով հանդերձ:
Այս ամբողջի արդյունքում վերջին քսան տարիների ընթացքում սփյուռքում եւ սփյուռքահայերի (ավելի ճիշտ` իրենց հայկական ինքնության հարցի հանդեպ ոչ անտարբեր սփյուռքահայերի) մոտ հետզհետե ստեղծվեց հոգեբանական-գիտակցական մի վտանգավոր իրավիճակ հայկականությունն ապրելու ու այն իմաստավորելու առումով, շփոթության, անորոշության ու անառողջ ներքին հակասական ապրումների մի ընդհանուր վիճակ: Բացի ինքնըստինքյան բացասական լինելուց, այս իրավիճակը նպաստում է մեծ թվով սփյուռքահայերի մոտ հայությունից հեռանալու գործընթացներին:
Ինչպես հայտնի է, «հին» սփյուռքին եկել է ավելանալու «նոր» սփյուռքը: Վերջին երկու տասնամյակներում 1.5 մլն հայերի արտագաղթը (գումարած Ադրբեջանից եւ Վրաստանից հարյուր հազարավորների գաղթը) հիմնականում դեպի Ռուսաստան, բայց նաեւ դեպի ԱՄՆ, Եվրոպա եւ այլ երկրներ, ստեղծել է այս «նոր սփյուռքը»: Բոլոր դիտարկումները եւ փաստերը վկայում են, որ սփյուռքյան այս նոր համայնքները, փոքր բացառություններով, համարյա ճիգ չեն թափում իրենց հայկական ինքնությունը պահպանելու: Նրանց մեծամասնությունը ոչ մի ճիգ չի թափում նոր սերնդին նույնիսկ հայոց լեզուն սովորեցնելու: Նրանք առժամաբար պահպանում են կապը Հայաստանի հետ` միջնորդված տեղում մնացած իրենց հարազատներով, բայց վերջինների արտագաղթելով կամ ծնողների մահանալով այդ կապը եւս խզվում է: Հայկականությունից արագորեն հեռանալու այս երեւույթի պատճառների վերհանումը կարեւոր է, բայց այն ոչինչ չի փոխելու դառն իրականությունից. Հայաստանից արտագաղթողներից գոյացած «նոր» սփյուռքը դատապարտված է արագ ուծացման:
Եզրակացություն
Սփյուռքահայությունը, հին թե նոր, դատապարտված է արագ ուծացման: Չնայած այս գործընթացի անխուսափելիությանը, վերջին տարիներին դրա արագացման համար մասնակիորեն պատասխանատու են նաեւ սփյուռքահայ վերնախավն ու Հայաստանի իշխանությունները: Սփյուռքահայությունը պետք է կարողանա նոր իմաստ եւ բովանդակություն տալ իր պատմական արդար իրավունքների պայքարին ու միաժամանակ իրեն նույնքան պատասխանատու համարի նաեւ այսօրվա Հայաստանի ներկայի ու ապագայի համար: Դա սփյուռքահայի եւ իրավունքն է, եւ պարտականությունը: Հայաստանում նկատվող բազում թերությունների կամ հոռի երեւույթների պատճառով, կամ դրանք պատրվակելով հայկական միակ կենդանի հայրենիքից գլուխ թեքելն աններելի վերաբերմունք է: Հայաստանն, իր հերթին, պետք է ընդունի սփյուռքահայությանը որպես այս հայրենիքի ոչ թե խորթ, այլ հավասար զավակ` միաժամանակ հարգելով նրա առանձնահատկություններն ու զգայնությունները: Այս առաջադրանքների իրագործումը շատ կարեւոր է եւ անհրաժեշտ: Բայց երբեք` բավարար:
Ուծացումը, արագ կամ մի փոքր ավելի դանդաղ, սփյուռքի անխուսափելի ճակատագիրն է, իսկ սփյուռքի այդ ճակատագրով ավարտը աննկարագրելի կորուստ կլինի ամբողջ ազգի` թե սփյուռքահայության, թե Հայաստանի համար, առավել եւս, որ հայրենաբնակ հայությունը ժողովրդի փոքրամասնությունն է կազմում: Սփյուքի միակ փրկությունը հայրենադարձությունն է: Դա նաեւ Հայաստանի փրկությունն է, որովհետեւ ներկայացնում է ժողովրդագրական մահացու համաղետից խուսափելու անհրաժեշտ երեք պայմաններից մեկը, արտագաղթի դադարեցման եւ բնակչության բնական աճի հետ միասին: Արդյո՞ք Հայաստանի եւ հայ ազգի գոյության շարունակականության երաշխիք հանդիսացող սփյուռքահայության հայրենադարձությունը կարող է ներկա պայմաններում իրականություն դառնալ: Ցավոք, ոչ: Ինչպես անցնող երկու տասնամյակներում չի դարձել, այսօր եւս չի կարող դառնալ եւ չի դառնա այնքան ժամանակ, քանի դեռ Հայաստանը նախ հայրենաբնակ հայության, ապա սփյուռքահայության համար դեռեւս այն երկիրը չէ, որտեղ հայ մարդը կկարողանար արժանապատիվ ձեւով բավարարել որպես մարդ եւ որպես հայ իր նյութական եւ հոգեւոր կարիքները: Այն երկիրը, որի ժողովուրդը տիրող համակարգի ստեղծած անտանելի պայմանների պատճառով դիմել է եւ շարունակում է դիմել արտագաղթի, չի կարող հայրենադարձության երկիր լինել:
II. Տիրող Համակարգը
Հայաստանում եւ սփյուռքում ժողովրդագրական ներկա իրավիճակն ու միտումները չափազանց սեւ եւ հոռետեսության մղող գույներով են ներկայանում: Այս պատկերը շատերի մոտ հուսալքության եւ անկման հոգեվիճակներ կարող է առաջացնել: Դա թեեւ հասկանալի, բայց մինչեւ վերջ չհիմնավորված հակազդեցություն է:
Իրավիճակը երբեք անհուսալի եւ անելանելի չէ: Այն այդպիսին կդառնա միայն այն պարագայում, երբ բոլոր հանձնառու, գիտակից եւ ոչ անտարբեր հայերը, Հայաստանում թե սփյուռքում, չսթափվեն, չզգոնանան ու իրենց բոլոր ուժերը զորաշարժի չենթարկեն առկա միտումների փոփոխության հստակ նպատակով:
Իսկ ուժերի լարման ու սպառնացող վտանգների հաջողությամբ չեզոքացման անհրաժեշտ առաջին պայմանը նախ դառն իրականությունը նվազագույն զգացմունքայնությամբ առարկայականորեն գիտակցելն է:
Ներկա փուլում դառն իրականությունը տեսնելուց գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար խուսափելը կհանգեցնի այդ չափազանց վտանգավոր միտումների անխափան շարունակմանը:
Բացի իրականությունն իմացող, բայց շահադիտական պատճառներով այն չտեսնել ձեւացնող մի փոքրամասնությունից, բոլորի համար պարզ է, որ երկրի ու ժողովրդի դիմագրաված գրեթե բոլոր խնդիրների, ներառյալ ժողովրդագրական շարունակվող մահացու աղետի հիմնական պատճառը երկրում հաստատված համակարգն է` ի դեմս այն ստեղծած եւ շարունակ նրա վերարտադրությունը սնուցող մարդկանց ու նրանց խմբավորումների:
Այս իրողությունը, պարզ լինելով հանդերձ, անհրաժեշտ հիմնավորման կարիք ունի. պետք է փորձել այդ համակարգը ախտորոշել ու վեր հանել դրա բաղադրիչների ներքին փոխկապակցվածությունը: Սա անհրաժեշտ է նաեւ այլընտրանք չունեցող ու անհետաձգելի նոր համակարգի հիմնադրույթների հիմնավորման առումով:
1. Համակարգի էությունը
Հայաստանում տիրող իրավիճակը պարզ է բոլորի համար: Այնուամենայնիվ, կարող են տարբերվել այդ իրավիճակը ծնող համակարգի, վերջինիս էության, գործելաձեւի ու ներքին տրամաբանության ու մեխանիզմների գնահատման, ինչպես նաեւ ընդհանրապես առկա առարկայական իրականության վերլուծության ձեւերը:
Ներկա համակարգի էությունը բաղկացած է երկու բաղադրիչներից: Առաջին բաղադրիչը մի խումբ մարդկանց կողմից երկրում առկա համարյա բոլոր պաշարները (ռեսուրսները) եւ նոր հարստություն ստեղծելու քիչ թե շատ նշանակալից բոլոր միջոցներն իրենց ձեռքերում կենտրոնացնելու, ինչպես նաեւ աշխատավոր դասի մեծամասնության անխնա շահագործման իրողությունն է:
Այս մարդկանց ու նրանց խմբավորումների նպատակն, իհարկե, այլ բան չէ, քան իրենց ընչաքաղցությանը հագուրդ տալն ու նյութական ունեցվածքը անընդհատ բազմացնելու անհագ ցանկությունը:
Այս նպատակն իրականացվում է ոչ միայն ի հաշիվ ժողովրդի ջախջախիչ մեծամասնության բարօրության, այլ նաեւ նրա մի զգալի հատվածի նույնիսկ ֆիզիկական տարրական վերարտադրության պայմանների ապահովման, հանգամանքներ, որոնք կործանարար հետեւանքներ են ունենում երկրի համար:
Համակարգի էության երկրորդ բաղադրիչը առաջինի իրականացումը տեւականորեն երաշխավորելու նպատակով քաղաքական եւ ուժային լծակները նույն խմբի ձեռքերում կենտրոնացնելն է:
Ինչպես երեւում է, իրականում այս բաղադրիչն ածանցյալ է առաջինից. եթե չլիներ տնտեսական միջոցների վրա մենաշնորհը պահելու անհրաժեշտությունը, չէր լինի նաեւ ուժային եւ քաղաքական լծակների մենաշնորհի ապահովման անհրաժեշտությունը: Բայց առաջինը չի կարող հարատեւել եւ նույնիսկ գոյություն ունենալ առանց վերջինի:
Հետեւաբար, քաղաքական եւ ուժային մենաշնորհների պահպանումը նույնքան էական է համակարգի համար, որքան տնտեսականը:
Համակարգի մնացյալ բաղադրիչները` արտաքին քաղաքական կողմնորոշումներ, կրթական, մշակութային եւ այլ ոլորտներում վարվող քաղաքականություն, նույնիսկ Արցախի ու Թուրքիայի, սփյուռքի հետ հարաբերությունների կողմնորոշումներն ածանցյալ են համակարգի էությունը հանդիսացող բաղադրիչներից:
Այլ երեւույթներ, ինչպես տիրապետող արժեհամակարգը եւ բարոյահոգեբանական տիրող մթնոլորտը, մասամբ միտումնավոր ձեւով են ստեղծված, մասամբ ընդհանուր համակարգի հետեւանքային տրամաբանական արգասիքն են:
2. Համակարգի ծնունդն ու սկիզբը
Արդյո՞ք Հայաստանի ներկա կործանարար համակարգը 1998 կամ 2000 թվականին նոր է միայն կազմավորվել: Արդյո՞ք առաջին նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի դավանած գաղափարախոսության եւ նախագահական գործնական փորձի վրա հիմնված մի նոր իշխանություն կարող է դարման հանդիսանալ երկրի առջեւ ծառացած խնդիրներին:
Այս հարցերի պատասխանի անհրաժեշտությունը միայն մեր նորագույն պատմությունը ճիշտ մեկնաբանելու ու գնահատելու թելադրանքներից չի բխում:
Ներկա համակարգի փոփոխությունը անիմաստ եւ թանկ ժամանակի կորուստ կլինի, եթե նոր համակարգը ձերբազատված չլինի նրա բոլոր ախտերից եւ չհամապատասխանի երկրի ու ժողովրդի առողջ գոյության համար անհրաժեշտ բոլոր պայմաններին:
Վերոնշյալ երկու հարցերի պատասխանն էլ միանշանակ բացասական է: Ներկա համակարգի ոչ միայն հիմքերը, այլ նաեւ հիմնասյուներից մի քանիսը դրվել ու բարձրացվել են 1992-1998 թթ.:
Համակարգի էությունը կազմող` երկրի տնտեսական, քաղաքական եւ ուժային լծակների կենտրոնացման ու մենաշնորհացման գործընթացը սկսվել եւ մասամբ ավարտվել է այդ ժամանակաշրջանում:
1990-ականների սկզբներին, մի կողմից` իր ներսում խորացող ճգնաժամից ելք որոնելու, մյուս կողմից` ԽՍՀՄ-ի ընթացքի մեջ գտնվող փլուզման հետեւանքով բացվող նոր շուկաներից օգտվելու նպատակներով, համաշխարհային դրամատիրական համակարգի վերնախավը «կատարելագործեց» ու երկրագնդի մասշտաբով ի գործ դրեց տարիներ առաջ առաջադրված «նոր-ազատականության» տեսությունն ու գաղափարախոսությունը, որին այն ժամանակ տրվեց նաեւ «Վաշինգտոնյան կոնսենսուս» անվանումը:
Այս վերջինը բոլոր երկրներից պահանջում էր արտաքին առեւտրի ազատականացում, ներմուծումների վրա արգելքների վերացում, պետական ձեռնարկությունների սեփականաշնորհում մասնավոր սեկտորին, տնտեսական գործառնությունների եւ ձեռնարկությունների գործունեության կարգավորման կանոնների թեթեւացում կամ վերացում, ֆիսկալ քաղաքականության «կարգապահություն», այնպես, որ բյուջետային ծախսերը չգերազանցեն եկամուտները, հանրային ծախսերի կրճատում եւ դրանց ուղղում սուբսիդիաներից դեպի այլ ծառայություններ, ինչպես` (իբր) նախնական կրթություն եւ նախնական առողջապահություն (իրականում ինչպես պրակտիկան ցույց տվեց, դա պետության սոցիալական պատասխանատվություններից ետ կանգնելու հանձնարարություն էր), հարկային բազայի ընդլայնում եւ այլն:
Հայաստանի նոր իշխանությունները սիրահոժար ընդունեցին այս հանձնարարությունները, որոնք, ինչպես շատերն այն ժամանակ իսկ համոզված էին եւ ընթացքում ապացուցվեց, այլ նպատակ չունեին, քան ի հաշիվ ժողովուրդների մեծամասնության բարօրության` դրամագլխի առջեւ լայնորեն բացել առավելագույն շահույթ ապահովելու հնարավորությունները:
Հայաստանի տնտեսական նոր քաղաքականությունը մշակողներն ու կիրառողները ջերմեռանդ ջատագովներն էին տնտեսական ազատականության, «ազատ շուկայի», պետության դերի չեզոքացման ու «կենսունակ» մասնավոր սեկտորի ու գործարարների խավի առաջացման:
Նրանք մի քանի փուլերով մասնավորեցրին հանրային-պետական ունեցվածքի մեծագույն մասը: Վերջին` «վաուչերային» սեփականաշնորհման փուլը «ամենակատարյալն» էր, երբ հատկապես խորհրդային, բայց նաեւ հետանկախության առաջին երկու-երեք տարիներին անազնիվ միջոցներով փող կուտակած մարդիկ փոքր գումարներով յուրացրին ազգային տնտեսության միջոցների մեծագույն մասը:
Նոր իշխանությունների որոշ ներկայացուցիչների եւ հին վարչակարգի «հաջողակ» ու ճարպիկ տնօրենների ու «ցեխավիկների» խավի միջեւ, փաստորեն, կնքվել էր անգիր դաշինք, որի արդյունքում եւ առաջացան մենաշնորհի ձգտող եւ այդ ժամանակվա պայմաններում այդ ձգտումը առավելագույնս իրականացրած փոքրաթիվ խմբերը:
Իրականում, Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հայաստանում տիրող պայմանները, որքան էլ որ դժվարին լինեին, հնարավորություն տալիս էին օգտագործել առկա պաշարները, ստեղծել նորերը եւ այդ ամենը ծառայեցնել բովանդակ ժողովրդի կարիքներին` ստեղծելով ցանկալի եւ գրավիչ երկիր ունենալու նախադրյալներ:
Բայց նման հանգուցալուծումը բացառում էր առանձնաշնորհյալ խավի առաջացումը: Առկա պաշարներն ու հնարավորություններն անմիջապես յուրացվեցին մի խումբ մարդկանց կողմից:
Այս իրողությունը ժողովրդի մի շատ մեծ հատվածի զրկեց իր երկրում թեկուզ եւ համեստ պայմաններում ապրելու իրավունքից ու հնարավորությունից, ինչն այլ կերպ չէր կարող դրսեւորվել, քան մեծ թվով քաղաքացիների արտագաղթով:
Երեւի թե ոչ ոք վարվող տնտեսական քաղաքականության միտումներն ու նպատակներն այնքան ճշգրիտ չի վերլուծել եւ սպասվող հետեւանքները կանխատեսել, որքան Միքայել Քոթանյանը (որը դառնալու էր 1999 թ. հոկտեմբերի 27-ին Ազգային ժողովում տեղի ունեցած ահաբեկչության զոհերից մեկը):
Դեռ 1993-ի սկզբներին, երբ վարվող քաղաքականությունն իր սկզբնական փուլում էր, եւ միայն փոքրաթիվ օբյեեկտներ էին մասնավորեցվել, իսկ հիմնականը դեռ առջեւում էր, տաղանդավոր տնտեսագետը մատնանշումներ ու կանխատեսումներ էր կատարում, որոնք նախապես ներկայացնում էին եւ 90-ականների, եւ թե անցնող տասնամյակի իրական պատկերը:
Նշելով, որ ըստ տնտեսական ոլորտի ղեկավարների` անխուսափելի զոհաբերություններ են պետք «երանելի շուկայական տնտեսության» հասնելու համար, նա շարունակում է. «…այդ զոհաբերության կրողները տրամաբանորեն կլինեն արդեն ունեզրկված հասարակության լայն զանգվածները, իսկ ապապետականացման եւ սեփականաշնորհման միջոցով պետական ողջ ունեցվածքը (…)[տնտեսական քաղաքականության ղեկավարների] մշակած տեսությամբ եւ մեխանիզմով, գերակշռող մասով կդառնա հասարակության այն խավի սեփականությունը, որն այսօր դարձել է դրամատիրական կապիտալի տեր` խտրականություն չդնելով այն վաստակելու ձեւերի միջեւ: (…) Ձեռնարկված պետական միջոցները այդ սպեկուլյատիվ կապիտալի անսահմանափակ տնօրինությունն են հաստատում: (…) Այսօր, երբ մեր անկախ հանրապետության տնտեսությունը շեշտակի անկում է ապրում, բանկային կապիտալը արդյունաբերության ինվեստիցիաների ֆունկցիա, ըստ էության, չի իրականացնում:
Զրկված սեփական վարկային ռեսուրսներից` այն հիմնականում զբաղված է վաշխառուական, բարձր տոկոսներով, սպեկուլյատիվ բնույթի առեւտրային գործարքներ վարկավորելով: Այդ մեծ տոկոսների փոխհատուցումը, վերջին հաշվով, ապահովվում է բնակչությանը վաճառվող ապրանքների գները մեխանիկորեն բարձրացնելով:
Մեզանում, փաստորեն, փոխատվական կապիտալը, ի հաշիվ վարկային սպեկուլյատիվ տոկոսների, դառնում է դրամական կապիտալի մեծ գումարի սեփականատեր, իսկ դրանց տերերը, ըստ իրենց կապիտալի չափի, սեփականաշնորհման օրենքով կդառնան երկրի ունեցվածքի սեփականատերերը: (…) [այս] ընթացքում յուրաքանչյուր քաղաքացի կունենա այնքան սեփականություն, ինչքան հասցրել է փող կուտակել:
Իսկ փող կուտակողները ոչ թե երկար ու ձիգ տարիներ անբասիր աշխատող քաղաքացիներն են, այլ մեր օրերի մաֆիոզ խմբերը, մեծ մասշտաբի առեւտրական սպեկուլյատիվ գործարք կատարողները, ժամանակակից «բանկիրները», ինչպես նաեւ սրանց տարբեր խմբավորումները, որոնք սերտաճել են պետական ապարատի, պառլամենտական տարբեր խմբերի, իրավապահպան, շրջանային եւ քաղաքային տարբեր մարմինների հետ: (…) Դեֆիցիտային տնտեսության մեջ սեփականաշնորհումը ոչ թե շուկայական տնտեսություն է ձեւավորելու, այլ մոնոպոլիաներ ու մաֆիոզ խմբեր, որոնց նպատակը մեր երկրի, մեր տնտեսության զարգացումն ու մրցակցային պայքարը չէ ամենեւին, այլ արհեստականորեն դեֆիցիտը մեծացնելն ու գները բարձրացնելը»:
(«Մեր երկրից չսկսվող ճանապարհը մեզ ոչ մի տեղ չի տանի», Միքայել Քոթանյան, «Դրօշակ», 7 ապրիլի, 1993): Ասված է ամեն ինչ:
Նախկին վարչապետ եւ ներկայիս իշխանություների արդարացիորեն սուր քննադատ Հրանտ Բագրատյանը սիրում է ասել, որ օլիգարխիան այս իշխանությունների օրոք առաջացած երեւույթ է, թե ներկայումս քառասուն ընտանիքներ վերահսկում են երկրի ՀՆԱ-ի 52 տոկոսը, թե իրենց իշխանության օրոք եղել է ընդամենը մեկ օլիգարխ, որն էլ վերահսկել է տնտեսության ընդամենը 0,6 տոկոսը:
Նախ պետք է ասել, որ այդ 0,6 տոկոսը եւս մեկ ընտանիքի համար մեծ թիվ է ներկայացնում: Բայց ավելի կարեւորն այն է, որ քառասուն ընտանիք այն ժամանակ չէին էլ կարող տնտեսության ավելի քան 50 տոկոսին տեր դառնալ:
Տնտեսության կենտրոնացումն ու մենաշնորհացումը զարգացող գործընթացներ են եւ մի օրից մյուսը իրենց ավարտին չեն հասնում: Այստեղ կարեւորն այն է, որ այդ գործընթացների հիմքերը դրվեցին 90-ականների իշխանության օրոք: Վերջին հաշվով, սամվելալեքսանյանները, գագիկծառուկյաններն ու ներկայի շատ ուրիշ օլիգարխներ 1998 կամ 2000 թվականին ինքնաբերաբար, դատարկությունից չեն առաջացել:
Հ. Բագրատյանը ներկա իշխանություններին նաեւ խստորեն քննադատում է գյուղատնտեսության խղճալի վիճակի առնչությհամբ: Այո. ներկա իշխանությունների հանցավոր քաղաքականության պատճառով գյուղատնտեսությունն ու գյուղացիությունը գտնվում են աղետալի վիճակում, որը երկրի համար տարբեր առումներով ամենավտանգավոր հետեւանքներով է հղի:
Բայց ո՞վ չի իմանում, որ գյուղացիության ներկա իրավիճակի արմատները եւս պետք է փնտրել բագրատյանական տարիներին: Ո՞վ չի հիշում գյուղացիության մեջ մեծ տարածում գտած «Ոչ թե հողը հանձնեցին գյուղացուն, այլ գյուղացուն հանձնեցին հողին» ասույթը: Հողի չմտածված սեփականաշնորհումը չուշացավ իր բացասական արդյունքներով: 1986-ի համեմատ 1997-ին գյուղատնտեսական արտադրության ընդհանուր ծավալները եւ մեկ հեկտարից ստացված բերքը մեծ չափերով նվազել էին:
Ստվերային տնտեսությունը, որը մեծ մասամբ երկրի խոշոր դրամագլխի «ձեռքի գործն է», շատ բարձր տոկոս է ներկայացնում այսօր, ինչպիսին ներկայացրել է նախորդ իշխանությունների օրոք:
Վերջապես, հիշյալ համակարգի հաստատման փաստով պետք է բացատրել այդ իշխանությունների արցախյան քաղաքականությունը:
Հետզհետե ավելի կենտրոնացվող եւ մենաշնորհացվող տնտեսությունն անձեռնմխելի դարձնելու համար նույն տարիներին մենաշնորհվեցին նաեւ քաղաքական եւ ուժային ոլորտները: Դա իրագործվեց 1995 թ. պատգամավորական եւ 1996 թ. նախագահական ընտրությունների ժամանակ:
Համակարգը, թեկուզ նորաթուխ վիճակում, արդեն կազմավորվել էր: Այն, ինչ կատարվեց 1998-ին եւ 2000-ին, կազմավորված համակարգի «վերնա-վերնախավի» փոփոխություն էր:
Հաջորդիվ` Առկա համակարգը
3. Առկա համակարգն իրական կյանքում
1998 թ. իշխանափոխությունից հետո մոտ երկուսուկես տարի էր պահանջվելու, մինչեւ վերջնականապես կվճռվեր, թե վերնախավային խմբավորումներից որն է իշխելու հետհհշական Հայաստանում: 2000 թ. կեսերին ներքին պայքարն ավարտվեց հօգուտ Ռոբերտ Քոչարյան – Սերժ Սարգսյան զույգի, եւ այդ թվականից տիրող համակարգը ղեկավարվում է «ղարաբաղյան կլանի» կողմից:
«Հհշական կլանի» փոխարինումը «ղարաբաղյանով» երկու բան, այնուհանդերձ, չի նշանակում: Առաջին` դա չի նշանակում, որ «վերնախավի վերնախավը» բաղկացած էր եւ շարունակում է բաղկացած մնալ բացառապես արցախցիներից, եւ թե բոլոր արցախցիներն օգտվում են այդ վերնախավի գոյությունից (իհարկե, անհեթեթ միտք): Երկրորդ` չի նշանակում, թե վերնախավն ամբողջությամբ փոխվել է, թե նախկին առանձնաշնորհյալներն ամբողջությամբ փոխարինվել են նորերով: Նրանցից շատ քչերը հեռացվեցին, ուրիշների դիրքերը թուլացան, եկան նորերը, ոմանք շատ հզորացան, իսկ ոմանք մնացին այնտեղ, որտեղ գտնվում էին:
Նոր կլանի գալստյամբ, այնուամենայնիվ, տեղի ունեցավ մի ոչ աննշան փոփոխություն: Վերին օղակներում տիրող համեմատաբար մտավորական մթնոլորտին եկավ փոխարինելու գավառականն ու նույնիսկ «կիսագողականը», իսկ ավելի ստորին օղակներում աճեց կիսաքրեականի դերը:
Սակայն, նոր (հետերկուհազարյան) փուլում համակարգի հիմնական հատկանիշը հանդիսացավ թե՛ տնտեսական, թե՛ քաղաքական-ուժային ոլորտներում կենտրոնացման եւ մենաշնորհացման գործընթացների տեմպերի արագացումն ու ծավալների մեծացումը:
Չնայած նոր կլանը այս գործընթացների վրա իր անհերքելի ազդեցությունն ունեցավ, այնուամենայնիվ, այդ գործընթացներն անբաժանելի մասն են կազմում համակարգի ներքին տրամաբանության, եւ այլ «վերին օղակի» առկայության պարագայում, թեկուզ ուրիշ ձեւի տակ, դրանք անխուսափելիորեն դրսեւորվելու էին:
Ստորեւ ներկայացվածն առավել կամ նվազ չափով հայտնի է բոլորին: Այստեղ փորձ է արվում ամփոփ կերպով ներկայացնել երկրում տիրող իրավիճակը` իր զանազան կողմերով:
Փոքրաթիվ վերնախավը ստեղծել է իր շահերին համապատասխանող, իսկ երկրի զարգացման ու ազգաբնակչության շահերի տեսակետից չափազանց վնասարար ու անառողջ տնտեսական կառուցվածք:
Երկրի տնտեսական կյանքը պտտվում է հիմնականում մենաշնորհված ներմուծումների, նույնպես մեծ մասամբ մենաշնորհված հանքարդյունաբերության եւ հումքի արտահանման, անշարժ գույքի սպեկուլյացիայի (մինչեւ ճգնաժամը) եւ ցածրորակ ծառայությունների մատուցման ոլորտների շուրջ: Ձեռնարկատիրական կարեւոր գործարքների եւ արտոնություններ շնորհելու որոշումները կայացվում են վերին օղակների գրասենյակներում: Ներմուծվող սպառողական ապրանքների վաճառքից գերշահույթներ ապահովելով` մենաշնորհյալ դասը զարկ չի տալիս արդյունաբերությանը եւ նույնիսկ արգելակում է դրա զարգացումը:
Քիչ թե շատ աշխատում են արդյունաբերության սահմանափակ թվով այն ճյուղերը, որոնք մրցակից չեն ներմուծումներին. այդ ճյուղերը եւս հիմնականում կենտրոնացված են նույն դասի ձեռքերում:
Կիրառվող հարկային քաղաքականության նպատակը ոչ այնքան պետբյուջեի եկամուտների բաժնի ապահովումն է, որքան մանր ու միջին ձեռնարկատիրության առջեւ մշտական խոչընդոտների եւ ֆինանսական ծայրահեղ դժվարությունների ստեղծումը` տնտեսական դաշտում մենաշնորհյալ դասի բացարձակ գերակայությունն անխախտ պահելու համար:
Պետբյուջեի եկամուտներն ապահովվում են հիմնականում ազգաբնակչության վճարած անուղղակի հարկերի եւ մանր ու միջին ձեռնարկատերերի ուղղակի հարկերի միջոցով: Մեծ բիզնեսը ոչ միայն հեշտությամբ գերշահույթներ է ապահովում, այլեւ դրանց համապատասխան հարկեր չի մուծում:
Այդ է պատճառը, որ հարկեր-ՀՆԱ հարաբերակցությունը մշտապես մնում է ցածր, 16-18 տոկոսի սահմաններում, ինչը երկիրը զրկում է զարգացման մի կարեւոր լծակից, մինչդեռ զարգացած համարվող, ինչպես նաեւ բազմաթիվ ոչ զարգացած երկրներում այն 30 տոկոսից ներքեւ չի իջնում:
Ազգաբնակչության մինչեւ 50 տոկոսը կազմող գյուղատնտեսությամբ զբաղվողների հատվածը, եւ ընդհանրապես գյուղատնտեսությունը գտնվում է աղետալի վիճակում:
Այս բնագավառի աշխատողները հայտնվել են արտադրական ու փոխանակման անհավասար հարաբերությունների մեջ: Գյուղմթերքների արտադրության ինքնարժեքը շատ դեպքերում գերազանցում է վաճառքի գինը:
Հարկային զեղծարարություններով եւ այլ ոչ ազնիվ միջոցներով իրականացվող գյուղմթերքների ներմուծումները տեղական բազմաթիվ մթերքների արտադրությունը հասցրել են անդամալուծության աստիճանի:
Ոռոգման քաղաքականությունը կարծես հատուկ մշակված լինի գյուղացիությանն իր աշխատանքից զրկելու համար: Բանկերի վարկային-վաշխառուական քաղաքականությունն արդեն սնանկացրել է հազարավոր գյուղացիների եւ այլն:
Նման պայմաններում բնավ զարմանալի չէ, որ այս տարի մոտ երկու հարյուր հազար հեկտար գյուղատնտեսական հողեր (ամբողջի ավելի քան 40-45 տոկոսը) մնացել են անմշակ:
Երկրում ամեն ինչի վրա ձեռք դնելուց հետո առանձնաշնորհյալների դասն ու նրանց հովանավորյալները վերջին տարիներին էժան գներով գյուղացիներից ձեռք են բերում, չասելու համար` խլում գյուղատնտեսական հողերը:
Համակարգը, բացի այն, որ քաղաքացիներին աշխատանքով չի ապահովում, աշխատանք ունեցողների մեծամասնությանը ենթարկում է անխնա շահագործման: Հակառակ անցած 20 տարիների ընթացքում մեկ ու կես միլիոնի արտագաղթին, աշխատունակ բնակչության երեսուն տոկոսն առ այսօր մնում է գործազուրկ: Վարձու աշխատողների մեծամասնության աշխատավարձերն անբավարար են:
Արտագաղթողների` իրենց հարազատներին ուղարկած նյութական օժանդակություններով հանդերձ (որը կազմում է ՀՆԱ-ի մինչեւ 30 տոկոսը), երկրում աղքատության մակարդակը մնում է բարձր:
Առկա է սոցիալական սուր բեւեռացվածություն: Եզրակացությունը պարզ է. զանգվածային արտագաղթով հանդերձ, Հայաստանի ամբողջ ազգաբնակչության կենսագործունեության եւ վերարտադրության անհրաժեշտ սոցիալ-տնտեսական նվազագույն պայմանները ապահովված չեն:
Վերջերս Ազգային ժողովի քննարկմանը ներկայացված Աշխատանքային օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու նախագիծը պարզապես նպատակ ունի հաստատագրելու եւ օրենքի ուժ տալու արդեն իսկ փաստացի կիրառվող բացահայտ շահագործման վրա հիմնված գործատու-գործավոր աշխատանքային հարաբերություններին:
Նախագիծը նախատեսում է օրինականացնել գործատու-գործավոր աշխատանքային բանավոր պայմանագրի դրությունը, ստեղծել «գրպանային» աշխատավորական միություններ եւ վարձու աշխատանքի մեջ ներգրավելու տարիքային օրինական շեմն այժմյան 16 տարեկանից իջեցնել գ 7-ի:
Համակարգը, փաստորեն, հայ աշխատավորին օրենքի ուժով դատապարտում է անվերջ գերշահույթ ապահովելու իր, համակարգի տերերի համար` առանց իսկ ապահովելու նույն աշխատավորի վերարտադրության տարրական պայմանները:
Կենսաապահովման նոր, «կուտակային» պարտադիր համակարգը եւս, որն աշխատավորական ու պետական հսկայական գումարները դնելու է ֆինանսական մասնավոր ձեռնարկության տրամադրության տակ, իր ներկա տեսքով չի կարող այլ նպատակ հետապնդել, քան գերշահույթների ապահովումը այդ «մասնավորի» համար` սպեկուլյատիվ ներդրումների միջոցով քաղաքացիներին պատկանող հսկայական ֆոնդերը մեծ ռիսկերի ենթարկելու գնով:
Հայաստանի տարածքը, թեկուզ դանդաղորեն, բայց հաստատապես դառնում է մարդու բնակության համար անպիտան: Խորհրդային վարչական հանցավոր հրամանների եւ 1990-ականների էներգետիկ ճգնաժամի պատճառով երկիրը գոյապահպանական առումով արդեն հատել է ճգնաժամային շեմը:
Անցած տասնհինգ տարիներին իրավիճակը, փոխանակ ուղղվելու, ավելի է վատթարացել, եւ այդ ընթացքը շարունակվում է: Դարձյալ փոքրաթիվ մարդկանց ընչաքաղցությանը հագուրդ տալու համար Հայաստանի խղճուկ անտառների ջարդը շարունակվում է:
Արժեքավոր ծառերն ապօրինաբար հատվում են վերնախավի ներկայացուցիչների առեւտրային շահերի համար, իսկ նրանց պատճառով չքավոր դարձած մարդկանց վաճառվում է դարձյալ ապօրինաբար հատված վառելափայտը:
Ջրային պաշարների, էրոզիայի դեմ պայքարի եւ մաքուր օդի աղբյուր հանդիսացող անտառը, փոխանակ ընդարձակվելու, չքանում է: Երկիրն անապատացվում է: Երկրում աղբյուրների թիվը գնալով պակասում է:
Սեւանից հետո, Արարատյան դաշտավայրի ստորերկրյա ջրերը անհաշվենկատորեն շահագործվում են` պատճառ դառնալով ե՛ւ ջրային պաշարների նվազման ե՛ւ թե հողերի գերխոնավացման ու աղակալման: Հանքարդյունաբերությունն ընդհանրապես, եւ դրա իրագործման եղանակները հատկապես, փոքրատարածք երկրին ու ժողովրդին սպառնում են ոչ հեռահաս բնապահպանական աղետով:
Իր շահերն ապահովող այս իրավիճակի հարատեւությունը երաշխավորելու եւ հավանական ընդվզումները սանձելու համար վերնախավը հաստատել է ավտորիտար վարչակարգ, որն ամեն անգամ, երբ անհրաժեշտությունը զգացվում է, փոխվում է բռնատիրականի (երկրին հատուկ պայմանների բերումով մշտապես բացահայտ բռնատիրական վարչակարգի անհրաժեշտություն չի զգացվում): Որոշ շրջաններում տեղական «իշխանները» հաստատել են մարդկանց ենթարկեցման ավատատիրական (ֆեոդալական) համակարգ:
Երկրի կառավարման ուժային եւ պետական կառույցները ծառայում են վերնախավի շահերին: Օրենքները կամ ուղղակիորեն ծառայում են այդ շահերին, կամ էլ, վերնախավին նպաստավոր չլինելու պարագայում, վերջինների կողմից շրջանցվում են` իրավական համակարգի գործուն մասնակցությամբ:
Իր գերակայությունն ապահովելու համար վերնախավն օգտագործում է կիսաքրեական տարրերին ու սնուցում նրանց, ստեղծում «մասնավոր» պատժիչ ուժեր:
Համակարգը պարարտ հող է կոռուպցիայի համար: Բոլոր` իրավական, տնտեսական, քաղաքական, քաղաքացիական, մարդու տարրական իրավունքների եւ այլ ոլորտներում տիրում է աղաղակող անարդարություն:
Վերոնշյալ իրողությունների տեւականությունը ժողովրդի մի կարեւոր հատվածի մոտ առաջացրել է բարոյահոգեբանական անկման, հուսալքության ու անտարբերության մթնոլորտ:
Այս մթնոլորտի առկայությունը նպաստում է տնտեսաքաղաքական վերնախավի շահերի տեւականացմանը, եւ այդ խավը, բնականաբար, սնուցում է նույն այդ մթնոլորտը: Ազգաբնակչության մեծամասնության մոտ բացակայում է հավատն ու վստահությունը ոչ միայն իշխանությունների, այլ, ավա~ղ, մայր երկրի ու հայրենիքի նկատմամբ:
Մարդիկ մեծաթիվ շարքերով երես են թեքում իրենց հայրենիքից: Վերնախավի` երկիրը սեփական կալվածի վերածելու եւ հայրենիքի գաղափարը ստորացնելու փաստը ժողովրդի նվազ գիտակից խավի մոտ արհամարհանքի եւ հեգնանքի զգացումներ եւ վերաբերմունք է առաջացրել հայրենիքի ու հայրենասիրության գաղափարների նկատմամբ:
Վերոնշյալ սոցիալ-տնտեսական եւ քաղաքական հարաբերությունների համակարգը, վերնախավի ընչաքաղցության ու հոռի բարոյական արժեքների ծնունդն իր հերթին, առաջացրել ու տարածել են արժեքային ու բարոյական մի համակարգ, որի սյուներն են նյութական ունեցվածքի նկատմամբ պաշտամունքը, հնարավոր ամեն ինչի (նաեւ ոչ նյութական արժեքների) ապրանքայնացումն ու առեւտրային տրամաբանությանը ենթարկումը, մակերեսայնությունը, խաբեությունը, կեղծիքը, կաշառակերությունն ու կաշառատվությունը եւ այլն: Արժեքային այս համակարգը, ցավոք, թափանցել է նաեւ ժողովրդի մի ոչ անտեսելի հատվածից ներս եւ առաջացրել բարոյական, մշակութային եւ հոգեւոր արժեքների աղճատում:
Հայաստանում տիրող առարկայական եւ արժեքային համակարգի այս իրավիճակում մշակույթը, գիտությունն ու կրթությունը մեծ հաշվով արժեզրկված ու արհամարհված են: Դրանք ահավոր անկում են արձանագրել իրենց նախկին, թեկուզ եւ վարչահրամայական ու դոգմատիկ մոտեցումների պատճառով խոցելի, բայց, այնուամենայնիվ, պատվաբեր մակարդակներից:
Նոր-ազատական գաղափարախոսության ու քաղաքականության կիրառումը, այդ ոլորտներում պետության էական դերակատարությունից հրաժարումը եւ տնտեսական գործունեության գերիշխող ոլորտի անցումը գիտության վրա հիմնված արդյունաբերական բնագավառից առեւտրի բնագավառ ուժեղ հարված են հասցրել գիտության, կրթության ու մշակույթի ոլորտներին: Նոր պայմաններում «փող աշխատելու» համար հատուկ կրթվածություն չէր պահանջվում:
Հիմնականում առեւտրով ու սպեկուլյացիայով զբաղվող վերնախավի համար մշակույթը, գիտությունն ու կրթությունը հետաքրքիր ոլորտներ չեն:
Այս եւ նման մարդկանց ներկայացրած օրինակի` հասարակության լայն խավերի վրա թողած ազդեցության, նյութական ունեցվածքի ֆետիշացման, համատարած կաշառակերության, նոր արժեհամակարգի եւ նման գործոնների առկայության պայմաններում հասարակության կարեւոր հատվածների համար նշված ոլորտները կորցրել են իրենց գրավչությունը:
Կրթական համակարգը դարձել է կաշառք ստանալու եւ կաշառքով վկայական ստանալու միջավայր: Բարձրարժեք մշակույթն ընդհանրապես, եւ ազգային զուլալ մշակույթը մասնավորապես, մի կերպ դիմանում են փոքրաթիվ նվիրյալների համառ ջանքերի եւ պայքարի շնորհիվ:
Տիրող մթնոլորտի եւ ընդհանրապես առկա համակարգի պայմաններում ներկայիս վարչապետի փայփայած «գիտելիքահենք տնտեսության» «տեսլականը» անհամ կատակ է հիշեցնում:
Վերջին ամիսներին ընդհանուր մտահոգության եւ ընդվզումի պատճառ դարձաձ «Լեզվի մասին» ու «Հանրակրթության մասին» օրենքներում նախատեսված փոփոխությունները եւս ծառայում են վերնախավի շահերին ու տրամաբանությանը: Արտոնելով օտարալեզու կրթությունը, վերնախավը, իր դիրքերը պահպանելու նպատակով, հերթական ծառայությունն է մատուցում օտար պետությանը:
Ավելին, քանի որ տիրող վերնախավը նպատակ չունի ընդհանուրի համար ստեղծել կրթական առողջ համակարգ (ներկա պայմաններում մեծ ցանկության դեպքում անգամ դա անհնարին է), նա հիմնում է օտարալեզու դպրոցական համակարգ, որը կհանդիսանա իր «բալիկների» համար «փայլուն ապագա» ապահովող ցատկատախտակ:
Հայաստանն, ինչպես հաճախ է պատահել պատմության ընթացքում, այսօր եւս գտնվում է արտաքին ոչ բարենպաստ միջավայրում: Այս իրողությունը կարող էր առանձնապես վտանգավոր չդառնալ, եթե երկիրը, վերոնշյալ բոլոր հանգամանքների հետեւանքով, խոցելի ու հիվանդ չլիներ, եւ եթե ղեկավարությունը արտաքին կապերն օգտագործեր ոչ թե իր սեփական դիրքերի պահպանման ու ամրապնդման, այլ երկրի անվտանգության ու բարօրության մակարդակների բարձրացման համար:
Օրինակ` մի կողմից վարված քաղաքականության հետեւանք` երկրի խոցելիությունը, մյուս կողմից` իշխող վերնախավի դրսեւորած վարքագիծն են հիմնական պատճառն այն երեւույթի, որ ազգային տնտեսության ռազմավարական ոլորտները հանձնվել են օտար ուժերին:
Անվանապես անկախ Հայկական պետականությունն այսօր մեծապես կախված է այլ տերություններից:
Շուրջ հազար տարի, թերեւս անընդհատ տարածքներ կորցնելուց հետո, 20-րդ դարի ավարտին հայ ժողովուրդը ազատամարտի եւ իր զավակների արյան գնով կարողացել է ազատագրել իր հայրենիքի մի փոք հատվածը` Արցախը:
Պատմական ու ոգեղեն մեծ նշանակություն ունեցող այս հաղթանակի ու ներկա Հայաստանի համար ռազմավարական ու անվտանգության առումով խոշոր արժեք ներկայացնող այդ տարածքների ճակատագիրը, սակայն, շարունակում է վտանգված մնալ ոչ միայն արտաքին ճնշումների, այլեւ առաջին հերթին հայկական իշխանությունների վարած պարտվողական քաղաքականության պատճառով:
Նույն իշխանությունները պրագմատիկ քաղաքականություն վարելու պատճառաբանությամբ շտապում են Հայաստանի ու հայության անունից համակերպվել Օսմանյան Թուրքիայի կողմից կատարված ցեղասպանության հետեւանքների հետ:
Իշխանությունների այս վարքագծի հիմքում արեւելյան եւ արեւմտյան սահմանների բացումից ակնկալվող շահույթներն են, բայց նաեւ` իրենց իսկ մեղքով երկրի խոցելիության եւ հետեւաբար արտաքին ճնշումների դիմաց իրենց դիրքերը պահպանելու մտահոգությունը:
Մինչդեռ, ազատագրված տարածքների եւ ցեղասպանության հետեւանքների առնչությամբ վարվող այդ քաղաքականության` իր տրամաբանական ավարտին հասնելու պարագայում Հայաստանը կզրկի ամեն տեսակի պաշտպանվածությունից, եւ մահացու հարված կհասցվի հայկական ոգուն:
Ահավասիկ Հայաստանում տիրող իրականությունը, արդյունքը մի խումբ մարդկանց նյութական ամեն հնարավոր ունեցվածք յուրացնելու անհագ, դանայան տակառ հիշեցնող ցանկության ու այդ ցանկությունն իրականացնելու կոչված ամբողջական համակարգի:
Այս իրողության բաղկացուցիչ յուրաքանչյուր մասնիկ, առանձին վերցրած ու անկախ այլ նկատառումներից, հակամարդկային է, անբարոյական, ազգավնաս ու պետականավնաս եւ այդ պատճառներով բացարձակապես մերժելի:
Բացի այդ, այս իրականությունը պատճառն է Հայաստանի գրեթե անբուժելիության աստիճանի հասած հիվանդության, ներառյալ` համաղետային ժողովրդագրական իրավիճակի` շարունակվող արտագաղթի, բնական աճի շատ ցածր մակարդակի ու սփյուռքահերի հայրենադարձության չկայացման փաստի:
Առարկայական եւ ենթակայական այս կացության պարագայում նման միտումներով եւ ժողովրդագրական նման պայմաններում գտնվող երկիրը չի կարող երկար ապրել:
Հայաստանի առկա իրավիճակը ծնող համակարգն ու այն մշտապես սնուցող մարդկանց խումբը Հայաստանն ու հայությունը առաջնորդում են դեպի մահ: Այս վիճակը շարունակելու պարագայում նրանք կդառնան Հայաստանի ու հայ ազգի դահիճները:
Սա ամբոխավարական հայտարարություն չէ, ոչ էլ հռետորական կամ զգացմունքային զեղում, այլ բանականության եւ առարկայական դիտարկման վրա հենված եզրակացություն:
Եթե հայ ժողովուրդն ուզում է չմահանալ, պարտավոր է անհապաղ ձերբազատվել այս համակարգից եւ ստեղծել բովանդակ ժողովրդի կարիքները բավարարելու սկզբունքի վրա հիմնված նորը: Սա անհետաձգելի հրամայական է, որպեսզի, ինչպես Մոնթե Մելքոնյանն անգլերեն լեզվի մի սպանիչ բառախաղով զգուշացրել էր 1987-ին, մեր երկրի «անկախությունը»` ինքնորոշման (self-determination) փոխարեն մեզ ինքնաոչնչացման (self-termination) չառաջնորդի:
Հոդվածում արտահայտված կարծիքները եւ մտքերը միշտ չէ, որ համընկնում են Վահագնականչ-ի խմբագրության տեսակետի հետ:
Վահագնականչ խմբագրակազմ
ՎԱՀԱԳՆԱԿԱՆՉ 
